Қазақ әдебиеттану ғылымындағы абайтану тарихы
МАЗМҰНЫ
Кіріспе............................................................................................................ 5
I тарау.
Қазақ әдебиеттану ғылымындағы абайтану мәселелері...................... 8
II тарау.
Қазақ әдебиеттану ғылымындағы абайтану тарихы.......................... 36
Қорытынды................................................................................................. 50
Пайдаланылған әдебиеттер..................................................................... 53
КІРІСПЕ
Жұмыстың жалпы сипаттамасы. Қазақ әдебиеттану ғылымы жыл сайын өсіп,
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Ұлы Абай ақын, дана, ойшыл, кемеңгер
Тақырыптың мақсаты мен міндеті. Абайтану ғылымы өзіне ерекше назар
- Абайтану ғылымының өзіне тән ерекшелігін, өміршеңдігін және келешегінің
- Абайтанушы ғалымдардың шығармашылығына талдаулар жасау, салыстырулар жүргізу көзделді;
- Сонымен қатар абайтанудың тарихын да тереңнен қозғап, жан-жақты
- Абайтану тарихында із қалдырған тұлғалардың еңбектеріне бүгінгі күн
- Абайтанудың ғылыми бағыт ретінде қалыптасып, дамып, жетіліп отырғанын
Зерттеудің ғылыми жаңалығы. Қазақ әдебиеттану ғылымындағы абайтану ғылымының қалыптасу
Зерттеудің дерек көздері. Зерттеу жұмысының мазмұнын ашу үшін көптеген
Зерттеудің теориялық және методологиялық негізі. Дипломдық деңгейдегі зерттеу жұмысының
Зерттеудің теориялық және практикалық маңызы. Зерттеу жұмысының теориялық тұжырымдарын
Диплом жұмысының құрылымы. Зерттеу жұмысы кіріспе қорытындадан бөлек екі
I ТАРАУ
ҚАЗАҚ ӘДЕБИЕТТАНУ ҒЫЛЫМЫНДАҒЫ АБАЙТАНУ МӘСЕЛЕЛЕРІ
Қазақ әдебиеттану ғылымы, оның ішіндегі іргелі үш саласы әдебиет
Абайдың өмірі мен шығармашылық өнерін зерттеудің алғашқы өнімді кезеңі
Абайтануды дербес ғылым саласы дәрежесіне көтерген М.Әуезов болды. Әуезов
Кейінгі жылдарда абайтану ғылымы көптеген әдебиетшілер, тіл зерттеушілер, музыка
«Қазіргі кезде әдебиеттану және басқа қоғамдық ғылымдар идеологиялық қатаң
Абайтану ғылымының тарихы бай, кемел, іргетасы мықты ғылым десе
«Абайтану – ұлы ақын мұрасын жан-жақты, терең зерттеуді мақсат
Абайтану ғылымының негізін салушы, іргетасын қалаушы Мұхтар Омарханұлы Әуезов
М.Әуезовтің абайтану саласындағы ғұмыр бойғы ізденістері екі салада қатар
I. Абай өмірбаяны. II. Абай шығармаларының текстологиясы, III. Абай
Орыс және қазақ тілдерінде, тоғыз бөлімнен тұратын, төрт жүз
«Абай 1845 жылы бұрынғы Семей облысының, Семей уезі, Шыңғыс
Абай өзі осы сияқты әралуан соққылармен шөгіп келе жатқанда
1904 жылы 23 июньде өзі де қайтыс болады. Сүйегі
Абайтану ғылымының өміршең, мықты болып қалыптасуы үшін ең алдымен
Ғалым-зерттеуші М.Әуезов «Абайтанудың арнаулы курсында» бірнеше мәселелерді қамтиды, атап
«Абайды да сол дәуір, қоғамдық жағдай туғызды. Абай 1845
Абай дүниеге, келгенде бұл мәселелер аяқталып біткен болатын, бірақ
Қазақ сахарасын билеуге патша үкіметі түрлі әдістер қолданып отырды.
