Етістіктің зерттелуі
Жоспар.
І. Тарау. Етістіктің зерттелуі.
1.1. Етістіктің, етістіктің шақтарының тіл білімінде зерттелуі.
1.2. Етістіктің, етістіктің шақтарының түркі тіл білімінде
1.3. Етістіктің, етістіктің шақтарының қазақ тіл білімінде зерттелуі.
ІІ. Тарау. Етістіктің шақтары.
ІІ.1. Етістіктің осы шағы.
ІІ.2. Етістіктің келер шағы.
ІІ.3. Етістіктің өткен шағы.
І. Тарау. Етістіктің зерттелуі.
1.1. Етістіктің, етістіктің шақтарының тіл білімінде зерттелуі.
Етістік – қай тілде болмасын ең күрделі сөз
Етістіктердің лексика – граматикалық мағыналары да, граматикалық тұлғалары
Ескі ескерткіштердің бірі 1069 жылы Юсуф–хас–Хадисиб Баласағұнның «Құдтағу
Түркі тіл білімінде етістіктер туралы нақтылы ережелер жазылған
Тұңғыш тюрколы әрі энциклопедист М.Қашқари қалдырған мұралар әр
Бұдан 900 жыл бұрын жасап, артына түркі тілдермен
Күні бүгінге дейін өз мәнін жоймаған және алдағы
М.Қашқари (толық аты – Махмуд ибн әл Хусейн
Махмудтың әкесі Ыстық көл бойындағы барсыхан Баласағұн деп
Махмудтың ХІ ғасырда жасаған сөздігі ХХ ғасырдың басына
Төрт томдық салыстырма сөздіктің дені етістік деуге
Автодың реестр сөз етіп берген етістіктері тап, теп,
Одан әрі қарай екі буынды етістік түбірлері құрамына
Томның соңғы жарымы төрт әріптілермен бес әріптілерге арналады.
М.Қашқаридың етістікке қатысты мұнымен шектелмейді. Онда, әсіресе өткен
Автор өз ережелерінде үнемі өткен шақта беріліп отырған
М.Қашқари өз еңбегінің классикалық әдеби араб тілінде жазып,
Етістік туралы зерттеушілер қыпшақ тіліне тікелей қатысы бар
Етістіктің жіктелуін сөз еткенде оны үш жаққа, үш
Голландия ғалымы Гилодор Хаутсманның айтуынша сөздікке енген түркі
Түркі тілі туралы біраз зерттеулер жүргізген араб тілінің
Абу Хайман кітабында берілген граматикалық материалдарды қыпшақ тілінің
ХІV ғасырда сақталған тағы бір еңбек ғалымы
Сөздік екі бөлімге бөлінген: бірінші бөлім – есім;
Жалпы түркі тілдерінің граматикалық жүйесін зерттеу ХVІІІ ғасырдың
Түркі тілдері ішінде граматикалық жүйесі бірінші болып баспа
1.2. Етістіктің, етістіктің шақтарының түркі тіл білімінде
30 – 40 жылдардан бастап түркі тілдерінің граматикалары
А.Н.Кононовтың «Очерк истории изучения турецкого языка» деген 1973
1845 жылы М.А.Казембектің «Общая граматика турецкого - татарского
Мұны ғалым Н.Длисенова: «Баяндауыш көпшілігінде сөйлемнің басында және
Казамбек (1802-1870)-Әзірбайжан шығыс зерттеушісі, Қазан түркиология мектебін құрушы,
Филолгия саласында Казамбек «Араб тілі граматикасының тәжірибесі», -
Етістіктер туралы «Алтай тілінің граматикасында» да айтылады. Онда
Н.И.Ильминскийдің 1860-61 жылғы «материалы к изучению киргизского наречие»
В.В.Радлов «Опыт словаря тюркских наречий» деген еңбегінде «де»
...Часто глагол айт словом пропускается», - деп түсіндіреді.
