Сыбайлас жемқорлықты шектеу моделі
МАЗМҰНЫ
Кіріспе 1
1.1. «Сыбайлас жемқорлық» дегеніміз не? 10
1.1.1. Сыбайлас жемқорлық фактілері 11
1.1.2. Адамдардың сыбайлас жемқорлық туралы пайымдаулары 15
1.2. Сыбайлас жемқорлықтың типтері 19
1.3. Сыбайлас жемқорлық себептері және оның 20
пайда болатын ахуалдары 20
1.4. Сыбайлас жемқорлықтың экономикалық мәні 21
1.5. Мемлекеттік сыбайлас жемқорлыққа қатынасы 22
1.6. Сыбайлас жемқорлықты шартты теңестіру 22
1.7. Сыбайлас жемқорлық дәрежесінің вариациялары 25
1.8. Сыбайлас жемқорлықтың салдарлары 27
1.9. Мораль және сыбайлас жемқорлық 29
1.10. Сыбайлас жемқорлықпен күрес шаралары 30
1.11. Қожайын – орындаушы – клиент моделі 30
2. КӨПШІЛІК СЫБАЙЛАС ЖЕМҚОРЛЫҚ ТЕПЕ-ТЕҢДІГІ 31
2.1. Осы бағыттың моделдеріне шолу 32
2.2. Пәндік саланы сипаттау 33
2.3. Кемімелі пайдалылық заңы 34
2.4. Тұтынушылық таңдау міндеті 35
2.5. Сыбайлас жемқорлықты шектеу моделі 37
2.6. Ф.Т. Лунның «ұрпақтар жабатын қарапайым моделінің» қысқаша сипаты
2.6.1. Теңдеуді түсіндіру 39
2.7. Параға әйгілілікті айырбастау моделі 41
2.8. Ұжымдық репутация моделі 42
2.8.1. Г. Бэкер моделі бойынша j сыбайлас жемқорлық кірісінің
Қорытынды 44
Пайдаланылған әдебиеттер 45
Кіріспе
Сыбайлас жемқорлықпен байланысты мәселенің барлығы – «сыбайлас жемқорлық» дегеніміз
2003 жылы 10 желтоқсанда 113 елдің өкілдері Мексикада халықаралық
Таяуда Қазақстан Республикасы Президентінің «Сыбайлас жемқорлыққа қарсы күресті күшейту,
Қазақстан Республикасы Конституциясының 45-бабының 1-тармағына сәйкес сыбайлас жемқорлыққа қарсы
1. Облыстарда, Астана және Алматы қалаларында Қазақстан Республикасы Мемлекеттiк
2. Қазақстан Республикасы Мемлекеттiк қызмет iстерi агенттігі мемлекеттiк органдар
қызметiнің жариялылығы, жүйелiлігі және iстің алдын алуға бағытталуы;
жұртшылықтың және бұқаралық ақпарат құралдарының өкiлдерiн жұмыс отырыстарын әзiрлеу
3. Қазақстан Республикасының үкiметi:
1) 2005 жылдың үшiншi тоқсанында Экономикалық қылмысқа және сыбайлас
2) мемлекеттiк органдарда лауазымды адамдардың жоғары жауапкершілiгi мен дер
3) жекешелендiру процесiнің, мемлекеттiк сатып алу және салық саясаты,
4) 2005 жылдың аяғына дейiн:
бюджет қаражатын жұмсаудың ашықтығы мен тиiмділігi қағидаттарында мемлекеттiк сатып
шекара арқылы өткiзiлетiн жүктердi, соның iшiнде транзиттiк жүктердi алып
сыбайлас жемқорлық үшiн жағдай туғызуға ықпал ететiн факторларды кешендi
5) азаматтар құқықтары мен кәсiпкерлердiң заңды мүдделерiн олардың қызметiне
мемлекеттiк органдардың бақылау-қадағалау функцияларын реттеуге бағытталған нормативтiк құқықтық актiлердің
лицензиялық-рөәсат беру жүйесiн оңтайландыру жөніндегi, соның iшiнде қызметтің лицензияланатын
2006 жылы Қазақстанның барлық өңiрлерiнде халыққа «жалғыз терезе» қағидаты
6) 2005 жылғы 1 қазанға дейiнгi мерзiмде Экономикалық қылмысқа
7) ұлттық компаниялар мен мемлекеттiк кәсiпорындар қызметiн реттейтiн, айқындық
4. Қазақстан Республикасының Бас прокуратурасы:
2005 жылғы төртiншi тоқсанда Қазақстан Республикасы Президентiнің қарауына Қазақстан
2005 жылдың соңына дейiн заңсыз жолмен алынған кiрiстердi заңдастыруға
2005 жыл iшiнде уәкiлеттi мемлекеттiк органдармен бiрлесiп, қызмет бабын
5. Қазақстан Республикасының Экономикалық қылмысқа және сыбайлас жемқорлыққа қарсы
