Мемлекеттік меншікті мемлекеттен алу жекешелендіру
Жоспар
Кіріспе..................................3
І бөлім. Нарық қоғамның экономикалық өмірінің негізі
Нарық ұғымы,нарықтың мәні,ерекшеліктері......5
Нарықтың пайда болуының шарттары, қызметтері, түрлері,
субъектілері..........................9
Нарықтың құрылымы, инфрақұрылымы, коньюнктурасы.......12
ІІ бөлім. Қазақстанда нарықтық қатынастардың қалыптасу ерекшеліктері
2.1. Нарыққа өту кезеңіндегі Қазақстанның экономикалық және әлеуметтік
2.2. Нарықтық құрылымды қалыптастыру және оны
қалыптастырудағы мемлекеттің рөлі...................19
2.3. Жекешелендіру және мемлекет иелігінен алу................24
ІІІ бөлім. Қазақстан Республикасындағы нарық жағдайы: оның
3.1. Нарық экономикасындағы қазіргі басымдылықтары мен кемшіліктері................................28
3.2. Қазақстанның реттеуші нарық экономикасына өтуі,
Қорытынды......................33
Қолданылған әдебиеттер тізімі.........................35
Қосымша...........................36
Кіріспе
Курстық жұмыстың тақырыбы: «Қазақстанда нарықтың қалыптасу ерекшеліктері мен заңдылықтары».
Курстық жұмыс кіріспеден, үш бөлімнен, қорытындыдан және қосымшадан тұрады.
Курстық жұмыстың мақсаты: Нарық ұғымын, нарықтың мәнін, ерекшеліктерін,
Бүкіл тарихтың өн бойында әрбір қоғам мынадай бір іргелі
Сөйтсе де нарықтық эконоиканың әртүрлі қоғамдарда айтарлықтай табысқа жеткеніне
Еліміздегі үрдіс пен нарықтық қатынастар жүйесі жылдан жылға дамып
Нарықтық экономиканың атқаратын рөлі зор. Нарықтық жұмыстың
Нарықтық экономиканың жалпы мақсаты – экономиканы тұрақтандыру мақсатында Республика
3
экономикалық егемендіктің қағидаларына негізделген.
Нарықтық экономика әркімге ыңғайлы бола алады,бірақ ол жеке бас
Нарық пен демократия дамуға батыл бет бұру – күллі
Сондықтан елімізде нарыққа көшуді жөн көрді.Еліміздің басты мақсаты ашық
Нарықтық экономиканы алғаш рет А.Смит қарастырған.Оның «Халық байлығы» атты
Смиттің нарық туралы ілімі Фридрих Фон Хайектің еңбектерінде дамытылған.Оның
Смит ілімінен шығатын қорытынды:нарықтың тиімділігі және барлық бәсекелестердің өздерінің
4
І бөлім. Нарық қоғамның экономикалық өмірінің негізі
Нарық ұғымы,нарықтың мәні,ерекшеліктері
Нарықтық механизмді ең жалпы түрде экономикалық негізгі мәселелерін шешу
Нарық дегеніміз не? Басында нарық дегенді әр түрлі тауарларды
Нарық бұрын-соңды біздің елде терең зерттелмеген.Себебі нұсқау-бөлу әдістеріне негізделген
Нарық – бұл өндіріс факторларын немесе оның нәтижелері мен
Нарық – бұл сатушылар мен сатып алушылар арасындағы экономикалық
Нарық – тауарларды сатып алу – сатумен байланысты орын
Келтірілген анықтамалар дәлелді болғанымен,олар проблеманың бір жағын ғана қамтиды.Бұл
Кәсіпкерлер де,еңбеккерлер де,соңғы тұтынушылар да,қарыз капиталының,бағалы қағаздардың иелері де,т.б.
Нарық қоғамдық тұтынушылар мен өндірушіледі байланыстырудың тиімді механизмі ретінде
5
дамытпайынша өмір сүре алмайды.Ал бұл меншіктің әр түрлі формалары
және әр түрлі тауар өндірушілер болғанда ғана мүмкін,бұнда өндіріс
Нарықтық экономика мына басымдылықтарға ие:
Ресурстарды тиімдірек бөлу мен пайдалануға көмектеседі;
Өндірістің өзгеруші жағдайларына икемді жауап береді;
Тұтынушылармен қатар өндірушілердің таңдауы мен әрекет ету бостандығын қамтамасыз
ҒТР жетістіктерін өндірісті ұйымдастыру мен басқарудың жаңа технологиялары,әдістерін енгізу
Өндірушілерді адамдар қажеттіліктерін қанағаттандыруға және тауарлар мен қызмет көрсетулер
Сонымен бірге нарықтық механизмнің елеулі қайшылықтары да бар.Оларға әлеуметтік
Нарық механизмі ғылым мен техника жетістіктерін,еңбек
ресурстарын,еңбекті ұйымдастырудың жаңа әдістерін кеңінен пайдалануды көздейді.Бірақ көп қаржы
Сонымен, нарықтық экономика кемшіліктеріне мыналар жатады:
табыс алуға кепілдік бермейді;
толық жұмыс бастылыққа кепілдік бермейді;
қалпына келтірілмейтін ресурстарды сақтауға көмектеспейді;
қоршаған ортаны қорғау жөніндегі шараларды ендіруді әлсіз ынталадырады;
ұжымдық пайдаланылатын тауарлар мен қызмет көрсетулерді өндіруді дамытуды қамтамасыз
6
Нарықтық экономиканың әрекет ету жиынтығында нарық жүйесін құрайтын оның
Нарықтық экономиканың бірінші әрі маңызды элементі - өндірушілер мен
Өндіруші тұтыну өндіріс процесінің жалғасы ретінде жүреді,бұл кезде тауар
Нарықтық экономиканың екінші элементі ретінде өндірістік бірліктерді корпоративті басқару
Үшінші маңызды элемент – баға.Ол айрықша зерттеуді қажет етеді.Бұл
Төртінші элемент – орталық буын сұраныс пен ұсыныс сияқты
Нарықтық механизмнің бесінші элементі – бәсеке.Ол пайданы мол табуды
Нарықтық экономика қызмет етуінің механизмі үш басты принципке негізделеді:
маржиналдық талдау принципі негізінде нарықтық субъектілер мінез
құлқы құрылады,оған орташа емес,шекті шамалар шешуші әсер
етеді.Нарықтық талаптарға толуы,нарықтық бағалардың өзгеруі нәтижесінде
7
нарықтық экономиканың бір қалыптан екіншісіне өтуі бірқалыпты жүреді.Бұл жаңа,шекті
Балама талдау шығындардың принципі.Балама талдау шығындары
ресурстарды пайдаланудың басқа тәсілдерінен немесе кәсіпкерлер қызметіне байланысты туындаған
Экономиакалық рационалдылық принципі пайда мен шығындарды
салыстыруға негізделеді.Рационалды таңдау кепілді табысты пайданың ең төменгі бөлігі
8
Нарықтың пайда болуының шарттары, қызметтері, түрлері, субъектілері.