Грамтикалық көрсеткіштердің қалыптасуы, даму жолы мен қазіргі түркі
Салыстырмалы тарихи зерттеулерде етістікке байланысты да көп мәселелер
Етістік катергорияларының салыстырмалы – тарихи зерттеулерде ең көп
Қазіргі түркі тілдерінің барлығы да үш шоққа (өткен,
А.М.Щербак Х–ХІІ ғасыр Шығыс Түркістан текстерінің тіліне
Кейбір қосымшалардың түбір сөзден өобігендігін дәлелдеп бере алатын
Түркі тілдерінде көмекші етістік деп аталатын отыр, тұр,
1.3. Етістіктің, етістіктің шақтарының қазақ тіл білімінде зерттелуі.
Қазақ тілі білімінің зерттеушілері саны жағынан да,
Тіліміздің граматикалық жүйесін зерттеу ХІХ ғасырдың екінші жартысынан
1930 жылдардан бастап морфологиялық жеке мәселелріне арналған шағын
Тек 40 жылдар ішінде ғана морфологиядан етістіктің есімше,
1950 жылдан бері қарайғы уақыт ішінде морфологияның жеке
Етістік баяндаушылардың қазақ тіл білімінде зерттеуін А.Байтұрсыновтың еңбектерінен
Етістік сөздердің сұрауы не етпек? Не істемек? Не
...Сондай не етпек? Не істемек? Не қылмақ? деген
1915 жылы Орынбордан шыққан «Тіл құралында» етістікке: «Етістік
30 – жылдардағы Қ.Жұбанов бастаған тіл мамандарының тіл
Көмекші етістіктердің көмекшілік, жақ вид катергориялары турлы Ш.Х.Сарыбаев
Етістіктің синаксистік функциялары М.Балақаев пен Н.Т.Сауранбаевтың 1954 жылғы
Профессор Н.А.Баскаков (1956) еңбегінде етістік баяндаушытардың рай категориясын
Н.А.Баскаков түбір етістіктердің бәрін негізгі, туынды лексикалық категория
Өзінің бірнеше монграфиясында етістік түбірлерін негізгі, туынды деп
Қазақ тілі білімінде етістік туралы елеулі зерттеулер жүргізілді.
С.Е.Мамановтың (1952), А.М.Щербактың (1961), Қ.М.Насиловтың (1959), И.А.Батмаонвтың (1959),
1967 жылы «Қазақ тілінің граматикасы» атты екі том
ІІ – тарау. Етістіктің шақтары.
Қазақ тілі сөз таптарының жүйесімен ерекше орын алатын
Етістік – тіліміздегі сөз топтарының ішіндегі ең күрделі
Етістіктің лексика–семантикалық сипатының өрісті болатын себебі –
Етістіктің лексика–граматикалық формаларының бай болатын
Етістік тобын құрайтын сөздер іс -әрекет, қимыл –қозғалыс,
Етістіктен етістік тулыратын, есімнен етістік тулыратын синтетикалық, аналитикалық
Етістіктің лексика –семантикалық , лексика граматикалық және граматикалық
Шақ, рай, етіс, амалдарадың жүзеге асу сипаты сияқты
Етістіктің осындай әр қилы категорияларының мағыналары да, синтаксистік
Етістіктің граматикалық категориясының бірі –шақ. Етістік амал -әрекет
Қазіргі қазақ тілінде шақ категориясы, басқа да категориялар
Шақ категориясы – етістіктің басты қасиеті. Мұнда болатын
Шақ –іс –қимыл, жай –күйдің орындалу мезгілі мен
Тіл –тілдің граматикасының бәрінде де етістікті үш шаққа
Істің сөйлеп тұрған уақыттан бұрын не соң, не
Сөздердің сөйлем ішінде граматикалық құбылыстары анықталатыны сияқты. Етістіктің
Граматикалық шақ категориясында осы шақ, өткен шақ және
Бір шақтың бірнеше түрі болуы мүмкін. Мысалы, ағылшын,
Абсолютті шақ – белгілі бір шақтың сөйлеу кезіндегі
Қатыстық шақ (13) – сөйлеу кезіндегі уақытпен тікелей
Түркі тілдері граматикалық шақ категориясына бай тілдерінің қатарынан
Шақтарды бір-бірімен ажыратуда қиыншылықтар бар. Ол қиыншылықтар, бір
Ал шақ пен рай категорияларының бір-бірімен ажыратылуын көбіне
Қазақ тілінң шақ категориясынң жүйесі де, өзге тілдердегі
2.1 Етістіктің осы шағы
Осы шақ дәл сөйлеу үстінде болып жатқан іс-әрекет,
Осы шақ мағыналық ерекшеліктеріне қарай нақ осы шақ,
Нақ осы шақта іс - әрекет, жай-күй дәл
Нақ осы шақ бірнеше жолмен жасалады.