мемлекеттiк органдардағы лауазымды адамдар тарапынан болатын сыбайлас жемқорлықтың көрiнiс
шенеунiктер тарапынан кәсіпкерлiк қызметке заңсыз араласу, кәсіпкерлер құқықтарына қысым
сыбайлас жемқорлық құқық бұзушылық фактiлерi бойынша арыздарды қараудың нәтижелерi
6. Қазақстан Республикасының Мемлекеттiк қызмет iстерi агенттiгі:
мемлекеттiк органдар қызметіндегi сыбайлас жемқорлық көрiнiстерiнің алдын алу мақсатында
Мемлекеттiк қызметшiлердi, құқық қорғау органдарының қызметкерлерiн аттестаттауды өткiзу туралы
бiр ай мерзiмде Қазақстан Республикасы мемлекеттік қызметшiсiнің ар-намыс кодексiн
мемлекеттік Әкімшiлiк қызметшілердiң бос қызмет орындарына орналасуға арналған конкурстардың
7. Қазақстан Республикасының Бас прокуратурасы, Қазақстан Республикасының ұлттық қауіпсiздiк
8. Қазақстан Республикасының әдiлет министрлігі:
2005 жылғы 1 маусымға дейiнгi мерзiмде Қазақстан Республикасы Жоғарғы
адвокатураның сот iсiн жүргiзу шеңберiндегi және сот шешiмдерiнің орындалу
9. Қазақстан Республикасының Жоғарғы Сотына:
Жоғары Сот Кеңесiмен бiрлесiп халықтың сот төрелігі органдарына сенiмiн
сыбайлас жемқорлық құқық бұзушылықтары мен қылмыстары туралы iстер бойынша
10. Облыстардың, Астана және Алматы қалаларының әкімдерi:
сыбайлас жемқорлыққа қарсы күрестің өңірлiк бағдарламаларын әзірлеп, қабылдасын, олардың
Өңірлерде кәсіпкерлердің құқықтарын наәты қорғауды қамтамасыз ету мақсатында олардың
аумақтық құқық қорғау органдарымен және өзге де мемлекеттік органдармен
жер учаскелерiн бөлу кезiнде Қазақстан Республикасы Жер кодексiнің ережелерiн
барлық мемлекеттiк мекемелер басшыларының сыбайлас жемқорлыққа қарсы күрес жөнінде
11. Қазақстан Республикасы Президентi жанындағы Сыбайлас жемқорлыққа қарсы күрес
(K970167; K010155; U990317; U990321; V001202 қараңыз)
12. Қазақстан Республикасының өкiметi және басқа да орталық атқарушы
13. Осы Жарлықтың орындалуын бақылау Қазақстан Республикасы Президентiнің әкiмшiлiгіне
14. Осы Жарлық қол қойылған күнiнен бастап қолданысқа енгізiледi.
Қазақстан Республикасының Президентi
«Сыбайлас жемқорлық елдің қауіпті жауы деп есептеледі. Қазақстанда сыбайлас
Алматы қаласында 15 сәуірде өткен дөңгелек үстелде мынадай ой
1.1. «Сыбайлас жемқорлық» дегеніміз не?
Мемлекеттік сыбайлас жемқорлық /2/ мемлекеттік қызметшінің мемлекет мүлкін өз
Мысалы, мемлекеттік қызметшілер лицензия беру кезінде, кеденнен өткені үшін
Сыбайлас жемқорлық – қоғамдағы өз орнын жеке мақсаттарына ашкөздікпен
Параның тек ақша түрінде болуы шарт емес: ол «сыйлық»
Жалпы бизнесте пара секілді төлем түрін түсіндіруде бірыңғай тұжырым
Енді біреулер Параны «күмәнды» акті деп есептейді. Ал енді
1.1.1. Сыбайлас жемқорлық фактілері
Әлем көп ұзамай Штаттардың Ирактағы демократия үшін күресі туралы
Құжатта Ирактағы пайдалы келісім-шарттарды пайдалы етіп бөлуді АҚШ үкіметі
Бақылаушылар мәлімдегендей, «қайта қалпына келтіруде Ирак ірі көлемдегі сыбайлас
Transparency International Иракта құрылыс пен мемлекеттік сатып алуларға жоспарланған
Ұйым сыбайлас жемқорлықпен күресудің бір жолы анықтық, яғни уақтылы
Сыбайлас жемқорлықпен соғыс әлемді нашарлатады
Сыбайлас жемқорлықпен күресу үшін ең алдымен бізге Гиппократ анты
18.03.2005. Мойзес Найм, «Foreign Policy», 17 наурыз.