Нарық әртүрлі факторларға байланысты белгілі бірнақты әлеуметтік – экономикалық
Дүниежүзілік тәжірибе дәлелдеді:
шаруашылық субъектілердің дербестігі мен тәуелсіздігі;
меншік қатынастарының әртүрлі нысандары;
өндіріс қуатының белгілі бір резерві мен бос жұмыскерлердің болуы;
нарық инфроқұрылымын жасау;
тауар өндірушілердің сан алуан түрлерінің болуы; (бәсекелестік)
контрагенттер өздерінің өнімдеріне баға белгілеу құқы.
Нарықтың мәні оның атқаратын қызметінен көрінеді:
ұдайы өндіріс процесін үнемі қамтамаыз ететін реттеуші;
ұсынымның көлемі мен құрылымының жедел өзгеруі және оның сұраным
бәсеке арқылы тиімсіз шаруашылық түрінен экономиканы сауықтыру (санациялау),тазалау;
экономикалық оқшауланған тауар өндіруші мен тұтынушылар арасын байланыстыратын буын;
құрылымдық тұтыну,тұтынысынан (табыстың осы кездегі деңгейіне қарай) ыңғайлы рационалды
Ақпараттық қызмет.Нарық тауарлар бағасы мен қызмет ақыларының,несие және банк
Сонымен бірге нарық бәсеке күресінің жәрдемімен қоғамдық өндірісті тиімсіз
Нарықтың құрылымын әртүрлі белгілеріне қарай өзара байланысты бірнеше түрлерге
Территориялық белгілеріне қарай нарық:дүниежүзілік,еларалық бірлестіктер,ұлттық,аймақтық,оқшауланған немесе жергілікті нарықтар деп
Дүниежүзілік нарық,сатушылар мен сатып алушылар арасындағы тауарлар мен қызметтерді
9
шаруашылықтың құрамдас бөлігі.Ол халықаралық еңбек бөлінісінің,валюталық-несие,қаржы қатынастарының негізінде құрылды.Дүниежүзілік
Еларалық бірлестіктер нарығы деп экономикалық айырбастың ерекше формалары мен
Ұлттық нарық-бір елдің мемлекеттік шекарасының аумағымен шектелген жалпы ішкі
Аймақтық нарық – бөлек территориялық бөлімше нарығы (республика,облыс,аймақ,аудан).
«Жергілікті оқшауланған» нарық деп негізінен,халық тұтынатын тауарлар мен ақылы
Нарықтық қатынастардың жетілу шамасына қарай үстіндегі және әртүрлі
Олигополиялық нарық баға белгілеу саясатына тым сезімтал және бірегей
Монополиялық бәсеке нарығы сапасы,қасиеті,сыртқы безендірілуіне қарай ерекшеленетін тауарлардың әртүрлі
Қолданылып жүрген заңдылықтарға сәйкес нарықты көлеңкелі (астыртын) және ресми
Нарықтың дамуының сәйкестігіне (пропорционалдығына) байланысты теңдестірілген (балансыланған) және теңдестірілмеген
Тауар ерекшеліктеріне қарай нарық – салалық және сала ішіндегі
Нарықты көлемді тауар топтары,бөлек тауарлар нарығы деп те бөледі.Тауар
Нарықтық экономикалық негізгі шаруашылық субъектілеріне үй шаруашылығын,фирма мен үкіметті
10
нарығында,қаржы мен тұтыну нарығында өзара әрекет жасап,шығыс пен
кірісті айналым жасайды.Үй шаруашылығы материалдық (жер мен капитал) және
Табыс пен шығындардың айналуы үкіметке әсер етеді және ол
11
Нарықтың құрылымы, инфрақұрылымы, коньюнктурасы
Адамдардың әрекет ету ортасына (өндірістік, әлеуметтік, қаржы, рухани) және
Нарықтық экономиканың қажетті элементтерінің бірі – инфрақұрылым. Ол институттар
Дамыған нарықтық инфрақұрылым кәсіпкерліктің пайдалы бағыттары мен нысандарын іздеуді
Нарықтың инфрақұрылым проблемасының өндіріс пен тұтыну арасындағы пропорция және
Қазақстанның «Дағдарысқа қарсы шұғыл және әлеуметтік экономикалық реформаларды тереңдету
Нарық инфрақұрылымның тиімділігі көбінесе экономикалық коньюнктураға байланысты,яғни нарықтық белгілі
Коньюнктура туралы мына көрсеткіштер жүйесі мәлімдейді:
өндіріс пен құрылыс динамикасы,тауар запастарының мөлшері,баға,процент,бағалы қағаздар курсының қозғалысы;
пайда,еңбек ақы,өндіріс шығындары дәрежесінің өзгеруі;
12
еңбектегі және жұмыссыздар саны арасындағы қарым-қатынас.