а) отыр, жүр, жатыр, тұр деген төрт етістік
ә) осы төрт етістік – ып, -іп, -п
б) Жатыс септіктегі - у тұлғалы қимыл
Бұдан басқа –ұлы, -улі тұлғалы етістіктер жеке де
Бір күрек пен бір қайла керегеге сүйеулі тұр.
Есік жақта тілектестері дір-дір етіп, екі ішкі мен
Осындағы байлаулы тұр дегенмен іздену – у –де
Ауыспалы осы шақ бұрыннан болып келе жатқан, сонымен
Мысалы: бар –а, -мын, кел-е-сің (дер), білме-й-сіз
Бұл тәрізді етістіктер келер шақ мағынасында да жұмсала
Жаз шыққан соң, әркім өзіне жер барак жасап
Бұл форма арқылы бұрын орындалған іс жайында да
Сол ауылда өткен күні ақтың екі офицері
Ауыспалы осы шақ екен сөзімен: өтеді екен, біледі
А.Ысқақов осы шақты грамматикалық сипатынан туатын мағынлық ерекшеліктеріне
Қазақ тілінде осы шақ категориясының арнаулы морфологиялық көрсеткіштері
1. Жалпы осы шақ етістік негізіне көсемшенің –а
Бұл форма тек жалпы осы шақ мағынасында ғана
2. Нақ осы шақ көсемшенің өткен шақ (-ып,
Жалпы осы шақ пен осы шақ мағыналарының айырмашылықтарын
3. Ниғайбыл осы шақ екі түрлі аналитикалық формант
Бұл форма келешекте істелмекші болған амал туралы ойды
Ескерту: Оқулықтарды «өсуде дамуда..» формасы осы шақ
М.Серғалиев, А.Айғабылов, О.Күлкеновалардың «Қазіргі қазақ әдеби тілі» атты
Нақ осы шақтың арнайы морфологиялық көрсеткіші жоқ. Бұл
Жекеше Көпше
Мен отырмын Біз отырмыз
Сен отырсың Сендер отырсыңдар
Сіз отырсыз Сіздер отырсыңдар
Ол отыр Олар отыр
Болымсыз түрі жоқ сөзі арқылы жасалады.
Мен отырған жоқпын Біз отырған жоқпыз
Сен отырған жоқсың Сендер отырған жоқсыңдар
Сіз отырған жоқсыз Сіздер отырған жоқсыздар
Ол отырған жоқ Олар отырған
Егер отыр, тұр, жатыр, жүр қалып етістіктері басқа
Қалып етістіктері осы шақ мағынасында қолданылғанда бірінің орнына
Бірақ бұл етістіктер қолдануда парықсыз емес. Қар жауып
Қалып етістіктері (ы/п, - і/п), -а, -е, -й
Ауыспалы осы шақ көсемшенің -а, -е, -й
Оқулықтарда - уда, -уде формалы етістік осы
Ә. Төлеуов осы шақты нақ осы шақ (жалаң
Мұнда, осы шақ істің сөйлеп тұрған уақытта
Бірақ жоғарыдағы мысалдарда көрсетілгендей, морфологиялық жағынан, бұлардың әрқайсысының
Нақ осы шақ дегеніміз істің дәл сөйлеп
Жалаң нақ осы шақ қосымшаның көмегінсіз-ақ өздерінің лексикалық
Күрделі нақ осы шақ екі не одан да
а) Жіктік-жақ жалғауы жалғанып, көмекші болған отыр, тұр,
ә) Бара, келе, апара, әкеле сөздері жатып көмекшісімен
б) негізгі етістік үнемі көсемшелі (-ып,-іп, -п) болып,
в) -лы, -лі жұрнағы қосылып, сындық мәнге
Ауыспалы осы шақ. Басқа сөздердің ыңғайына қарай бірде
Нақ осы шақтың күрделі түрі ауыспалы осы
Мұндай тұлғада жасалуы – қазақ тілінде кейінгі кезде
ІІ.2. Етістіктің келеп шағы.
