Дипломатиялық терминдер
Мазмұны
Кіріспе…………………………………………………………………………….3
«Терминология» ұғымы
1.1 «Терминология» ұғымы туралы...................................................................8
1.2 Терминологияның және терминдердің негізгі сипаттары........................10
2. Қазақ және ағылшын тілдеріндегі дипломатиялық терминдердің лингвистикалық
2.1 Салалық терминдер ─ лексиканың ерекше қабаты..................................16
2.2 Дипломатиялық терминдер жүйесінің қалыптасуы..................................19
2.3 Дипломатиялық терминдердің өзіндік сипатты белгілері........................22
2.4 Қазақ және ағылшын тілдеріндегі қысқарған және біріккен
дипломатиялық терминдер...........................................................................24
2.5 Дипломатия саласындағы халықаралық терминдер.................................28
3. Қазақ және ағылшын тілдеріндегі дипломатиялық терминдердің құрылымдық типтері:
3.1 Дипломатиялық терминдердердің семантикалық тәсіл арқылы
жасалуы..........................................................................................................31
3.2 Дипломатиялық терминдердердің морфологиялық тәсіл арқылы
жасалуы..........................................................................................................33
3.3 Дипломатиялық терминдердердің аналитикалық (синтаксистік) тәсіл
арқылы жасалуы...........................................................................................37
3.4 Калька тәсілімен жасалған дипломатиялық терминдер
3.4.1 Калькалау — терминжасам тәсілі..................................................................................41
3.4.2 Калька тәсілімен жасалған дипломатиялық терминдер……………44
4. Mектеп оқушыларына ағылшын тілін оқытуда дипломатиялық терминдерді қолдану
Қорытынды ..........................................................................................................52
Пайдаланылған әдебиеттер.................................................................................54
Қосымша
Кіріспе
Қазіргі дамушы қоғам адамнан барынша шығармашылықтылықты, қабілеттілікті және шеберлікті
Қоғамның әртүрлі салаларындағы экономикадағы, мәдениетттегі, ғылым мен білім салаларындағы
Сан алуан ғылым салалары өзіндік ерекшеліктеріне қарай жүйелі ұғымдардан
Бүгінгі таңда Қазақстанның өзге елдермен жасайтын келісімдері мемлекеттік тілде
Зерттеу жұмысымызда ағылшын және қазақ тіл білімінде терминжасам принциптері
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Терминологияның басты мәселелерінің бірі жалпыхалықтық қолданыстағы
Зерттеу нысаны ─ қазақ және ағылшын тілдеріндегі салалық терминдер
Зерттеу пәні салғастырмалы түрде қаралатын қазақ және ағылшын тілдеріндегі
Зерттеудің мақсаты мен міндеттері. Зерттеу жұмысының негізгі мақсаты ─
Қазақ және ағылшын тілдерінің дипломатиялық терминдер жүйесінің қалыптасуы мен
Қазақ және ағылшын тілдеріндегі дипломатиялық терминдердің белсенді қолданылатын салаларын
Дипломатиялық терминдер жүйесін тілдік тұрғыдан талдай отырып, олардың ұғымдық
Қазақ және ағылшын тілдеріндегі дипломатиялық терминдердің негізгі лексика-грамматикалық ерекшеліктері
Зерттеу жұмысымыздың гипотезасы болып мына тұжырымдар табылады:
Ағылшын дипломатиялық терминдері қалыптасуының ұзақ тарихы бар, жасалу жодары
ағылшын тіліне енген кірме дипломатиялық терминдердің көбінесе бастапқы күйі
ағылшын тілінде біріккен дипломатиялық терминдер қазақ тілінде терминдік тіркес
қазақ және ағылшын тілінде дипломатиялық терминдер құрамын ана тілінің
қазақ және ағылшын тілдеріндегі дипломатиялық терминдердің семантикалық және морфологиялық,
Зерттеу әдістері. Зерттеу барысында негізінен
сипаттама;
компоненттік талдау;
Құрылымдық;
семантикалық талдау;
Жүйелеу;
салыстырмалы талдау әдістері қолданылды.
Зерттеу жұмысының дерек көздері. Негізгі зерттеу материалы ретінде 15000-нан
Қазақ тілінің түсіндірме сөздігі. І-Х томдар. -Алматы: Ғылым, 1974-1986;
Қазақ тілінің сөздігі. -Алматы, 1999. -774 б.;
Громыко А.А. Дипломатический словарь в трех томах. -Москва, 1985-1986;
Шах-Назарова В.С. Англо-русский дипломатический словарь. -Москва: Русский язык, 2001.
Мақашева К.Н. Дипломатиялық сөздік. -Алматы, 2000. -248 б.
Борисенко И.И., Евтушенко Л.И. Английский язык в международных документах.
Ғеltham R.G. Diplomatic Handbook. – London and New Yorк:
Зерттеу жұмысының құрылымы. Зерттеу жұмысымыз осы зерттеуіміздің мақсат, міндеттерін,
1. «Терминология» ұғымы
1.1 «Терминология» ұғымы туралы
Терминология кең мағынасында «адамның кәсіптік қызмет саласындағы қолданылатын арнаулы
Терминологияға жаңаша анықтаманың берілуі терминжүйе ұғымының пайда болып, оның
«Терминжүйе (терминологиялық жүйе) ─ құраушы элементтері белгілі бір арнаулы
Терминжүйеге берілген мына анықтамада да термионологиялық жүйе түзуде ұғымдар
«Терминжүйе ─ әліпби бойынша емес, белгілі бір ғылымның ұғымдарын
Терминология стихиялы түрде қалыптасты деген пікір әлі де тереңірек
Екі түрлі пікірдегі ғалымдарға да ортақ нәрсе, олар
Терминология терминінің өзі көпмағыналы термин. Ғалымдар оның бес түрлі
термин-сөздердің жиынтығы немесе жалпы көптеген саны белгісіз терминдер;
қандай да бір сала терминдерінің (ұғымдары мен тауларының) жиынтығы
терминдердің жасалуы, құрамы мен қызметі туралы ілім;
белгілі бір тілде қолданылатын белгілі бір білім саласы терминдердің
жалпы терминологиялық ілім.[5, 14 б.]