Экономикалық коньюнктураға әсер ететін факторлар:
А) циклдық факторлар әдетте негізгі капиталдың кезекті жаппай жаңаруына
ә) циклдық емес факторлар экономикаға тұрақты түрде әсер етуі
б) кездейсоқ (уақытша,тез өтетін)құрғақшылық,аурулар,мода.
Экономикалық коньюнктураны жақсартудың әдісі:
А)инвестициялық ахуалды қалыптастыру;
ә)фирмаларға мемлекеттік тапсырыстардың берілуі мен көлемінің өзгеруі;
б)салық және процент ставкаларының дәрежесін қайта қарау;
в)халықтың ақшалай жинақтарының мөлшерін реттеу.
Қазір кәзіпорындар,жеке нарықтар,маркетинг коньнктура өзгеруін зерттейді,болашағын болжайды.
13
ІІ бөлім. Қазақстанда нарықтық қатынастардың қалыптасу ерекшеліктері
2.1. Нарыққа өту кезеңіндегі Қазақстанның экономикалық
Қазақстанда көп салалы экономика,оны нарық жолына салуға бағытталған қайта
Олар ең алдымен Қазақстан экономикасының құрылылымындағы қайшылықтар да болды.Өнеркәсіп
Қазақстанның халық шаруашылығының құрылымы мен дамуының аймақтық ерекшеліктері бар.
Солтүстік және Батыс Қазақстан-өнеркәсіп пен ауылшаруашылық өндірісінің жылдам дамуымен
Орталық Қазақстанда негізінен жоғары деңгейде көмір өнеркәсібі, түсті және
Оңтүстік аймақтарда республикада дағдарысқа дейін өндірілетін аяқ киімнің 60%-і,тері
Өркендеу бағыты болып табылатын республика экономикасын нарық жолына бағдарлау
Нарықты қалыптастырудың алғышарты-нақты тәуелсіздік.
Тәуелсіздік не үшін қажет? Бұл сұраққа жауап бермес бұрын
14
елеулі үлес қосатын салалар қалып қойған.
Осының салдарынан республикада өндірілетін осы салалар өнімдерінің басым мөлшері
Халық тұтынатын тауарлар өндіретін салалардың үлесі Қазақстанда кем еді.Ол
Қайта әкелгенде әлгілердің құны 13,8млрд болып шықты.
Республика бюджетіндегі кірісте салық айналымының үлесі небәрі 9%елі,Эстонияда 45%болатын.
Бұдан шығатын қорытынды:Қазақстан өз экономикасының құрылымын өзі айқындап,оның салаларының
Қазақстанның нарыққа көшуде бастапқы капитал дәрежесі төмен болды.Республикада адам
Республикадағы 214 селолық аудандардың 180-іжәрдем қаржымен күнелтті,70 аудан экономикалық
Ұзақ жылдар бойы тауар-ақша қатынасын елемеу экономиканың монополиялығы, бұйрық-әкімшілік
Нарыққа көшудің қиындығы да,күрделілігі де,ұзаққа созылатындығы да осы себептерден
1990 жыл желтоқсанның аяғында Қазақ КСР-ның экономикасын тұрақтандыру және
1992жыл Қазақстан экономикасы үшін қоғамдық өндіріс деңгейінің төмендеуі сипатты
15
тауарлары-23есе, басқа тауарлар-18есе қымбаттады.
1993жыл Қазақстан Республикасыны%%%жүргізіле бастады.Екіншіден,өндірісті құрылымдық жағынан қайта құру және
Осы шараларға қарамастан,материалдық өндіріс салаларында өндіріс көлемінің кеміуі тоқтамады,1993жылы
1994жылдың бірінші жартысы өндірістің төмендеуі, инфляцияның өрістеуі,халықтың әл-ауқатының,тұрмыс жағдайының
Осылардың нәтижесінде Ж/Ө осы жылдың қаңтар-маусым айларында 1993жылдың осыған
Табыс деңгейі 1994жылы 1сәуірде Қазақстанда орташа жалақы 23,8
Экономикалық реформа осындай қиын жағдайда жүргізілді.
Республикада реформаны жүзеге асыруға бағытталған3 бағдарлама қабылданды.Біріншісі 1991-1992жылдарға арналған
Дағдарыстарға қарсы және әлеуметтік-экономикалық қайта құруды тереңдете жүргізудің кезек
- мемлекет меншігінен алып,меншікті жекешелендіруді белсене жүргізу:
- тұтыну нарығын тауарлармен қанықтыру;
- республиканың әлем шаруашылығына енуі.