Он жылдай бұрын әлем сыбайлас жемқорлықтың ыдырай бастауына куә
Адамдар көптеген саясаткерлердің кәсіпкерлермен келісе отырып пара алғандығын білген
Бүкіл әлемде Германиядан Перуге және Оңтүстік Кореяға дейін сыбайлас
Өкінішке қарай, мұның бәрі көңілге қуаныш ұялатпайды. «Соңғы он
Жемқорлық мемлекет проблемалары үшін оңай әмбебап диагнозға айналды. Бізге
Сыбайлас жемқорлықтың тірмізіктігі өмірлік мәні бар мәселелер туралы даулардан
Бұл қоғамдағы саяси тұрақсыздықтан да туындауы мүмкін. Сайлаушылардың сайланған
Халық бүкіл билік өкілдері өз қалтасын толтырумен әуре деп
Наталья Колыбина, ИноСМИ. Ru. 2005 жылғы 17 наурыз.
АҚШ Иракта сыбайлас жемқорлыққа жол ашты.
Иракты қалпына келтіру ірі жемқорлық дауына айналуы мүмкін. Елде
Светлана Орлова, Утро, Ру 17 наурыз. Әлем таяу уақытта
1.1.2. Адамдардың сыбайлас жемқорлық туралы пайымдаулары
«Америка үнінің» тыңдаушысы: Мен үшін мынаған назар аударған дұрыс
Социологтар ресейліктердің 32 пайызы «елдің басшылығы сыбайлас жемқорлықпен күресуді
2 тыңдаушы. Қайырлы күн. Мен қысқа жауап берейін. Қайызғақты
Виктор Резунков: ИНДЕМ қорының деректері бойынша, ақшаның көп бөлігі
Санкт-Петербург тұрғыны: Ресейдегі сыбайлас жемқорлықты жеңу мүмкін емес. Бұл
Санкт-Петербург тұрғыны: Бұл бізден, адамдарға байланысты шығар. Тұрмыстық деңгейде,
Санкт-Петербург тұрғыны: Мен мұнымен күресу мүмкін емес деп есептеймін.
Михаил Горный: шындығында бұдан шығудың тиімді жолы бар. сыбайлас
Тыңдаушы: Қандай да бір шара ұсынған жөн. Сіздер бірқатар
Дмитрий Казнин: Сыбайлас жемқорлықпен күресудің рецптілеріне келсек, Ұлттық антикоррупциялық
Қытайда пара алғаны үшін өлім жазасын береді. Бұл жылдан
АҚШ-та сыбайлас жемқорлықпен күресте ерікті мәлімдеушілер де қатысады. Олар
Сарапшылар мұндай шараны іске асыру бірінші кезекте қоғамның мәдениетіне
Михаил Горный: Қазірше, менің ойымша, Ресейде мұндай институт жоқ.
Біздің кезімізде сөз тасушылық өте қауіпті. Сол сияқты терминнің
Өзін өзі басқару дәстүрі әлсіз Шығыс елдерінде, мысалы, Жапонияда,
Ал Ресейде ше? Үкімет сыбайлоас жемқорлықпен күресудің жүйелі бағдарламасын
1.2. Сыбайлас жемқорлықтың типтері
Сыбайлас жемқорлықтың типтері көп, мұндай жіктеуді әр түрлі деңгейде
1. Жекелеген актілер деңгейінде. Мұнда сыбайлас жемқорлықтың үш түрін
2. Сыбайлас жемқорлық ішкі және сыртқы болуы мүмкін. Ішкісі
3. Сыбайлас жемқорлық мемлекеттік (бюрократиялық немесе саяси) болады.
4. Мемлекеттік сыбайлас жемқорлық туралы айтқанда С. Рох-Аккерман /6/
1. пара алушылар типі бойынша:
■ клептократия, мұнда сыбайлас жемқорлық үкімет басында ұйымдасқан;
■ сыбайлас жемқорлық бюрократтардың көпшілігінің қызмет саласына айналады;
2. пара «нарығы» типі бойынша:
■ негізгі жеке жемқорлықпен айналысатын адамдар тобы болады;
■ пара төлеу орталықсыздандырылған.
Осы екі белгі жемқорлыққа батқан мемлекеттің төрт санатына сәйкес
3. Ақыр соңында сыбайлас жемқорлық мемлекет үстінен: ұлтаралық деңгейде
1.3. Сыбайлас жемқорлық себептері және оның
пайда болатын ахуалдары
Сыбайлас жемқорлықтың пайда болуының себептері қандай? Мұның жауабы қарапайым.