Терминологиялық лексиканың әдеби тілге қатысы туралы мәселеге деген ғалымдардың
Терминология ─ әдеби тіл лексикасының құрамына кіретін бір бөлігі.
Терминология ─ әдеби тілмен аз ғана ортақтастығы бар ұлттық
Терминология ─ ешқандай да тіл емес, ол жасанды таңбалардың
Бұл үш түрлі пікірдің алғашқы екеуінің қайсысы дұрыс деген
Салалық терминология. Ғылым мен техниканың, өндіріс пен өнердің сан
1.2 Терминологияның және терминдердің негізгі сипаттары
Терминологияны жасалу кезеңі мен оны құрайтын терминдердің құрамына, жасалу
Терминологияның тарихи сипаты ─ оның жасын, жасалу тәсілдерін, байырғылығын,
Терминологияның жасы ─ белгілі бір саланың бөлініп шығу кезіне
Терминологияның жасалу тәсілдері ─ терминжасамның түрлі тәсілдерімен (лексика-семантикалық, морфологиялық,
Терминологияның байырғылығы ─ белгілі бір терминологияның құрамындағы байырғы терминдер
Терминологияның бұл сипатын анықтау ─ сол сала терминологиясының қалыптасуына
Терминологияның құрылу үлгілері ─ бұл терминологияның тиісті білім саласының
Ғылымтануда білімнің жаңа салалары үш негізгі үлгі бойынша қалыптасатындығы
белгілі бір арнаулы саланы бөлшектеу және одан жаңа саланың
екі ғылым саласының тоғысуы (биохимия, биофизика, математикалық логика т.б.)
кешенді ғылымдар мен бірнеше ңылымдардың өзара байланысы негізінде қалыптасатын
Терминологияның тұйықтығы ─ бір тілдегі терминологиялардың бір-бірінен терминалмасуын, сол
Бұл осы арнаулы салаға іргелес немесе басқа салалардың терминдерінің
Терминологияның туыстығы ─ бұл терминологияның туыстығы бір арнаулы сала
Терминологияның тұрақтылығы ─ терминологияның белгілі бір уақыт аралығында негізіг
Жоғарыда терминологияның тарихи сипатын білдіретін ұғымдар аталып көрсетілді.ал терминологияның
Терминологияның мөлшері ─ терминологияның құрамына кіретін терминдер санымен айқындалатын
Құрамына 100 терминге дейін кіретін болса оны ─ микротерминология,
Терминологиядағы терминдердің орташа ұзындығы ─ нақты бір терминологиядағы терминдерді
Терминологияның құрылымдық құрамы ─ терминдердің түрі мен құрылымдық типтерінің
Терминологияның уәжділігі ─ әр түрлі типтегі уәжі белгілі терминдердің
Сондай-ақ белгілейтін саласының сипатына қарай терминологиялар ─ ғылыми
Терминологияның бөлшегі – термин. Терминнің тілдік сипатына тоқталатын
Жалпы термин жөнінде нақгы мыналарды айтуға болады:
Терминдер негізінен сөз немесе сөз тіркестері болады.
Терминдер – негізінен тілдік бірліктер (символ-сөз, сан, географиялық таңба
Термин — белгілі бір терминологияның мүшесі.[10, 144 б.]
Термин деген — ұғым аты.
Терминнің міндетті түрде дефинициясы болады.
Терминдердің негізгі басым бөлігі жалпы есімдер, сөз табына қатысы
Терминдер атауыштық қызмет атқарып, негізінен ғылым тілінде, белгілі бір
Бұл аталғандарды терминтану саласындағы ғылыми еңбектердің көпшілігінде аталып көрсетілетін,
Термин кұрамы жағынан түбір сөз де, туынды сөз
де, күрделі сөз де, терминологиялық тіркес те болуы
мүмкін. Осы терминдерге әртүрлі теориялық көзқарастар тұрғысынан берілген анықтамаларды
Лингвистикалық анықтама:
Термин — ғылыми немесе өндірістік-технологиялық ұғым атауы болып табылатын
Терминтанушылық анықтама:
Термин — терминологиялық жүйенің элементі.
Арнаулы мақсаттар тілі теориясы тұрғысынан берілген анықтама:
Термин — адам қызметі мен білімнің арнаулы салаларының жалпы,
Термин ұғым атауы болса, терминнің дефинициясы деген — сол
Енді терминдерге қойылатын жалпы талаптарға тоқтала кететін болсақ: "Термин
терминнің бірмағыналылығы;
терминнің мағынасының дәлдігі;
терминнің қысқалығы мен ықшамдылығы;
терминнің тілдегі сөзжасам заңдылықтарына сәйкес келуі;
терминнің туынды сөз жасауға қолайлы келуі;
терминде эмоционалдық пен экспрессиялықтың болмауы;
терминнің эстетикалық талаптарға сай келуі.[қосымша A]
Бұл тарауда біз жалпы терминология ұғымы туралы түсініктеме және
2. Қазақ және ағылшын тілдеріндегі дипломатиялық терминдердің лингвистикалық
2.1 Салалық терминдер ─ лексиканың ерекше қабаты
Кез-келген ұлтық тіл біліміндегі терминологияның тарихын, терминдердің жасалу, даму
А.А. Реформатский термин мен ұғымның өзара байланысы жөніндегі әр
1) терминді белгілі бір затпен байланысты және
2) терминді ұғыммен байланысты қарау.