Мұнда күштің басым жағын ұлт мүддесінің тәуелсіздігіне деген экономикалық
1996-2005жылдар барысындағы екінші кезеңге көзделген міндеттер:
16
республиканың шикізат өндіруге бағыт ұстауын жойып, нарықтың
толық механизмін құру транспорт тараптарын тезірек дамыту және нарықтың
- экономиканы монополизацияға соқтырмай,дұрыс бәсеке атаулыны кеңінен қолдау
- отандық және халықаралық бизнес саласын кадрлармен толықтыру,
5-7 жылға арналған кезеңде ашық экономиканы дамыту негізінде Қазақстанның
Еліміздің президенті Н.Назарбаев Қазақстанның егеменді мемлекет ретінде қалыптасуы мен
- меншіктің негізігі түрлерін үйлестіре және іс-қимыл жасай отырып,бәсекелестік
- Қазақстанның табиғи ресурстарының дүниежүзілік таур нарығында
- Тұтыну нарығын толықтыру
- Қазақстанды дамыту үшін шетл инвстиццияларын тарту және
Осы бағдарламада президентіміз экономика саласындағы стратегиясы үш кезең ішінде
-1кезең макроэкономикалық тұрақтандырудың екі негізі процестерін қамтиды: меншікті жекешелендіру
-2кезең экономиканың шикізат базасын өзгертуге қадам басу үшін телекомуникация
-3кезең экономиканың ашық типін жедел қарқынмен дамытумен,осының негізінде өтпелі
1997 жылы қарашада президенттің Қазақстан халқына жолдауында өтпелі кезеңдегі
Қойылған мақсаттарды жүзеге асыру үш кезеңде болуы қажет; 1998-2000жж,
Ұзақ мерзімді басымдық:Шетел инвесттициялары менішкі
17
жинақтаулымдардың деңгейі жоғары ашықнарықтық экономикаға негізделген экономикалық өсу.
Біздің салауатты экономикалық өрлеу стратегиямыз мықты нарықтық экономикаға мемлекеттің
-мемлекеттің белсенді рөл атқара отырып,экономикаға араласуының шектелуі болуы
-макроэкономиканы тұрақтандыру
-инфляцияны қолайлы деңгейге түсіре отырып,стратегиялық күшті экономикалық ілгерілеуге бағытталу
-бағаны ырықтандыру
-жекеменшік институттарының орындалуы
-кәсіпорындарды жекешелендіру
-энергия,т.б.табиғи ресурстарды игерудің жалғасуы
-шетел инвестицияларын тиісінше қорқау, пайданы кері қайтарып алу мүмкіндіктері
-Қазақстан үшін индустриялы технологиялық стратегияны қалыптастыру
-өндірісті диверсификациялау
1994 жылдың маусымында Қазақстан Республикасының Президенті Қазақстан Республикасының жоғары
Экономикалық реформаны дамытып тереңдету мәселелері бойынша мемлект басшысы мен
18
2.2. Нарықтық құрылымды қалыптастыру және оны
қалыптастырудағы мемлекеттің рөлі
Бұрынғы КСРО-да 1985 жылы басталған қайта құру, әкімшілдік-әміршілдік жүйеден
Қазақстан үкіметі осы бағытта мынандай үш негізгі шараларды жүзеге
- бағаға және өндірушілерге бақылауды алу арқылы экономикалық ырықтандыру;
- айналымдағы ақша массасын реттеу және бюджетті тептең
- мемлекеттік мүлікті жеке адамдарға және ұйымдарға
Қазақстан Республикасының аралас нарықтық экономикаға өтуі ТМД елдеріндегі сияқты
1.Мемлекеттік меншікті мемлекеттен алу жекешелендіру.
2.Кәсіпкерлердің әлеуметтік жігінің қалыптасуы.
3.Рыноктың инфрақұрылымының қалыптасуы, бастысы-тауар мен қор биржасы, т.б. әртүрлі
4.Бәсекелестік пен кәсіпкерлікті дамыту мақсатымен экономиканы монополиясыздандыру.
5.Бағаны либерализациялау,сұраным менұсыным негізінде нарықтың сипаттағы бағаға көшу.
6.Экономиканың қаржы-экономикалық тұрақтануы.
7.Өтпелі кезеңде тұрғындарды әлеуметтік қорғау жүйесін мықты қамтамассыз ету.
Нарықтық экономикаға көшу-бір сөзбен айтқанда, меншіктің әртүрлі формаларын қалыптастыра
Нарықты дамытуға байланысты негізі мақсат-мүдделерімізге қысқ аша тоқталайық.
Бірінші мақсат-тауарлар мен қызмет көрсету нарығын дамыту.Мұнда өндірістік тауарлар,
19
мен мәдениет деңгейі болуы керек. Бұл адамның маңызды қасиеті
білу талғамын қалыптастырады.Демек,нарықтық қатынастардың дамуы қоғамның әлеуметтік инфрақұрылымы деңгейіне
Екінші мақсат – финанс-қаржы нарығын қалыптастыру. Әңгіме бағалы қағаздар
Бұл әлеуметтік шиеленісті күрт төмендетіп қана қоймай қоғамдағы әртүрлі
Үшінші мақсат – жұмыс күші еңбек нарығын қалыптастыру мен
Соңғы жылдары қабылданған «Республикадағы еңбекпен қамтамасыз ету туралы» заңмен
Ең алдымен еңбек етудің еріктілік принципі енгізілді.Соңғы 70 жыл
Екіншіден жаңа Конституцияға сай барлық азаматтарға,сондай-ақ шетелдіктерге,кәсіпорындардың меншік түріне
Мемлекеттің макроэкономикалық процеске қатысуы осы процестің бөлінбейтін элементіне айналды.Бүгінгі
20
экономика көлемінде жүргізіледі және де белсенді түрде жүзеге асырылуда.
Мемлекет пен нарықтың өзара қатынасы нарықтың қоғамда маңызды мәселелердің
Өтпелі кезең экономикасындағы мемлекеттің рөлін жаңаша ойластыру қажет. Бұл
Қысқаша айтқанда,нарықтық экономика жағдайындағы мемлекеттің рөлі әкімшілдік-әміршілдік жүйедегі жағдайдан
Осы негізде,мемлекет қоғамға пайдалы,іс-әрекеттерді жүргізу үшін өэінің әр түрлі
Рынок жағдайындағы мемлект мына қызметтерді өз мойнына алады: стратегиялық,
Экономиканы реттеудің тікелей және жанама қызметін де атқарады.
-нарықтық экономиканы реттеу сферасында және оның қалыпты қызметін қамтамассыз
-Мемлекет иығына мемлекеттік кәсіпкерлік қызметі жатады.