1.4. Сыбайлас жемқорлықтың экономикалық мәні
Экономикалық тұрғыдан сыбайлас жемқорлық «пайда іздегендердің» іс-әрекетінің көрінісі болып
1. Үкімет көптеген жеке адамдар мен фирмаларға формалды критерийлерді
2. Қоғамдық сектордағы бюрократтар айлықтары төмен және ішкі қадағалау
3. Жеке фирмалар мен адамдар өздеріне үкімет салық түрінде
4. Үкімет үлкен қаржылық пайданы келісім-шарттар, жекешелендіру және концессия
5. Пара саяси ықпал етудің заңды формасының орнын ауыстыруы
6. Сот төрелігі шегерімдер салып, ресурстарды тараптар арасында бөлуге
1.5. Мемлекеттік сыбайлас жемқорлыққа қатынасы
Мемлекеттің араласуы жеке нарықтың шектелуін тудырады, сөйтіп осы шектеуді
1.6. Сыбайлас жемқорлықты шартты теңестіру
Қандай екеуара немесе бір жақты тілек сыбайлас жемқорлық мәмілесіне
сыбайлас жемқорлық = монополия + әрекет еркіндігі – есеп
Бюрократтың фирмаға қажетті қызметке монополиясы және сонымен бірге бюрократқа
Ұйымның осы екі түрінің айырмашылығы мынада: мемлекеттік ұйымдағы сыбайлас
Сыбайлас жемқорлық жөніндегі әдебиеттерде екі қарама-қарсы мақсатқа бағытталған жағдай
Д. Акемолгу және Т.Вердье жұмысында ұсынылған моделдерді талдаудан көргендей
Мемлекеттік реттеудің бастапқыда пара алуға бағытталғаны қызықты факті болып
Л. Хиллман мен Э. Кац /13/, сондай-ақ Г. Таллоктың
Осылайша, сыбайлас жемқорлықтың себептерін зерттеудің елеулі сәті мемлекеттік реттеуің
М. Джонстон еңбегінде /17/ тұжырымдалғандай, сыбайлас жемқорлық қоғамдағы терең
1.7. Сыбайлас жемқорлық дәрежесінің вариациялары
Іс жүзінде сыбайлас жемқорлық туралы жазған барлық авторлар оның
Сыйбалас жемқорлық дәрежесінің әртүрлі елдерде, бір елдің әртүрлі ұйымдарда,
Сыбайлас жемқорлық деңгейінің әртүрлілігі қоғамның бұрынғы жағдайымен, оның тарихымен
1.8. Сыбайлас жемқорлықтың салдарлары
Экономистер сыбайлас жемқорлықтың жалпы қоғамға зиян шектіретіні немесе пайда
Осындай оң өзгерістің себебі бір қатар жағдайларда сыбайлас жемқорлықтың
Екінші жағынан, пара алу әлеуметтік жағдайды ушықтыру мүмкін (мысалы,
Осындай екі жақты көзқарас қоғамдық және жеке мүдделердің қайшылығы
Қазіргі кезде сыбайлас жемқорлықтың оң және теріс жақтары туралы
П.Мауро бойынша /36/ сыбайлас жемқорлықтың мынадай салдарлар бар:
■ өндіріске инвестицияны азайту және экономикалық өсімді баяулату;
■ күшті (талантты) тиімсіз пайдалану: адамдар материалдық игіліктерді өндірудің
■ дамушы елдерге көрсетілетін халықаралық көмектің тиімділігін төмендету;
■ салықты жоғалту;
■ қызмет көрсету сапасын төмендету;
■ үкіметтік шығыстарды тиімсіз бөлу.
Сондай-ақ ревизионистер сыбайлас жемқорлық ресурстарды бөлуге оң әсер етеді
Сыбайлас жемқорлық тек ресурстарды қайта бөлумен ғана байланысты емес.