Ғалым термин мен терминологияға берілген кейбір анықтамалардың кемшілігін атап
Термин ұғымға тәуелді болғандықтан, терминге дара мағыналық, стильдік бейтараптық,
Термин жасауда ағылшын және қазақ тілдерінде бұрыннан бар жалпыхалықтық
Ш. Құрманбайұлы терминдену процесін былайша түсіндіреді: "Ұғымның терминделуі мен
О.С.Ахманованың пайымдауынша ағылшын терминологиясында термин дегеніміз эмоционалды бейтарап сөз
Біз термин мен жалпыхалықтық сөзді семантикалық жағынан салыстыра келе,
Жалпыхалықтық сөз Термин
• көп мағыналы;
• қолданыс ауқымы кең;
• мағынасы контекске тәуелді;
• полисемантикалық құбылыстар,
эмоционалды бояу, экспрессивті
стилистикалық қызмет,
субъективті-бағалау факторлары,
көркемдік, мәнерлілік тән;
• күрделі категория, стильдік
бейтараптық жат;
• қолданыста әр алуан тұлғалық
езгеріске ұшырап, түрленіп
отырады. • дара, нақ мағыналы;
• қолданыс ауқымы тар;
• контекске тәуелсіз;
• полисемантикалық,
эмоционалды бояу, экспрессивті
стилистикалык қызмет,
субъективті-бағалау факторлары,
көркемдік, мәнерлілік жат;
• стильдік бейтараптық, жүйелілік,
қысқалык, "жасандылық" тән.
• қолданыста тұлғалық езгеріске
ұшырап, түрленбейді.
Ағылшын терминологиясының құрылу және жасалу тарихының ұзақ әрі жүйелі
Қазақ дипломатиялық терминдерінің ресми түрде бекітілуі мен толық термин
1) термин қатарына өткен: азаматтың (сitizenship), бейтараптық (пеиtrality), босқын
2) термин қатарына ауысу сатысында: заң құзіреті (юрисдикция) -
Терминдердің мазмұн межесі (план содержания) тұрғысынан иерархиялық сатысы құралады:
2.2 Дипломатиялық терминдер жүйесінің қалыптасуы
Дипломатиялық терминдер ғылыми ұғыммен экстралингвистикалық жағдайлардың арақатынасын анықтап, семантикалық
Дипломатиялық терминологияға қоғамдағы әлеуметтік жағдай тікелей әсер етеді, сондықтан
а) әлеуметтік-саяси көзқарастағы терминдер: Сопservative Раrtу - консервативті партия
ә) қоғамдық-саяси терминдер: мемлекет - statе, тәуелсіздік - indepепсу,
б) әр түрлі қоғамдық-саяси және діни жүйелерді сипаттайтын терминдер:
Біз ағылшын және қазақ тіліндегі дипломатиялық терминдерін ортақ қызмет
1) әлеуметтік-саяси көзқарас тұрғысынан бейтарап терминдер: Аmbassador Extraordinarу and
2) нақты бір қоғамдық-саяси жүйенің қоғамдық-саяси реалиясын сипаттайтын реалиялық
3) әртүрлі қоғамдық-саяси жүйеде альтернативті түсінік беретін терминдер: А-dау
Терминдер арасындағы байланыс олардың бір саладан екінші бір салаға
Дипломатаялық терминдер лексикалық қордың басқа стильдік топтарының құрамындағы атаулар
Қазақ және ағылшын тілдеріндегі дипломатиялық терминдердің құрылымдық типтерін, жасалу
1. Жалпы дипломатиялық терминдер;
2. Дипломатиялық терминдер;
3. Дипломатиялық құжат тілінің терминдері.
Жалпы дипломатиялық терминдер саясат, халықаралық құқық және экономика терминдерінен
Қазақ және ағылшын тілдеріндегі дипломатиялық терминдерді қолданыс аясына қарай
а) дипломатиялық тұлға және қызмет аттары: атташе - attache,
ә) мемлекеттер арасындағы дипломатиялық қатынас саласына қатысты термиңдер: арбитраж
б) мемлекеттік құрылысты сипаттайтын терминдер: конфедерация (екі немесе бірнеше
в) бір тарапты дипломатиялық құжаттар мен мәлімдемелер: декларация -
г) екі немесе көп тарапты дипломатиялық құжаттар мен мәлімдемелер:
Бұл тарауға қорытынды сөз келтіретін болсақ, бұл тарауда біз
2.3 Дипломатиялық терминдердің өзіндік сипатты белгілері
Қай тілдің де сөздік қорындағы дипломатиялық терминдердің даму жолы
Дипломатиялық терминдердің мына салаларда белсенділігі басымырақ:
1. Саясаттану:
дипломатия: дипломатиялық артықшылықтар мен иммунитеттер - diplomatic prevelege and
сыртқы және ішкі саясат: "мейірімді көрші" саясаты - "good
халықаралық саяси қозғалыстар: радикалды қозғалыс - radical movement, соғысқа
парламент қызметі: бірде-бір партияның қауым палатасынан (палата общин) көбірек
партия "тынысы": демократиялық партия - democratic Party (Ұлыбритания), консервативті
әскери іс-шаралар: әскери кеңесші - тіlitary adviser, "Әскери Крест
2. Құқық:
азаматтық қылмыстық құқық: қылмысты іс - сrітіпаl саsе, қылмыстық
мемлекеттік құқық (право): азаматтықты алу жөніндегі заң - Іаws
халықаралық құқық: халықаралық құқық принциптері - principle of international
қаржы құқығы: мемлекеттік акция - government bonds, салық төлеуден
3. Экономика:
өнеркәсіп экономикасы: отандық өндіріс - һоте industrу, өнеркәсіп дағдарысы