Ол қоғамға қажет мемлекеттік кәсіпорын мен өндірістік және әлеуметтік
21
жолдары, көпір, каналдар, газ, мұнай құбырлары, байланыс, аурухана, мектеп,
-Нарықтың бір қателігі монополиялыққа жол бермеу. Қазіргі экономика,шын мәнінде,
-Мемлекет дағдарысқа қарсы саясатты жасау мен өткеру қызметін атқаруды
Мемлекеттік бюджет –нарықтық экономикалы елдерде мемлекеттің экономикалық саясатының жоғарылауын
-нарықтық жүйе балалар мен қарттарды және кедейленген жұртшылықты сырт
Нарықтық бағалық механизмін жақтаушылар және оны сынаушылар нарық жүйесінің
мемлекеттің тағы бір қызметі – экономикалық тұрақтылығы аса ауқымды
Нарықтың экономикалық көшу процесінде мемлекеттің атқаратын экономикалық қызметі және
Мелекеттік тапсырыс, заттай салық, лимиттер мен квоталар, т.б.
Нарықтың қалыптасуында ақша және қаржы несие жүйелері де маңызды
22
жүйесін қалыптастыру, экономикаға тиімді әсер ететін несие саясатын жүргізу,
Мемлекеттің өте маңызды функциясы – ақша жүйесін басқару. Ақша
білім беру, денсаулық сақтау, экология сферасында күрделі мемлекеттік әлеуметтік
нарыққа көшуге байланысты халықты әлеуметтік жағынан қорғау шаралары да
23
2.3. Жекешелендіру және мемлекет иелігінен алу
Нарықтық экономикаға өту, меншік қатынастарын түбірімен өзгертуді талап етті.
Меншікті мемлекет иелігінен алу мен жекешелендіру – нарыққа көшу
экономикалық реформалар басталғанда мемлекет меншігінде негізгі қорлардың 80 %-ы
экономикалық дағдарыс тереңдеп,үдеп жатқанда жүргізілді;
инфляциялық процестердің күшеюі жұмыс дәрежесінің төмендеуіне әкелді,өйткені өндіріс құрал-жабдықтарын
республикалық халық шаруашылық кешенді ірі кәсіпорындардың үлесінің жоғары болуы;
экономика шикізат өндіру бағыты басым болды;
кәсіпорындардың аймақ бойынша,қалалар мен ауылдар арасында біркелкі бөлінбеуі.
Ұлттық бағдарламаға сай Қазақстан Республикасында мемлекеттен алу мен жекешелендіру
1991 – 1992 жж;
1993 – 1995 жж;
1996 – 1998 жж.
Қазақстан Республикасында алу мен жекешелендірудің негізгі мақсаты:
шаруашылық субъектілерінің тиімді түрі ретінде жеке меншік топтарын қалыптастыру;
бәсекелестік ортасы құрып өндірісті монополиясыздандыруды қамтамасыз ету;
шағын және орта бизнесті дамыту;
24
шет мемлекетті өзіне тарта білетін,жеке бизнес басымырақ ұүрылым жүйесін
Жекшелендіру негізгі бағыттарында жекешеленген әдістері мен нысаналар кешені арқылы
Крийтеришілер барысында кәсіпорындарды жекшелендірудің негізгі бағыттарына төмендегілерді жатқызуға болады:
объектінің халық шаруашылық мағынасы;
салаға қатыстылығы;
қызметкерлер саны;
негізгі қорлардың құны.
Кәсіпорындардың және ұйымдардың жұмыс істеушілер санына байланысты шарты төмендегідей
жұмыс істеушілердің саны 20 адамнан кем емес кіші кәсіпорындар;
жұмыс істеушілер саны 200-5000 адамға дейінгі орта кәсіпорындар;
жұмыс істеушілер саны 5000 адамнан астам ірі кәсіпорындар.
Осы топтарға жатқызуға байланысты мемлекеттік меншікті жекешелендіру ұлттық бағдарламаға
ірі және бірегей мүлік кешендерін жеке жобалар бойынша жекешелендіру;
орташа кәсіпорындарын жаппай бірақ жекешелендіру;
шағын кәсіпорындарының аукцион,конкурстық сауда,коммуналдық шаруашылық,тұрмыстық қызмет көрсету арқылы қалыптасқан
Объектілердің негізгі көтерме және бөлшек сауда, қоғамдық тамақтану, тұрмыстық
Кіші жекешелендіру процесі 3 кезеңнен тұрады:
объектілерді таңдау және лоардың жекешелендіру мерзімін анықтау қажет;
объектінің аукциондарда немесе конкурста сатылуын дайындау;
объектінің сатылуы.
Бұл процесс ашық сипатта болуы керек,ал меншік ең жоғары
халыққа жекешелендіру және жекешелендіру инвестициялық купондар (ЖИК) беру;
инвестициялық жеешелендіру қорлардың жүйесін (ИПФ) жасау.
Әр және бірегей мүлік кешенді өнім шығарылатын немесе ерекше
25
жолымен,сол сияқты акцияларды ашық саудаларда жекешелендіріледі.
Мемлекеттік меншік объектілері 2 классификациялық топтарға бөлінеді:
мемлекет иелігінен алу және жекешелендіру жатқызылатын объектілер;
жекешелендіруге тыйым салынған объектілер.Олар: жер,су,әуе кеңістігі, жануар және өсімдік
Жекешелендіру субъектілері – сатушы, мемлекеттік орган, жекешелендіруді іске асыратын
Мемлекет иелігінен алу мен жекешелендірудің объектілері – кәсіпорын, бірлестік,ұйымдар
Қазақстан Республикасында мемлекеттік меншік объектілерін мемлекеттен алу мен жекешелендірудің
Бұл құблыс агроөнеркәсіп кешенінде былай жүзеге асады:совхоз бен басқа
-ашық және жабық типтегі акционерлік қоғамдық құру;
-құс фабрикасы менкешендерін, теплица комбинаты акционерлік, шаруашылық қоғамы немесе
-рентабельді емес мемлекеттік ауылшаруашылығы кәсіпорын мүлігін заңды және жеке
Жекешелендіру нәтижесінде агроөнеркәсіп кшенді 553 шаруашылық республика бойынша жалпы
Жекешелендірудің ең қарапайым түрі-өнім шығаратын кәсіпорындарды сату. Бұл жағдайда
Жекешелендіру барысында азаматтардың мемлекет меншігіндегі өз
26
үлестеріне құқылығын сақтау.