Ф.Т.Луи /39/ еңбегінде сыбайлас жемқорлықтың кейбір жағдайларда қоғамдық экономикалық
1.9. Мораль және сыбайлас жемқорлық
Мәселенің этикалық жағын сөз еткенде, жалпы қоғамда сыбайлас жемқорлық
Э.Банфилд /9/ моральдік жағдайдың агент үшін сыбайлас жемқорлықтың пайдалылығын
1.10. Сыбайлас жемқорлықпен күрес шаралары
Қылмыс пен жазалауды зерттеудің қазіргі заманғы экономикалық тәсілі қоғамдық
Сыбайлас жемқорлықпен күрес шараларын зерттеудің бір тәсілі арнайы іс-шаралар
1.11. Қожайын – орындаушы – клиент моделі
Талдау қожайын – орындаушы – клиент моделіне негізделеді. Мұнда
Қожайынның сыбайлас жемқорлықты бақылау әдісін бес санатқа топтастыруға болады:
1. Орындаушылар таңдау (оларды оқыту);
2. Орындаушы мен клиентті ынталандырып отыру (сыйлық беру, жазалау);
3. Орындаушы мен клиент жұмсайтын әрекет және олардың нәтижесі
4. Орындаушы – клиент қарым-қатынасын өзгертіп отыру;
5. Сыбайлас жемқорлықтан шегетін моральдік зиянды азайту.
2. КӨПШІЛІК СЫБАЙЛАС ЖЕМҚОРЛЫҚ ТЕПЕ-ТЕҢДІГІ
Сыбайлас жемқорлықты моделдік зерттеудің бір бағыты – белгілі бір
Көпшілік тепе-теңдік тең экономикалық моделдерде және экономикалық ойындар моделдерінде
Бұл бағыттың өзектілігі тиісті моделдерде сыбайлас жемқорлықпен күрес бойынша
Бір қатар еңбектердің нәтижелердің бірі сыбайлас жемқорлықпен күрес бойынша
Мысалы, пара мынадай деңгейлерде көрінеді:
- базарда сауда секцияларын орналастыруға талон сатушылар;
- өнім сатуға лицензиялар сату;
- базарға тек таңдалған адамдарды ғана жіберу;
- ҚР ІІМ органдарының, салықшылардың қылмыстық топтардың қорған болуы;
- жергілікті облыстық билік сатысындағы, ірі қаладағы бос қызмет
- министрліктердегі, компаниялардағы шешуші қызмет орындарын сатып алу;
- жұмысқа тек өз адамдарын алу.
Сондықтан сыбайлас жемқорлықпен күрес үшін аталған мәселелердің барлығын ескеру
2.1. Осы бағыттың моделдеріне шолу
Осы бағыттағы бірнеше моделді қысқаша сипаттайық.
Мысалы, үкіметтік шенеуніктер кейбір қызметке қабылдауда сыбайлас жемқорлық мәмілелерін
Парақор шенеунік кандидаттан пара талап етеді. Ол не келіседі,
Шенеуніктер өздерінің парақорлық дәрежесіне қарай, кандидаттар – қызметке сәйкес
Сөйтіп, шенеунік пен кандидат арасында ойын пайда болады. Бұл
Орындаушының пайдалылық функциясы дегеніміз не? Маркетингтік қызметтегі сияқты сыбайлас
- орындаушыны зерттеу;
- қызмет көрсету нарығындағы оны ынталандыратын жағдайды зерттеу.
Орындаушыны зертеу бойынша маркетингтік қызмет нарығындағы орындаушылар құрылымын анықтайды.
Орындаушылардың қызмет нарығындағы қызығушылықтарын зерттеу осы компания үшін қызмет
2.2. Пәндік саланы сипаттау
Қызмет пен тауарға сұраныс ұзақ уақыт бойы нақты сұраныс
Индивид аксиомасы. Әрбір индивид тауар сатып алу, айырбастау, ақшаны
Бұл аксиома тұтынушының мінез-құлқын талдауды оңайлатады.
Бұл аксиоманы математикалық терминдермен тұжырымдайық, бірақ алдымен тауарды тұтынушының
Байланыс қызмет ретінде бір қатар қызметтер түсініледі. Мысалы, телефон
Тауарлар мен қызметтер жиынтығы ретінде Х=(х1,…, хn) шығындар көлемінің
Орденалистік пайдалылық теориясының негізгі болжамдары.
Осы кезге дейін орденалистік тәсіл туралы айтқанда біз тұтынушылардың
Осы компанияның шенеунігінің қызметін тұтынушы орындаушы аксиомасын басшылыққа алады.
Аксиома:
1) рефлексивті, транзитивті және жетік артықшылықтарға қатынас;
2) рефлексивті, симметриялық және транзитивті бірдейлік қатынасы;
3) транзитивті артықшылық қатынасы.
Менеджерлер немесе қызметті тұтынушылар интуитивті түрде шешім қабылдауда пайдалылық
Жалпы пайдалылық бірліктермен өлшенеді.