ауыл шаруашылық экономикасы: ауыл шаруашылық саясаты - agriculturаІ роlісу,
сыртқы және ішкі сауда экономикасы: отандық нарық - domestic
финанс экономикасы: іпсоте tах - табыс салығы, source of
Дипломатиялық терминологияда өзіндік сипатқа ие сөздер болады. Олардың қатарына
Келесі топқа саяси доктриналар кіреді, кей жағдайда сөз ауыспалы,
Жалпыхалықтық қолданыстағы сөздердің біразы халықаралық келісімшарт мәтіндерінде лексикалық мағынасынан
Қорытындылай келе, бұл тарауда ағылшын және қазақ тіліндегі дипломатиялық
2.4 Казақ және ағылшын тілдеріндегі қысқарған және біріккен дипломатиялық
Сөз қысқартудың басты принципі - тілдің үнемділік сипаты болып
Ағылшын тілінде қысқарту “abbreviation” –“аббревиатура” деп аталады. Аббревиатура –
Е.Г. Волошиннің топтауынша, ағылшын терминологиялық сөздіктердегі аббревиатура саны он
Ағылшын тілінде қысқарған сөзді терминдер бастапқы сөз тіркесінің құрылымдық
толық таңбалы сөздерден тұратын сөз тіркесі компоненттерінің алғашқы әріптерінен
көмекші сөздерден, яғни предлогтардан, жалғаулықтардан (союз) және "tһе" артиклінен
3) күрделі құрамды сөз тіркестерінен жасалған терминдер: SС <
Subcommittee (UN) (БҰҰ шағын комиссиясы/комитеті); CNGO < Соттittee on
4) алдыңғы үш тәсілдің кеңейген түрі арқылы жасалған
түрдің бірнеше тәсілі болады:
аббревиатураның сөз тіркесі негізінде еш
қосымшасыз таза кеңейген түрі: СОSPAR < Соттittee on Space
2. қосымшаларды қосу арқылы кеңею: SSOD < Special Session
3. толық таңбалы сөздер мен көмекші сөздерді қосып алып
Жалпы ағылшын тілінде аббревиатура қысқару түріне қарай лексикалық және
Ағылшын тілінде XX ғасырда жеке тұтас сөз ретінде орфоэпия
Күрделі терминдердің акронимдері және аббревиатуралары көбіне термин компоненттерінің әріптері
Ағылшын тілінде акроним, дыбыстық және әріптік аббревиатуралар бір морфемді
Жалпы осы акронимдерге нақты анықтамалар бере кетсек:
Инициализмдер - бұл күрделі термин компоненттерінің алғашқы әріптерінен біріккен
Сөздің бастапқы әріптерінен немесе бастапқы негіздерінен құралатын қысқартулар, яғни
Уақыт өте келе күрделі терминдердің қысқарып отыратындары да бар.
Қазақ тілінде біріккен сөздерден жасалған дипломатиялық терминдерге келісім-шарт, келіссөз,
Халықаралық біріккен терминдерді жасауда сөз біріктіретін компоненттер толығымен халықаралық
Ағылшын тілінде біріккен түбірлі дипломатиялық терминдер көбіне екі түбірдің
Ағылшын дипломатиялық біріккен түбірлі терминдерінің мағынасы көбіне оның құрамындағы
Бұл тарауды қорытындыласақ, біз бұл тарауда қысқарған және біріккен
2.5 Дипломатия саласындағы халықаралық терминдер
Қазіргі уақытта қай тілдің болсын дипломатия саласының даму жолдары
Тілдердің функционалдық қызметі бірдей ұғымдардың қалыптасуына, семантикалық кеңістіктің нығаюына,
Қазақ тіліне орыс тілі арқылы енген көптеген интернационалдық дипломатиялық
0. Есперсен интернационал сөздердің бірнеше тілге ортақ болуы жалғыз
Е. Вюстер Еуропада интернационалдық терминдер деп Еуропаның басты алты
Ағылшьш тіліне француз, неміс, итальян тілдерінен енген кірме сөздердің
Дипломатия саласында –иs қосымшасы бар латын сөзі көптеп кездеседі.
аlternus - ағыл. аlternatіоп (альтернат); лат. рracrogativus - ағыл.
Грек немесе латын элементтерінен тұратын дара терминдермен қатар күрделі
Кірме терминдердің көбірек бөлігі ағылшын тіліне бірден термин түрінде
Шығу тегі ағылшын тілі болып есептелінетін, қазіргі күні халықаралық
Француз тілінен шыққан кейбір интернационалдық терминдердің ағылшын тілінде французша
Халықаралық терминдер кей жағдайда қабылдаушы тілдің грамматикалық және дыбыстық
Қазақ және ағылшын тілдерінде дыбыстық өзгеріске ұшырамаған халықаралық дипломатиялық
Дыбыстық жүйені ескере отырып, тілдік зандылықтарға бағына қабылданған халықаралық
Бұл тарауды қорытындылай келе, халықаралық терминдердердің ағылшын және қазақ
3. Қазақ және ағылшын тілдеріндегі дипломатиялық терминдердің құрылымдық типтері:
3.1 Дипломатиялық терминдердің семантикалық тәсіл арқылы жасалуы
Терминжасамда сөздердің төмендегі белгілеріне назар аударылады:
сыртқы пішін ұқсастығы;
қызмет бірдейлігі;
мағыналық жақындығы.
Төмендегі мысалдардан осы белгілерді байқауға болады. Мысалы:
Кеңес:
1. зат. Кеңес (ағыл. Соипсіl);
2. зат. Ақыл, кеңес (ағыл. аdvісе);
3. етіс. Кеңес беру (ағыл. аdvisе);
Supplement:
1. п. supplement (қосымша);
2. аdj. supplementarу (қосымша);
3. verb supplement (толықтыру).