Жекешелендіру роцесі төмендегідей міндеттерді шешу үшін жүргізіледі.
- түсімсіз мемлекеттік кәсіпорындарға субсидиялар мендотациялар берілуі себепті пайда
- Жекешелендірілген кәсіпорындада экономиканың өсуі арқасында ұлттық экономикалық тиімділігін
Мемлекет иелігінен алу және жекешелендіру келесі әдістермен жүргізіледі:
-белгілі бір инвестицияларға келісілген шарттар негізінде сату
-аукциондар немесе конкурстар арқылы өткізу;
-басқаруға контракт жасау;
-акцияларды ашық түрде сату,
Қазақстан Республикасында 1994-2000жж жекешелендірілген кәсіпорындар саны 25262; оның ішінде
Жекешелендіруден түскен қаражат мемлекет меншігіне алынады,мынадай шығындарға жұмсалады;
-мемлекеттің ішкі несиелерін (қарыздарын) төлеуге;
-халықтың жете қамтамасыз қамтамасыз етілмеген және әлеуметтік жағынан қолданылмаған
-жұмыссыздарға жәрдем беруге кадрлар даярлауға, қайта даярлауға т.б. мақсаттарға
27
ІІІ бөлім. Қазақстан Республикасындағы нарық жағдайы: оның
3.1. Нарық экономикасындағы қазіргі басымдылықтары мен
Нарықтық экономика төмендегілерден көрінетін белгілі бір басымдылықтарға ие:
Ресурстарды тиімді бөлу мен пайдалануға көмектеседі;
Өндірістің өзгеруші жағдайларына икемді жауап береді;
Тұтынушылармен қатар өндірушілердің таңдауы мен әрекет ету бостандығын қамтамасыз
ҒТР жетістіктерін өндірісті ұйымдастыру мен басқарудың жаңа технологияларын,әдістерін енгізу
Өндірушілерді адамдар қажеттіліктерін қанағаттандыруға және тауарлар мен қызмет көрсетулер
Нарықтық экономикаға мынадай белгілі бір кемшіліктер тән:
Табыс алуға кепілдік бермейді;
Толық жұмыс бастылыққа кепілдік берілмейді;
Қалпына келтірілмейтін ресурстарды сақтауға көмектеспейді;
Қоршаған ортаны қорғау жөніндегі шараларды ендіруді әлсіз ынталандырады;
Ұжымдық пайдаланылған тауарлар мен қызмет көрсетулерді өндіреді.
Тәуелсіз нарықта экономиканы құрудың басты жолы – нарықтың негізгі
Нарықтың жайлы функциялары оны тиімді жүйеге айналдырады. Бұл нарықтық
Біріншіден, нарықтық жүйені атқару экономикалық реттеушілердің іс- әрекетіне байланысты.
Екіншіден, нарықтық ортаның бақылаусыздық негізінде бәсекенің
еркіндігін шектейтін монополизацияланған құрылымдар пайда болады.
Үшіншіден, нарықтық қызмет етуші механизм экономиканы көптеген
қоғамдық қажеттіліктермен қамтамасыз ете отырып, бизнеспен байланысты емес қоғамның
Төртіншіден, нарық жұмысқа жарамды халықты кепілденген еңбектік
төлемақымен немесе тұрақты түрде жұмыспен қамтамасыз ете алмайды.
28
Әрбір адам қоғамдағы белгілі бір орын алуына өзі ғана
барлығы қалай болса да әлеуметтік жағынан қабаттануға, әлеуметтік топтарға,
Нарықтың барлық қарама-қайшы функциялары экономиканың өтпелі кезеңінде көрінеді.
Сонымен, нарықтың жетіспеушілік ерекшеліктеріне кішкене болса да,
ойластырылған экономикалық саясат жүргізе отырып әсер етуге болады. Мұнда
Экономикалық жүйенің жұмыс атқаруы, оның тепе-теңдігі мен динамикасы «нарықтық
Тауарлар және қызмет көрсету нарығы - ұсынады: тауар биржалары,
көтерме және бөлшектік сауданың кәсіпорындары, жәрмеңкелер мен аукциондар, нарықтық
Тауар нарығының ифрақұрылымының осы буындарының барлығының
іс-әрекеті экономикалық «кеңістікті» өзіндік «полюстермен» толтырады (тұтынушылар мен өндірушілер).
Капитал нарығы екі бөліктен құралады: «несиелік нарық» және
«бағалы қағаздар нарығы».