Келе шақ іс-әрекет қимылдың сөйлеп тұрған уақыттан кейін
Болжамды келер шақта іс-әрекеттің орындалуы, орындалмауы болжай, жорамалдай
Болжамды келер шақ мына тәрізді синтаксистік тіркестер арқылы
а) Ауыспалы шақ есімшелер мен шығап, секілді,
Қария адам өмірінің қысқалығына қынжылатын сияқты . (Бұлқышев)
ә) – у тұлғалы қимыл есісдер (тәуелделіп кейде
Басқа бір сылтау айтсам, маған сенбей қалуы мүмкін.
Сенімді келер шақ – іс-әрекет, қимылдың істелетіндігін және
Біз соғысқа кіргелі отырмыз (Б.Бұлқышев) Айсұлу Алматыға жүргелі
Мақсатты келер шақ. Бұл шақ істелуге тиісті мақсатқа,
Мысалы: бар – мақ-пын, кел-мек-сің (дер) т.б.
Бұл форма – шы, -ші аффиксі үстеліп айт-пақ-шы-мыз
Бұл шақтың болымсыз түрі емес етістігінің жіктеліп, тіркелуімен
Оқу орны жылдан жыл көбеймесе, оқу ісі жылдам
Ауыспалы келер шақта болатын іс-әрекет нақтылы ешбір шүбәсіз
Бірақ оған тапсырылған бірдеңе болса, ол өліп жатса
А.Ысқақов келер шақ формаларын мағыналары мен тұлғалық түрлеріне
1. Жалпы (анық) келер шақ амал-әрекеттің алдағы уақытта
2. Болжалды келер шақ формасы алдағы уақытта
Мысалы, өзіңіз әуелі келерсіз, жай-жапсарымен сонда танысармыз: Сізбен
3. Мақсатты (арнаулы) келер шақ формасы амал-әрекеттің алдағы
Келер шақ формаларын қазіргі қазақ тілінде мағыналарына
Ауыспалы келер шақтың формасы –а, -е, -й тұлғалы
Бұл формадағы етістіктің өткен шақ, осы шақ ретінде
Болжалды келер шақ есімшенің – (а) р, -(е)
Мақсатты келер шақ есімшенің – мақ, -мек, -бақ,
Мақсатты келер шақтың мағынасы сөйлеу кезінен кейін
2.3 Етістіктің өткен шағы
Өткен шақ деп сөйлеп тұрған уақыттан бұрын болғам
(Қ. 27. 198-199).
«Қазіргі қазақ тілі грамматикасы» атты оқулықта етістіктің өткен
а) Жедел өткен шақ іс-әрекет, қимылдың дәл сөйлеп
ә) Бұрынғы өткен шақ –іс-әрекеттің, қимылдың сөйлеп тұрған
Бұрынғы өткен шақ бірнеше жолмен жасалады:
а) болымды және болымсыз етістік түбірлеріне -қан//кен,
ә) Болымды және болымсыз етістіктер –ып, //іп, -п
Қызықтан қашып бұл жерге,
Көңіліңіз суып келіпсіз (Абай).