Мысалға келтірілген кеңес; supplement терминдеріне мағыналық жағынан да, қызмет
Ө. Айтбаев термин шығармашылығындағы бұл тәсілін "терминдену" деп атап,
"Біріншіден, ұлттық тіліміздегі қайсыбір сөздердің терминдік мәнге көшуін семантикалық
Екіншіден, сөзжасам амалдары. Атап айтқанда:
а) морфологиялық немесе синтетикалық (қосымшалар арқылы) тәсіл;
б) синтаксистік немесе аналитикалық (сөздерді біріктіру, қосу) тәсілі;
в) аббревиациялау (қысқарту) тәсілі.
Үшіншіден, калькалау тәсілі, кірме сөздер мен алдыңғы екі тәсіл
Төртіншіден, өзге тіддерден дайын терминдер алу тәсілі" [25,158-165 бб.].
Қазақ тілінде де, ағылшын тілінде де күрделі дипломатиялық терминдер
Тілдегі дара мағыналы сөздердің лексика-семантикалық ерекшеліктері олардың бір лексика-семантикалық
Семантикалық тәсіл арқылы терминденуде жалпы қолданыстағы сөз терминдік мағынаға
"Азаматтық" (сіtizensһір): АС - нақ бір мемлекет аумағында тұруға
бастап сол мемлекет аумағында тұруға құқылы болу немесе басқа
Бұл семалар көп мағыналы зат есімнің лексика-семантикалық варианттарын өзінің
Ағылшын тілінде бірнеше мағынасы бар, яғни көп мағыналы терминдердің
әр мағынасы өзіне тән "мағына жүгін арқалаған" басым мағыналы
сөздер көмегімен қалыптасады. Мысалы, "Union Flag" және "Union
терминдері - Ұлыбританияның мемлекеттік жалау аттары. Мұндағы "сілтеуіш" сөздер
Термин-сөздің алғашқы мағынасы ескіргенде оның үстеме, қосымша мағыналары бір-біріне
Жалпы осы дипломатиялық терминдердің семантикалық тәсілдер арқылы жасалуыын қарастырған
3.2 Дипломатиялық терминдердің морфологиялық тәсіл арқылы жасалуы
Туынды терминдер жұрнақ арқылы жасалғанымен, жұрнақтар барлық терминге бірдей
Қазақ тілінде дипломатиялық терминдер мен тіркесті терминдер төмендегі жұрнақтар
-лы/-лі, -ды/-ді, -ты/-ті (Ұлы Мәртебелі мырза т.б.),
-сыз/-сіз + -дық/-дік (заң-сыз-дық, тәуел-сіз-дік т.б.),
-кер/-гер (заңгер, мәмілегер т.б.),
-шылық/-шілік (басқыншылық, нәсілшілік т.б.),
-лық/-лік, -тық/-тік (аутентикалық мәтін, Веналық регламент, папалық нунций т.б.),
-ма/-ме, -ба/-бе, -па/-пе (ескертпе, міндеттеме, тапсырма т.б.),
-ман (оралман т.б.), -гершілік (сыпайыгершілік т.б.),
-у (басқару, бекіту, даму, дезавуирлау, қорғау, мәлімдеу т.б.),
-ыл/-іл (өкіл, уәкіл т.б.), -ым/-ім/-м (бітім, келісім, сенім т.б.),
-ыс/-іс (егес, қозғалыс, отырыс, тексеріс, шиеленіс т.б.),
-ық/-ік (естелік хат т.6.), -ша/-ше (төтенше, уақытша т.б.),
-ын/-ін/-н (сатқын, тұтқын т.б.).
Ағылшын тілінің дипломатия саласында:
"аgent personal": -апt/-епt, -еr, -еss, -ісіап, -ist, -ее жұрнақтары
"соllectivitу": -асу, -dот, -еrу/ -rу, -һооd, -ship жұрнақтары арқылы
Әр жұрнақ (суффикс) өзі кіретін "мағыналы топ" құра отырып,
V + (а)tіоп = N және N + (а)tіоп
а) V + (а)tіоп = N: declare - declaration
ratifу - ratificatіоп (ратификация); resolve - resolution (бұрыштама) т.б.;
ә) N + (а)tіоп = N: соnventіоп (конвенция), relatіоп
N+ -ап (-iап) = N үлгісінің мағынасы "а реrson
Аdj. + -izatіоп = N үлгісі бойынша қалыптасқан жаңа
Ағылшын тілінде туынды сын есімдер құрамында әртүрлі 70-тей жұрнақ
Терминнің негізінен зат есім түрінде келуі зат есім категориясының
Салалық терминдердің ішінде зат есімнен кейінгі ең көп ұшырасатыны
Ағылшын тілінде де бұл құбылыс дәл осындай. "Statе" дипломатиялық
Сан есімнің қатысуымен де қазақ тілінде дипломатиялық терминдік тіркестер
Тіліміздегі үстеу, есімдік сияқты сөз таптарының терминденуі өте сирек
Ағылшын тілінде лексиканы байыту тәсілдерінің бірі конверсия болып табылады.
1. зат "жарыссөз";
2. етістік "талқылау";
"рrocess"-
1. зат "процесс ";
2. етістік "виза жасау " т.б.