Несие нарығы – бұл жалға алу капиталы нарығы; оның
қаражатты жинақтап, оны несиелерге айналдыра алатын банктер, сақтандыру компаниялары,
Еңбек нарығы өндіріс факторлары нарығының көлемді бөлігі ретінде
капитал нарығымен бірге жұмыс атқарады. Еңбек нарығында еңбек күші
Мемлекеттік қаржы нарық құрылымының аса маңызды элементі
болып табылады. Олар өзіндік функцияларын орталық немесе жергілікті бюджет
Бағалы қағаздар нарығының пайда болуы акционерлік қоғам тәрізді
29
кәсіпорынның белгілі бір формасының бекітілуіне байланысты. Олардың пайда болуы
Осылайша, арнайы нарық аумағында жұмысын атқаратын өзара
байланысқан институттардың жиынтығы нарықтық экономиканың инфрақұрылымын құрайды. Нарықтық инфрақұрылымның
30
3.2. Қазақстанның реттеуші нарық экономикасына өтуі,
Экономиканы тұрақтандыру мақсатында Республика Үкіметі нарыққа өтудің тұжырымдамасын жасап
меншікті мемлекет иелігінен алу – ол мемлекеттік меншік монополиясын
монополиясыздандыру және монополияға қарсы шаралар аталмыш заңды қабылдау еркін
қаржылық сақтандыру және экономиканы тұрақтандыру;
баға құрылымы саясаты (басты тағам өнімдерін басқа тұтыну
Аталған реттеулі нарықтық экономикаға өту тұжырымдамасында негізгі қағидалар белгіленген.
республиканың территориясында заңдылықтың басымдылығы мен үстемдігі;
меншік түрлерінің сан алуандығы және олардың еркін дамуы мен
дербес баға белгілеу саясаты, еркін бағалау;
сыртқы экономикалық саясатты жүргізудегі толық дербестік.
Нарықтық жүйені ұйымдастыру мен оларды реттеу тетіктерін қамтиды:
нарықтық инфроқұрылымды қалыптастыру (коммерциялық банктер, тауар және қор биржалары,
өндірістік құралдар нарығы;
тұтыну тауарлары мен қызмет көрсету нарығы;
еңбек нарығы;
қаржы нарығы;
Республикалық қаржы нарығының қалыптасуы банк жүйесі заңдылықтары негізінде Ұлттық
Стратегияның маңызды элементтерінің бірі – Қазақстанның қайта түрленуі мен
31
Дүниенің бірқатар елдерінің жедел экономикалық өсу стратегиясы ойдағыдай
Нарықтық экономика ұдайы өз арнасымен «өз заңдылық шартымен» ілгерілеп
Бірінші кезең 1992-1995 жылдарды қамтиды және макроэкономикалық тұрақтандырудың екі
Меншік реформалау бұл уақыт ішінде белгілі бір формада мемлекеттік
Сонымен қатар,ғылыми зерттеулердің қысқа мерзімдік жобалары қайтарылып,коммерциялық өнімді тез
Екінші кезең (1998-2005 ж).Экономиканың шикізаттық бағытын біртіндеп жою жалғасады,бірақ
Екінші кезең ішінде экономиканың қарқынды дамуының қозғаушы күшері мен
толыққанды механизмдер;
барлық тауар өндірушілердің шынайы еркіндігі;
табиғатты ұтымды пайдалану;
шапшаңдығы үдей түскен жоғары технологияларды игеру процессі мен дүниежүзі
отандық және халықаралық бизнес салаларында білікті кадр корпусы пісіп-жетілуі
32
Қорытынды
Жалпы қорыта келгенде, Қазақстан Республикасының нарық жағдайы туралы түсінік
Біздің ойлауымызша осы Қазақстан Республикасында нарықтың жүйесін жүзеге
Нарықтық қатынастарға сай экономиканың тиімді дамуын қамтамасыз ететін несие
Нарықтық экономика ұтымды жұмыс істейді,егерде мына жағдайлар айқын болжанып
Тауарды қанша көлемде өндіру керек,қандай қызмет атқару керек.
Не өндіру керек, яғни қоғамның материалдық тұтынымын толығырақ қамтамасыз
Қоғамға қажет тауарлар қалай өндіріліп, қандай қызмет атқаруы керек.
Өндірілген өнім кімге арналған, оны кім алу керек, яғни
Өзгерістер бола қалса қатысушылырдың соған бейімделе беруіне қол жеткізу.
Нарықтың жайлы функциялары оны тиімді жүйеге айналдырады. Бұл нарықтық
Біріншіден, нарықтық жүйені атқару экономикалық реттеушілердің іс- әрекетіне байланысты.
Екіншіден, нарықтық ортаның бақылаусыздық негізінде бәсекенің еркіндігін шектейтін монополизацияланған
Үшіншіден, нарықтық қызмет етуші механизм экономиканы көптеген қоғамдық қажеттіліктермен
33
қолдауды, білім-ғылымды, мәдениетті, спортты және т.б. құру болып табылады.
Төртіншіден, нарық жұмысқа жарамды халықты кепілденген еңбектік төлемақымен немесе
Экономиканы тұрақтандыру мақсатында Республика Үкіметі нарыққа өтудің тұжырымдамасын жасап
меншікті мемлекет иелігінен алу – ол мемлекеттік меншік
монополиясын жою және өндірушілердің бәсекесін дамытуға жағдай туғызу. Қазақстан
монополиясыздандыру және монополияға қарсы шаралар аталмыш
заңды қабылдау еркін кәсіпкерлікке жағдай туғызу және қатарлы өндірістік
қаржылық сақтандыру және экономиканы тұрақтандыру;
баға құрылымы саясаты (басты тағам өнімдерін басқа тұтыну
мен қызмет түрлеріне бағаны нарық талабына қарай қалыптастыру).
Қорыта келгенде, Қазақстан Республикасының нарық жағдайы және алдына қойылған
34
Қолданылған әдебиеттер тізімі
1. Әубәкіров Я.Ғ., Байжұманов Б.О. «Экономикалық теория» Алматы 1999
2. Абугазин Д. «Регулирование инвестиционной деятельностив экономике
3. Василевский А. «Конспект лекций по экономической теорий».
4. Жүнісов Б.А. «Жалпы экономикалық теория»,Алматы 2002 ж.
5. Крымова В. «Экономикалық теория»,Алматы 2003 ж.