б) –қан //-кен және ып//іп, п тұлғалары мен-ұшы
Бұрынғы өткен шақтың бұлардан басқа да синтаксистік тәсілмен
Ауыспалы өткен шақ. Өткен шақтың бұл түрі есімшенің
Адам баласы жасаған ұлы мұраны біліп алып, мұраға
А.Ысқақов бірнеше семантикалық сипаттарын ескере отыры, өткен
1. Анық (айғақты) өткен шақ деп сөйлеушінің болған
1) –ды, /-ді, ты, -ті) жұрнағы (алды, келді)
2) –ған (-ген, -қан, -кен) жұрнағы (жайған, есейген,
3) –атын, (-етін,-йтын, йтін) формалты (көтеріп еді; сынап
4) –ып еді (іп еді, п еді) форманты
5) –ған еді, қан еді, -кен еді) форманты
6) – ушы еді (-уші еді) форманты (барушы
7) тұр, жүр, жатыр, отыр етістіктері мен есімдерге
2. Толық (айғақсыз) өткен шақ деп сөйлеушінің болған
1) –ып (-іп, -п) жұрнағы (алыпты, көріпті).
2) –ған екен (-ген екен, -қан екенғ –кен
3) –а, +ды екен (-е + ді екен)
3. Неғайбыл (ауыспалы) өткен шақ деп сөйлеушінің
1) –шақ еді (-мек еді, бақ еді, пақ
Ә. Төлеуов өткен шақты мағынасына, жасалуына қарай өткен
Жедел өткен шақ. Істің істелгендігін үзілді-кесілді кесіп, оның
Үркіттің түрмесінде жатып, бір рет түсімде Қызыл жебені
Бұрынғы өтекен шақ. Істің сөйлеп тұрған уақыттан,
Етістіктің бұрынғы өткен шағы есімшенің – қан (-кен,
Ежелгі өткен шақ. Көсемшенің (-ып, іп, -п) жіктелуі
Тек баланы сақтасам-ау деген аналық сезім барлық ар-ұяттан
Тиянақсыз өткен шақ (имперфект).
Есімшенің (-ған) мен көсемшенің (-ып) түрінен соң
Шартты райы керек сөзі тіркесу арқыла да тиянақсыз
Сонымен, бұрын болып өткен істің осы уақыттағы іспен
Ауыспалы өткен шақ жасау үшін етістікке есімшенің атын
Синтетикалық, аналитикалық тәсілмен жасалатын ауыспалы өткен шақ формаларының
Ал «Қазіргі қазақ әдеби тілі» атты оқулықта қазіргі
Жедел өткен шақ формасының грамматикалық көрсеткіші –
А.Құнанбаев қазақ жазба әдебиетінің негізін қалады дегенде іс-қимылдың
Бұрынғы өткен шақтың морфологиялық көрсеткіші – есімшенің –
1. –ған, -ген (қан, -кен) жалғанған формалар
2. Жедел өткен шақ та, бұрынғы өткен шақ
Ол үйге кетті (анық білемін, көрдім). Ол үйге
Ежелгі өткен шақтың морфологиялық көрсіткіші –ы (п),
Ежелгі өткен шақ формасының негізінен мағыналық өзгешелігі мынадай:
Ежелгі өткен шақтың жіктелуі
Жекеше Көпше
Мен көріппін Біз көріппіз
Сен көріпсің Сендар көріспіңдер
Сіз көріпсіз Сіздер
Ол көріпті
Сонымен, ежелгі өткен шақ формасы қимыл- әрекеттің
Дағдылы өткен шақ ерте кезде болып өткен дағыдыға
Семантикалық түрі –атын, -етін, -йтін, -йтын жұрнақтары жалғанып,
Аналитикалық тәсілмен жасалған дағдылы өткен шақ түрі –атын,
Сонымен дағдылы өткен шақтың сөйлеу кезінен бұрын болған
Етістіктің зерттелуі
Етістіктің шақтары
Етістіктің жақ категориясы
Қазақ тілі мамандығының магистратураға қабылдау емтиханның бағдарламасы
Етістік
Көмекші етістіктердің қызметі
Қазақ тілінің грамматикасы
Көсемшенің тұлғалары
Етістік шақтарының тіл білімінде зерттелуі
Мектепте етістіктің шақтарын түсіндіру жолдары