Жұрнақ -ее көмегімен жасалған туынды зат есімдер тұлғаны білдіреді:
Жұрнақ -еr көмегімен жасалған туынды зат есімдер де әрекет
X + -іоп (-аtіоп, -tіоп, -sіоп) құрылымды туынды зат
Туынды зат есімдерден конверсияланған етістіктердің морфологиялық құрылымын, семантикалық және
1) X + -іоп (-tіоп), х + -еr, х
2) X + -ееr құрылымдық типіндегі сөздер тобы етістіктерді
Бұл тарауды қорытындылай келе мынандай тұжырымдарға келдік, дипломатиялық терминдердің
3.3 Дипломатиялық теминдердің аналитикалық (синтаксистік) тәсіл арқылы жасалуы
Термин жасаудың тағы бір амалы - сөз тіркесі арқылы
Қазақ тілінде сөз тіркесі арқылы жасалған терминдер:
1) ұлттық тіл элеметтерінің байырғы сөз тіркесінен тұратын (кедендік
2) бір сыңары кірме сөз, екіншісі қазақ сөзі болып
3) екі сыңары да шет тілінен енген сөзден тұратын
Тіркесті термин коммуникативті мақсатқа лайықты нақты үлгімен жасалмайды, ол
Ағылшын тілінде компоненттер арасындағы лексикалық және семантикалық қатынастарға байланысты
Абсолютті тұрақтылығы бар күрделі термин мағынасы тіркес компоненттерінің жеке
Салыстырмалы тұрақты күрделі терминдер компоненттерінің арасындағы байланыс еркін терминдік
Қазақ тілінде терминнің екі компонентінің бірі -лы/-лі; -лық/-лік қосымшасы
Дипломатиялық тіркесті терминдер көбінесе екі сыңарлы болып келеді. Олар
1) екі сыңары да қазақ сөзінен жасалған (атқарушы келісімдер,
2) бір сыңары қазақ сөзінен, екіншісі кірме сөзден жасалған
3) екі сыңары да кірме сөзден тұратын (дипломатиялық агенттік,
4) екі немесе одан да көп сөздерден жасалған терминдер:
а) екі зат есімнің тіркесуі (қауіпсіздік кепілдігі, соғыс қимылдары,
ә) сын есім мен зат есімнің тіркесуі (аймақтық тұрақсыздық,
б) зат есім мен етістіктің тіркесуі (алаңдатушылық білдіру, дағдарысқа
в) үш компоненттің тіркесуі (дипломатиялық хат алысу, қауіпсіздікті қамтамасыз
г) төрт немесе одан да көп компоненттің тіркесуі (ұжымдық
Ағылшын тілінде тұрпат межесіне қарай дипломатиялық тіркесті терминдердің бірнеше
1. Субстантивті және субстантивті-предлогты есімді, оның ішінде:
1) субстантивті есімді, оның ішінде:
N + N: Соdification Divisiоп (UN Secretariat) (Кодификация бөлімі)
N + N + N: Church World Servісе (Дүниежүзілік
N + N + N + N Раlestine Truce
2) субстантивті-предлогты есімді құрылымды
N + оf + N Соттittее оf Ехреrts (UN
N + оf + N + N: Departments of
N + оп + N: Соттittее оп Соттоdities (UNCTAD)
N + for + N:Division for Policy Со-оrdinatіоп (UN
N +for + N + N: Соттittее for Development
2. Адъективті есімді терминдік тіркестер, оның ішінде:
1) А +N: diplomatic contact (дипломатиялық байланыс), international
associatіоп (халықаралық ассоциация);
2) А + N + N: Іпternational Law Associatіоп
ассоциациясы), World Food Progrатте (Дүние жүзілік азық-түлік
бағдарламасы);
3) А + N + N + N Іпternational
зерттейтін халықаралық институт), Іпternational Telecommunications
Satellite Organizatіоп (Халықаралық спутниктік байланыс ұйымы);
4) А + А + N: Еиrореап Есопотіс Соттипіtу
Бірлестік), Іпternational Red Cross (Халықаралық қызыл крест), Westerп
Еиrореап Unіоп (Батыс Еуропалық Одақ) т.б.
Қорытындылай кетсек, қазақ және ағылшын тілдерінде терминдік тіркестің жасалу
грата (жағымсыз тұлға) – ағыл. persona non grata т.б.
3.4 Калька тәсілімен жасалған дипломатиялық терминдер
3.4.1 Калькалау — терминжасам тәсілі
Калькалау - өзге тілдердің терминдерінің жасалу үлгісі мен мағынасын
Кальканың тілдік табиғаты түрліше түсіндіріледі. Мысалы:
а) Калькалау термин шығармашылығында айрықша орын алады, осының өзі
ә) Калькалауды сөз алмасудың байқалмайтын түрі, оны "жасырын сөзалмасым"
б) "Калькалау терминдену, терминжасам және терминалмасым сынды негізгі үш
Калькада алдыңғы екі (а, ә) түрлі сипаттың болуын жоққа
Калька құрылымы мен мазмұнының қабылдаушы тілде игерілуіне, қабылдануына қарай
Сөзжасамдық калька — шет тілі сөзін әр морфемасы бойынша
Семантикалық калька - шет тілі сөзінің ауыспалы мағынасын алу.
Фразеологиялық калька — фразеологизмді сөзбе-сөз аудару.