6. Сейтқасимова Ғ.С. «Ақша,несие,банктер»,Алматы 2001 ж.
7. Егеменді Қазақстан, 2005 ж. 1 ақпан, 4 маусым,
8. Жетісу, 2003 ж. 25 қаңтар.
9. Атамекен, 2002 ж.1 ақпан, 5 маусым, 17 қаңтар.
10. Атамекен,2 006 ж. 1 ақпан, 11 қаңтар.
11. Осипова Б. «Экономикалық теория»
12. Колесникова В. «Экономикалық теория», Москва 2000 ж.
13. Мейірбеков Л.Қ., «Кәсіпорын экономикасы», Алматы-2003
14. Дүйсенбаев К.Ш., «Экономика» Алматы - 2001
15. Ниязбеков Р.Қ., Рахметов Б.А., Байнеева П.Г., «Кәсіпорын экономикасы»
16. Қазақстан Республикасы Азаматтық кодексі. Алматы – 95.
17. Шеденов Ө.К. , Байжомартов Ұ.С., Жүнісов Б.А. «Жалпы
18. Осипова Г.М. «Экономикалық теория негіздері», Алматы – 2002
19. Мамедов О. Ю. Қазіргі таңдағы экономика. Ростов н\Д.,
20. Микульский К. И. Әлеуметтік-бағдарланған нарықтық экономика. // Қоғам
21. Николаева И. П. Экономикалық теория. – М.: «Проспект»,
23. www.Google.ru
35
Қосымша
1-қосымша
2009-2011 жылдардағы 3 тоқсанда Солтүстік Қазақстан облысы еңбек нарығының
15 және одан ересек жастағы жұмыспен қамтылған халық
3 тоқсан
2009ж. 2010ж. 2011ж.
Экономикалық тұрғыдан белсенді халық, мың адам 384,8 383,3
Экономикалық тұрғыдан белсенді халық деңгейі, % 73,6 73,5 75,0
Жұмыспен қамтылған халық, мың адам 361,8 362,1 338,3
Жұмыспен қамту деңгейі, %-бен:
15 жас және одан жоғары жастағы халыққа шаққанда 69,4
Экономикалық тұрғыдан белсенді халыққа шаққанда 94,5 94,0 94,7
Жалдамалы қызметкерлер, мың адам 213,1 215,6 210,7
қамтылған халық санындағы үлесі, % 58,9 59,5 62,3
Өз бетінше жұмыспен айналысушылар, мың адам 148,7 146,5 127,7
қамтылған халық санындағы үлесі, % 41,1 40,5 37,7
Жұмыссыз халық, мың адам 23,0 21,2 18,9
Жұмыссыздық деңгейі, % 6,0 5,5 5,3
Жұмыссыздар (15-24 жас), мың адам 3,8 2,6 3,3
Жастар жұмыссыздығының (15-24 жас) деңгейі, % 7,8 5,1 7,2
Ұзақ мерзімді жұмыссыздық деңгейі, % 2,6 1,9 1,5
Экономикалық тұрғыдан енжар халық, мың адам 138,2 138,2 118,7
Экономикалық тұрғыдан енжар халық деңгейі, % 26,4 26,5 25,0
36
2-қосымша
01.01.2011ж. жағдайына өмірді сақтандыру нарығына шолу
ҚР ҚБА ресми мәліметтері бойынша Қазақстан Республикасында өмірді сақтандыру
2010 жылдың 12 айдың қорытындысы бойынша «Казкоммерц-LIFE»АҚ нарық
Сонымен бірге:
«өмірді сақтандыру» саласы бойынша Компания 2 орында тұр (
«аннуитетті сақтандыру» саласы бойынша - 4 орын ( үлес
«аннуитет ОР» саласы бойынша - 3 орын (
«жазатайым жағдайдан сақтандыру» саласы бойынша – 3 орын (
01.01.2011ж. жағдайына Компанияның сақтандыру сыйақыларының көлемі 3 290,9
Компанияның сақтандыру төлемдерінің сақтандыру сыйақыларының көлеміне қатысуы 2010ж. 12
01.01.2011ж. Компанияның Активтері 4152,1 млн.теңге. Компанияның осы күнге
37
3-қосымша
Сақтандыру нарығы
Allianz Тобының операциялық пайдасы 2010 жылдың 2 тоқсанында 22,7%-ға
06.08.2010
Тоқсандық түсімдердің өрлеу қарқыны 25,4 млрд. еуро
Таза пайда 1,1 млрд. еуро
Мүлікті және жауапкершілікті сақтандыру сегментіндегі операциялық пайда 28%-ға өсті
Өмірді және медициналық сақтандырудағы түсімдердің ішкі өсімі 16%-ды құрады
Топтың таза пайдасы активтерді басқару бизнесінің салымы 21,2%-ды құрады
Төлем қабілеттілік коэффициенті 170%-ды
38
ҚР жекешелендіру мәні, кезеңдері және оны жүргізу әдіс тәсілдері
ҚР жекешелендіру мәні, оны жүргізу әдістері мен кезеңдері
ӨТПЕЛІ ЭКОНОМИКАДАҒЫ ӘЛЕУМЕТТІК ЭКОНОМИКАЛЫҚ ҚАТЫНАСТАРДЫҢ ҚАЛЫПТАСУЫ ТУРАЛЫ
ҚР жекешелендіру мәні, кезеңдері мен оны жүргізу әдістері жайлы ақпарат
Меншік саяси - экономикалық категория ретінде
Меншік түрлері
Өтпелі экономикадағы әлеуметтік-экономикалық қатынастардың қалыптасуы
ҚР нарықтық экономикаға өту ерекшеліктері
Жолдауда көзделген мақсат Мемлекеттік мүлік және жекешелендіру
Меншік формаларының әр алуандығы – нарықтың экономикалық негізі, формалары және әдістері