2.3. Кемімелі пайдалылық заңы
Тұтынушы үшін игіліктің шекті пайдалылығы игілікті пайдаланудың өсу шамасына
Игіліктің қосымша бірлігінің шекті пайдалылығының кемуі сұраныс желісін құру
Пайдалылық функциясының математикалық аппаратын барынша толық пайдалану үшін ол
Пайдалылық функциясын құруға қойылатын аксиомалық тәсілдің үлкен кемшілік бар
Артықшылықтар жүйесіне қарағанда пайдалылық функциясымен жұмыс істеу әлде қайда
2.4. Тұтынушылық таңдау міндеті
(тұтынушының тауарлар мен қызметтер нарығындағы рациональды мінез-құлқының міндеттері)
Тұтынушы неліктен байланыс қызметтерін сатып алады? Оның шешімі екі
Яғни, бастапқыда пайдалылық функциясы мен байланыс қызметінің барлық түрлеріне
Біздің міндетіміз осындай таңдап алуды іріктеу болып табылады. Ол
бюджеттік шектеу кезінде
(x10,…, xn0) жиынтығы осы міндеттің шешімін береді, бұл тұтынушының
Пайда болатын тепе-теңдіктер арасында тұрақтылары да бар – жоғары
Келесі мәселе – антикоррупциялық іс-шараларға кететін шығын мен сыбайлас
Осы бағытқа К.М. Азилис және В.Х. Хуан-Рамон /43/ еңбектерін
А.Анлоци және П.Л. Сакко /44/ жұмысында клесім-шарттар жасау кезіндегі
Осы шолудың қорытындысындағы 2-бөлімде заңды тұрақты түрде бұзушылық дәстүрге
2.5. Сыбайлас жемқорлықты шектеу моделі
Ф.Т. Лунның динамикалық моделін егжей-тегжейлі қарастырып көрелік. Ол елдегі
2.6. Ф.Т. Лунның «ұрпақтар жабатын қарапайым моделінің» қысқаша сипаты
Экономикада әрбір кезеңде бюрократтардың бірін-бірі жабатын екі ұрпағы –
Екі буындағы бюрократтардың саны бірдей. Әдетте осылай санаймыз. Әрбір
Егер жас бюрократ пара алса, және оны кейіннен тексерсе,
Бюрократы р(t) тексеру ықтималдылығы t кезінде әрқайсысы үшін бірдей.
Бір буындағы бюрократтар өздерінің һ адалдықтарына қарай бөлінеді.
Егер һ адал бюрократ пара алса, онда ол оны
F (h) бөлу функциясы - әрбір ұрпақ үшін бірдей.
Сондай-ақ бюрократтардың барлығы тәуекелге бейтарап қарайтыны болжанған.
t уақыт сәтінде бұрын жазаланбаған ескі бюрократ оның болжамды
1-һ-р(t)С ≥0 болғанда ғана пара алады.
Ескі бюрократ мынадай жағдайда ғана сыбайлас жемқорлықпен айналысатын топқа
t уақытында жас бюрократ t + 1 кезеңінде қартайған
t + 1 сәтінде тексеру ықтималдылығы pe(t + 1).
В(t) – t сәтінде барлық бюрократтар ішіндегі сыбайлас жемқорлыққа
В(t) – t сәтінде пара алған кәрі және жас
Бұл шама t уақытында экономикадағы сыбайлас жемқорлық деңгейін өлшеу
Аталған нәтижелер мынадай төрт жағдайда көрстілуі мүмкін.
Зерттеулерде сыбайлас жемқорлық деңгейінің модельдер өлшемдеріне тәуелділігі көрсетіліп және
2.6.1. Теңдеуді түсіндіру
p*=A – kB*
Мұнда В* -ның р*-мен теріс байланыста екенін көруге болады.
Егер С айыппұл немесе ресурстар R тесеруге шамалы өссе,
Сөйтіп D және Е нүктелерінен басқа стационарлық шешім болып
В*=(2 - A)/(2 - k)
Бұл В* деңгейі С айыппұл мөлшеріне тәуелді емес.
Сонымен,
№1 тұжырым:
сыбайлас жемқорлық деңгейі жоғары экономика үшін R өзгерістер сыбайлас
Экономиканың бір сыбайлас жемқорлық деңгейінен басқасына ауысу туралы мәселе
Сонымен бірге,
№2 тұжырым:
модельге қарағанда бір тепе-теңдік жағдайдан басқасына өту мүмкіндігіне қарай
Сол сияқты қатаң схемалар қолданылған жағдайларда (мысалы, жоғары деңгейде
Жоғарыда айтылғандар осы модельді екжей-текжейлі талдаудан шығып отырған көптеген
2.7. Параға әйгілілікті айырбастау моделі
Сыбайлас жемқорлықтың деңгейінің нақты байқалатын тербелу эффектілері мен толықтырылатын
Еңбекте жиі кездесетін фактілердің бірі – парақорлыққа үнсіз жол
Олар саясаткердің оңтайлы мінез-құлқынын динамикалық моделін ұсынады. Оның пайдалылық
Төтенше міндеттерді шешу «сыбайлас жемқорлық - әйгілілік» кеңістігіндегі траектория
Еңбекте оңтайлы стратегиялардың тұрақтылық қасиеті талданады және тепе-теңдіктің аралық
Модельде орындаушы саясаткер қарастырылады.