Сондай-ақ кальканың сөз тіркесі түріндегі, сөйлем түріндегі синтаксистік калька
Шет ел тіліндегі сөздердің толық немесе жартылай игерілуіне қарай
Шет тілдері сөздерінің семантика-морфологиялық құрылысын дұрыс түсінбеуден туындайтын, қате
Қазақ тілінің терминқорында калька тәсілімен жасалған термин сөздер көптеп
Жалпы қай тәсілмен болмасын жаңа сөз, жаңа термин жасау
3.4.2 Калька тәсілімен жасалған дипломатиялық терминдер
Семантикалық деривация, сөзжасамдық және калька тәсілдері терминнің семантикалық құрылым
Қазіргі кезде, әсіресе қазақ тілінде, калька сөзжасам жүйесі мен
Қазақ тілінде кірме терминдерді қабылдауда мынандай принцип ұсталынады:
1) кірме терминдерді қазақшалап қабылдау (мораторий -тежеуіл, паритет -
2) өз тілімізден баламасы табылмаған жағдайда тіліміздің дыбыстық жүйесін
Дипломатия саласында:
а) лексикалық калька немесе балама калькаға: азаматтық - сіtizensһір
гражданство, заң - law - закон, құқық - lаw
ә) мағыналық калькаға: қамқорлық - аеgis - эгида, мәртебе
б) аналитикалық калькаға: геосаясат - geopolitics - геополитика; кері
шақыру грамоталары - tһе letters оf rесаll - отзывные
калькалар); қарым-қатынас - relatiопsһір - взаимоотношение; халықаралық -
international - международный (толық калькалар) т.б. жатады.
Шет және орыс тілдерінен енген терминдер құрылымдық және мағыналық
Құрылымдық тәсілмен жасалған терминдерге: соттіtтепt -обязательство — міндеттеме, frontier
Мағыналық тәсіл бойынша термин сөзбе-сөз аударылады. Мағыналық калька тәсілімен
Қазақ тілінде калька жолымен жасалған дипломатиялық терминдерді жай және
Жай калька терминдер: бекіту - ratificatіоп - ратификация; босқындар
Күрделі калька терминдер: аймақтық қарусыздану – regional disarmament -региональное
Бұл тарауды қорытындылай келсек, тарауда жалпы калька тәсілі туралы
Мектеп оқушыларына ағылшын тілін оқытуда дипломатиялық терминдерді қолдану тәжірибесі
Қазіргі уақытта Қазақстан әлемнің жүз жиырма бір елімен
Осындай күрделі халықаралық қатынастарға түсіп отырған Қазақстан Республикасының келешек
Осы ретте, мектеп оқушыларына ағылшын тілі сабағында дипломатиялық
мәтіндер арқылы:
Тапсырма 1:
А) Төменде берілген мәтіндерді оқи отырып халықаралық ұйымдармен таныс
United Nations (UN)
Un is an international organisation established by charter on
United Nations Educational, Scientific and Cultural Organisation (UNESCO)
UNESCO is a specialised agency of the United Nations
World Health Organisation (WHO)
WHO is a specialised agency of the UN established
Б) мәтінді қайта оқып түсінік айтыңдар, өз ойларыңды да
аудару арқылы:
Тапсырма 2.
Төменде берілген терминдерге, яғни сөз тіркестеріне қазақ тіліндегі баламасын
To come to one’s defence –
To have a veto over something –
To have a vote –
To join as partners –
To maintain a hedge –
To possess nuclear weapons –
To renoince aggression –
To voice concern –
бекіту жаттығуы арқылы:
Тапсырма 3.
А) Төмендегі берілген халықаралық ұйым атаулары мен олардың атқаратын
Ұйым атаулары Атқаратын қызметтері
1. Greenpeace a. organisation aimed at locating icebergs
2. World Council of Churches b. Nongovernmental educational organisation
3. International Criminal Police Organisation (Interpol) c. Association which
4. International Ice Patrol d. Ecumenical organisation that works
5. International Association of Univercities e. Large nongovernmental organisation
6. International Committee of the Red Cross. f. Autonomous
7. International Organisation for Information and Documentation g. Organisation
8. International Atomic Energy Agency h. Organisation that acts
Б) төменде берілген терминдер мен олардың анықтамаларының сәйкесін табыңдар:
Pay The money paid to someone for regular work
Fee A payment made to aprofessional person (e.g. to
Income Money received, especially on a regular basis, for
Reputation The general opinion that people have about a
Image The idea or opinion that people have about
Prestige The respect and good reputation a person, organisation
терминдерді қолдана отырып диалог құру арқылы:
тапсырма 4.
Төмендегі берілген терминдерді қолданып екі адам арасында диалог, яғни,
Citizenship, a refugee, parties, treaty, WHO, UN, state, process,
Дипломатиялық терминдердің ағылшын тілінде қолданылуының бірнеше ғана түрлерін ұсынып
Қорытынды
Қазақ және ағылшын тілдеріндегі дипломатиялық терминдердің белсенді қолданылатын салалары:
а) саясаттану,
ә) құқық,
б) экономика.
Қазақ және ағылшын тіліндерінде дипломатиялық терминдер кұрамын ана тілінің
Қазақ дипломатиялық терминологиясының 70 пайызы, ағылшын дипломатиялық терминологиясының 60
Ағылшын тіліне енген кірме дипломатиялық терминдердің кебінесе бастапқы күйі
Қазақ тілінде біріккен түбірлі дипломатиялық терминдердің мағынасы құрамындағы
дипломатиялық біріккен түбірлі терминдерінің мағынасы көбіне оның құрамындағы компоненттер
Ағылшын тілінде біріккен дипломатиялық терминдер қазақ тілінде терминдік тіркес
Қазақ тілінде бірнеше семадан тұратын лексика-семантикалық немесе бір ғана
Ағылшын дипломатиялық терминдері қалыптасуының ұзақ тарихы бар, жасалу жолдары
Қоғам дамуына байланысты елімізде болып жатқан толассыз өзгерістер, халықаралық
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
. John Kerry. What is terminology? // International Journal
2007, №1 p. 189
. Ш. Құрманбайұлы. Қазақ терминологиясы дамуының кезеңдік сипаты. –
Астана: “Елорда”, 2002. – 184 б.
. Jackoby R. Functional styles and its peculiarities //
Purposes. – 2007, №1 p. 18-19.
4. Aрнольд И.В. Лексикология современного языка - М.: Высшая
1986. – 270c.
5. А.В.Суперанская, Н.В.Подолъская, Н.В.Васильева. Общая терминология.
Вопросы теории. - М.,1989. С.213.
6. А.В. Суперанская. Общая теория имени собственного. – М.,
с.
7. Салалық терминология: бүгіні мен болашағы. (Республикалық
ғылыми-практикалық семинардың материалдары). Астана, 2003.
8. This is an exiting experience! Notes from intern/ТШО
с. 6
9. Құл-Мұхаммед М. Ұлт тірегі - тіл //Терминологиялық хабаршы.
Астана, 2003 №3, 47 б.
10. Реформатский А.А. Что такое термин и терминология// Вопросы
терминологии. -Москва, 1961. -С.144.
11. Қайдаров Ә. Қазақ тілінің өзекті мәселелері. -Алматы: Ана
304 6
12. Айтбайүлы Ө. Қазақ сөзі. -Алматы: Рауан, 1997. -
13. Реформатский А.А. Мысли о терминологии. – М., 1986.
14. Құрманбайұлы Ш. Қазақ лексикасының терминдену үрдісі: Филол. ғыл.
докторы дисс. / Әл-Фараби атындағы Қазақ мемлекеттік ұлттық ун-ті.
10.02.19. - Қорғ. 99.03.12. -Алматы. -250 б. -0599РК00034.
15. Ахманова О. С. Словарь лингвистических терминов (Около 7000
терминов) - М.: Советская энциклопедия, 1969. – 608с.
16. Мырзабектен Сапархан. Термин тезі//Терминологиялық хабаршы.
Астана, 2004. №2 8 б.
17. Чистик М.Л. Английский язык для вузов - М.:
351с.
18. Қазақ тілінің түсіндірме сөздігі. І-Х томдар. -Алматы: Ғылым,
19. Волошин Е. Г. Аббревиатуры в лексической системе английского
языка. Автореферат дисс... канд. филол. наук. -Москва, 1967. -24
20. Н.Б. Гвишиани. Современный английский язык. Лексикология.
М.”Академия”, 2007. 169-180.
21. G.B. Antrushina, O.V. Afanasyeva, N.N. Morozova. English lexicology.
1995. 26-33.
22. Jesperson O. Papers in International Language. – London,
23. Вюстер Е. Международная стандартизация языка в технике. -Москва,
1935.-302 с.
24. Serjeantson M.S. A history of foreign words in
Routledge & Kegan Paul, 1968. – 354 p.
25. Айтбаев Ө. Қазақ терминологиясының дамуы мен қалыптасуы. -
Алматы: Ғылым, 1988. -206 б.
26. Англо-русский дипломатический словарь. -Москва: Русский язык, 2001.
-855 с.
27. Суперанская А.В., Подольская Н.В., Васильева Н.В.
Калкирование//общая терминология. Вопросы теории. М.,1989. 219 б.
28. The World Book Encyclopedia. Volume 14 – Printed
Fetzer company, 1994.
29. Пюрбеев Г.Ц. Кальктрование иноязычных терминов//Современная
монгольская терминология. М.,1984.101 б.
30. Стратегия развития Казахстана до 2030 г.: проблемы и
реализации. – Алматы: Қазақстан, 1998. – 136 с.
31. Е.Ыдырысов. Жасампаздық дипломатиясы// Дипломатия жаршысы. –
Алматы, 2001. - 37-40 Б.
32. Ефремов Л. 77. Калькирование и его отличие от
АН Каз ССР Сер. филол. наук, 1966, вып.
33. Калька//Лингвистический энциклопедический словарь. М., 1990.
34. Урекенова Р.А. Освоение казахским языком русских терминов путем
калькирования//Проблемы казахской терминологии. А., 1986.С83.
35. The World Book Encyclopedia. Volume 15 – Printed
Fetzer company, 1994.
36. Бреус Е.В. Основы теории и практики перевода с
английский: Учебное пособие. – М.: Изд-во УРАО, 2004. –
37. Миньяр-Белоручева А. П., Миньяр-Белоручев К. В.Английский язык.
Учебник устного перевода: Учебник для вузов – М.: Изд-во
2004. – 352с.
38. Латышев Л. К., Семенов А. Л. Перевод:
преподавания – М.: Академия, 2003. – 192с.
39. Кутателадзе С. С. Russian → English in writing:
переводчику – Новосибирск: Изд-во Ин-та математики, 2000. -
195с.
40. Чебурашкин Н. Д. Технический перевод в школе. –
1986. – 319с., с ил.
41. Collins English Dictionary. 8th Edition first published in
entries.
42. Борисова Л. И. Хрестоматия по переводу (английский язык).:
– М.: НВИ - ТЕЗАУРУС, 2004. – 68с.
43. Ғеltham R.G. Diplomatic Handbook. – London and
2000. -178 р.
44. Громыко А.А. Дипломатический словарь в трех томах. -Москва,
1986;
Шах-Назарова В.С. Англо-русский дипломатический словарь. -Москва: Русский язык, 2001.
Мақашева К.Н. Дипломатиялық сөздік. -Алматы, 2000. -248 б.
Борисенко И.И., Евтушенко Л.И. Английский язык в международных
документах. -Киев: Логос, 2001. —479 с.
3
Дипломатиялық терминдер
Дипломатиялық құжат тілінің терминдері
Дипломатиялық терминдер жүйесінің қалыптасуы және дипломатия тілі
ДИПЛОМАТИЯЛЫҚ ТЕРМИНДЕРДІҢ ҚАЗАҚ ТІЛІНДЕ ҚАЛЫПТАСУЫ
Дипломатиялық стиль
Ғылым тілі
Ресми, іс кағаздар тілі
Саяси жүйе теориясының авторы
Шет тіліндегі кәсіби бағытталған терминология
Қазақ филологиясы және әлем тілдері факультеті