Әрбір уақыт сәтінде оның пайдалылық функциясы екі жеке пайдалылық
Сайлаушылар немесе халық көпшілік дауыспен саяси қайраткерлердің құзыреттілігі мен
Олардың зерттеуі динамикалық жүйелерді дәстүрлі әдістермен талдау арқылы жүргізіледі.
2.8. Ұжымдық репутация моделі
Бұл мәселе қоғам дәстүріндегі жекелеген сыбайлас жемқорлық мәмлелерінің алдын
Сондай-ақ сыбайлас жемқорлықта қолданатын тәсіл қылмыстық әрекеттің бір түрі
2.8.1. Г. Бэкер моделі бойынша j сыбайлас жемқорлық кірісінің
«Сыбайлас жемқорлықпен күресу неліктен күрделі?» деген сұраққа Г. Бэкер
Uj = pj Uj (Yj - Fj) + (1
Uj (t+1) = pj (t)*Uj (t)* [Yj (t) –
мұндағы
Yj – қылмыстық кіріс;
Uj – кірістің пайдалылық функциясы;
Рj – жазалану ықтималдылығы;
Fj – жазаның ауырлығы
Осы теңдеуді түсіндіру толықтай айқын және біздің өмірде көріп
«Сыбайлас жемқорлықпен күрес туралы» Қазақстан Республикасының Заңына сәйкес сыбайлас
Төменде Я. Тироланың топтың репутациясының құралуы жөніндегі моделі жөніндегі
Бірқатар фирмалар жоғары сапалы өнім шығарады деген өз беделін
■ егер мүшелерінің репутациясы позитивті болса, топтың да ұжымдық
■ топтың өткен уақыттағы жағдайы мүшелерінің жеке қасиеттерін алдын
■ топтың жаңа мүшесінің мінез-құлқы оның алдындағылардың бұрынғы мінез-құлқына
Модельде қожайын (қызметті сатып алушы) егеи ол сыбайлас жемқорлықпен
Қорытынды
Жоғарыда айтқанымыздай, сыбайлас жемқорлық игіліктерінің нарығы бағалардың екі түрінің
Сыбайлас жемқорлық экономикасын зерттеу мыналарды қамтуы керек.
■ сыбайлас жемқорлық туралы статисткиалық деректерді жинау, өңдеу және
■ сыбайлас жемқорлық актілерін қалыпты көзқарас тұрғысынан экономикалық және
■ сыбайлас жемқорлық әрекетін төмендетуге ықпал ететін экономикалық институттар
Осы көрсеткіштерді сыбайлас жемқорлықтың нақты пайда болу жағдайларын талдау
Сонымен бірге сыбайлас жемқорлық тек экономикалық талдау объектісі болмауы
Пайдаланылған әдебиеттер
1. Правила рынка/ Под ред. В.Д. Щетинина. М.: Междунар.
2. Shleifer A., Vishny R.W. Corraption // Quarterly J.
3. Rose-Ackerman S. The Economics of Corruption // J.
4. Rottenbers S. Comment // J. Law and Economics,
5. Bac M. Corruption and Supervision Costs in Hierarchies
6. Rose-Ackermar. S. Corruption and Development Annual Bank Conference
7. Klitgaard R. Gifts and Bribes / Zeckhauser R.J
8. Feichdnger C., Wirl F. On the Stability and
9. Banfield E.G. Corruption as a Feature of Governmental
10. Mookherjee D.,Png I.P. Corruptible Law Enforcers; How Should
11. Acemolgu D , Verdier T. Property Rights, Corruption
12. Acemolgu D., Verdier T. The Choice between Market
13. Hillman L.KatzF. Hierarchical Structure and the Social Costs
14. Tanzi V. Corruption, Governmental Activities and Markets. International
15. Cheung S.N.S. A Simplistic General Equilibrium - Theory
16. Sands B.N. Decentralizating an Economy; The Role of
17. Johnston M. What Can Be Done about entrenched
18. Кирпнчников A. Взятка и коррупция в России, СПб.,
19. Левин М., Сатаров Г. Явление коррупции России //
20. Leitzel J. Corruption and Organized Crime in the
21. Alarm M.S A Theory of Limits on Corruption
22. Lui F.T. A Dinamic Model of Corruption Deterrence//
23. Bardhan P. Corruption and Development: a Review of
24. Tullock G. The Costs of Rent Seeking: A
Әл-Фараби атындағы ҚазҰУ-дың механика-математика факультетінің 4-курс студентінің бітіру жұмысына
(мамандығы – Бизнестегі ақпараттық жүйелер)
«КӨПШІЛІК СЫБАЙЛАС ЖЕМҚОРЛЫҚ ТЕПЕ-ТЕҢДІГІ»
Талдау қожайын-орындаушы-клиент моделіне негізделеді. Мұнда қоғамдық қызметші болып табылатын
Осы екі бағаның арақатынасы қожайын-орындаушы-клиент моделі болып табылады.
Сыбайлас жемқорлық мәмілелері рұқсат беруді, қызметке алуды басқаратын үкіметтік
Динамикалық модель: шешім қабылдау кезінде орындаушылар шешімнің салдарын ескереді
Ф.Т. Лунның динамикалық моделі барынша толықтай қаралды. Онда ұрпақтар
Сыбайлас жемқорлық деңгейі жоғары экономика үшін R өзгерісі сыбайлас
№ 2 тұжырым жасалды:
осы моделге орай бір тепе-теңдік жағдайдан басқа жағдайына өту
Параға әйгілілікті айырбастау моделі. Ұжымдық репутация моделі. Бұл мәселе
Сыбайлас жемқорлыққа қылмыстық әрекеттің бір түрі ретінде қарау тәсілі
«Сыбайлас жемқорлықпен күресу неліктен күрделі?» деген сұраққа Г. Бэкер
Uj = pj Uj (Yj - Fj) + (1
Uj (t+1) = pj (t)*Uj (t)* [Yj (t) –
мұндағы
Yj – қылмыстық кіріс (бірліктің үлесі), ақшалай және психологиялық
Uj – кірістің пайдалылық функциясы;
Рj – жазалану ықтималдылығы;
Fj – жазаның ауырлығы (бірліктің үлесі) айыппұл, мүлікті тәркілеу,
Осы рекурентті теңдеуді түсіндіру толықтай айқын және біздің өмірдегі
Төмендегі есептеулерден мынадай тұжырымдар аламыз.
1) Сыбайлас жемқорлық қылмысының жазаланбауы (бұл мынаадй теңдеуге сәйкес
жазалау ықтималдылығы 1-ге тең болғанда (толық жазаланушылық: рj (t)
Осыдан және бүкіл диаграммадан 3 тұжырым жасауға болады.
№ 1 тұжырым:
а) F1 (t) жазалау ауыртпалығының мәні қаншалықты аз болса,
Бұл графиктерден нақты көрінеді.
б) рj (t) = 0 жазалау ықтималдылығы кезінде сыбайлас
Uj (t+1) = Uj (t) * Yj (t);
соңғы жағдайда тепе-теңдік коэффициенті ретінде алдыңғы кірістің шамасы әрекет
№ 2 тұжырым:
Бұрын пара алу кезінде кіріс қаншалықты көп болса, кезекті
3) рj (t) жазалану ықтималдылығы қаншалықты төмен болса, ағымдағы
Я. Тиролдың топтың репутациясының құралуы жөніндегі модеоін қарастырайық.
Мұндай модельде тепе-теңдіктің екі нүктесі болады. Төмен деңгейлі тепе-теңдік
№ 3 тұжырым:
Егер бір қоғам сондай басқа қоғамға қарағанда қазіргі кезде
Осылайша сыбайлас жемқорлыққа шалдыққан индивидуумдардан тұратын қоғам сыбайлас жемқорлық
Нәтижесінде, «сыбайлас жемқорлықтың бүлдіргіш шеңбері» пайда болады. Жаңа ұрпақ
6
КӨПШІЛІК СЫБАЙЛАС ЖЕМҚОРЛЫҚ ТЕПЕ-ТЕҢДІГІ ТУРАЛЫ
Мемлекеттік басқару қызметінің сыбайлас жемқорлыққа қарсы шараларын нығайту
Көпшілік сыбайлас жемқорлық тепе-теңдігі
Кәсіпорындардағы сыбайлас жемқорлық
Сыбайлас жемқорлықпен күресу мәселелері
Сыбайлас жемқорлық қылмыстыққа тосқаулық қоюдың криминологиялық шаралары
Сыбайлас жемқорлықтың алдын алу әдістері
Сыбайлас жемқорлық қылмыстарымен күрестің тиімділігіН арттыру жолдары
Сыбайлас жемқорлық типологиясының өлшемдері
Сыбайлас жемқорлықпен күрестегі әлемдік тәжірибе туралы ақпарат