Абайтанудың дәрістерінің дерек көздеріндегі келесі бір зерттеу «Абай шығармалары»
Абайдың өмірлік программасы, жаңа Абай екенін көрсететін өлеңі 1885
«Бұл мақрұм қалмағыма кім жазалы?» дейді. Бұл «мақрұм» қалған
1886 жылы Абай ақындық жолға біржолата құлай беріліп, үлкен-кішілі
Әрине, «Абайтанудың дерек көздерінің дәрістерінде» қамтылған, айтылған мәселелердің бәріне
Сондай-ақ Абай жөніндегі алғашқы екі кітабын аяқтағаннан кейін, Абай
Бұл салада Абайдың тұңғыш биографы - Кәкітай Ысқақұлы. Кәкітай
Кәкітай Ысқақұлы жазған Абайдың тұңғыш қысқа түрдегі өмірбаяны өз
20-жылдардың басында Абай мұрасын зерттеу саласында талантты көркем шығармаларымен,
Кейін Абай еліне деректер іздестіру мақсатымен дүркін-дүркін соғып отырған.
Абайтанудың алғашқы негізі де М.Әуезов жазған Абайдың ғылыми өмірбаянында
Абай өмірбаянын қалпына келтірудегі басты әдіс - ауызша сұрау,
Абайдың ғылыми өмірбаянын ойдағыдай жазып шығару арқылы М.Әуезов келешекте
Белгілі ғалым М.Мырзахметов М.Әуезовтің Абай мұрасы жайлы ұзақ жылдарға
1. Абайтанудың іргелі саласына айналып отырған ақын шығармаларының текстологиясы
2. Абайдың тұңғыш ғылыми өмірбаянын жазу үстінде алғашқы биограф,
3. Абайдың әдеби мұрасы жайлы арнайы ғылыми зерттеу жұмыстарын,
4. Жоғарыда айтылған әр саладағы зерттеулердің ғылыми нәтижесіне сүйене
Абайтану саласындағы бұл іспеттес орасан зор ғылыми шығармашылық ізденістердің
«Абайды білмек парыз ойлы жасқа» деп аталатын монографиялық еңбектің
Құнанбай Тобықтының бас кісісі болып өрлеп келе жатқанда қазақ
Көп рудың қалың ортасынан шыққан жуан аталары өз ауданында
Осы кезде Қарқаралының аға сұлтаны болып тұрған Құсбек төре
Құнанбайдың осы сайлаудан кейін қанша уақыт аға сұлтан болғаны
Бұрын хан-төренің туы жығылып өз орталарынан біреудің болуына көп
Сол кездегі ел аузындағы аңызға қарағанда: Құнанбай «Қарадан хан
Одан соң 1850 жылдарда Өскембай өліп, соған Құнанбай Көкшетауға
Атың шыққан Үрімнің қақпасындай,
Айтқан сөзің кілемнің тақтасындай.
Кешегі өтіп кеткен би Өсекем,
Алтынын тастап кеткен ат басындай.
Үш жүзіңді жиып ас бердің,
Келістіріп сәйкесін.
Арғынның өзін биледің,
Алшысы мен тәйкесін.
Келсең-келде кез болдың,
Кейи де беріп қайтесің! - депті деген сөз бар.
Бұл келтірілген деректерден Құнанбайға қатысты қызықты мәліметтер, сол кезеңдегі
Өскембай – Ырғызбайдың өзге балаларының ішінде ең дәмелісі болды.
Өскембай өзінің ел меңгеру әдісінде ең алдымен Кеңгірбайдың көпті
Өскембай орта жасқа келгенде баласы Құнанбай ер жетіп, атқа
1850 жылы 72 жасында Өскембай өледі. Зере күйеуінен кейін
Абай әкесі Құнанбайдың 41 жасында туған. Ақынның өз шешесі
Абайдың өзі бұл өлімнен бұрын да қажып, талып, ендігі
Бұл келтірілген дерек көздерінің бәрі де ұлы Абайды тануда,
Абайтану ғылымына ерекше үлес қосқан ғалымдардың бірі де, бірегейі
«Абайдың ақындық әлемі дегеніміз мағыналық ауқымы өте кең ұғым.
Ақын творчествосы жайлы түйінді пайымдаулар жасау, ой қорыту оңай
Абайтану да ақын сөзін оқудан, тоқудан басталады. Қуанғанда немесе
З.Ахметов өзінің бұл еңбегінде, яғни «Абайдың ақындық әлемінде» көптеген
Абайдың орасан зор ақындық қуат-күші өз шығармаларында қазақ өмірінің
Абайдың адам мен қоғам жайындағы концепциясы - қазақ топырағындағы
1886 жылы жазылған «Қартайдық, қайғы ойладық, ұйқы сергек» «Қартайдық,
Ұлы Абай шығармашылығын, абайтану мәселелерін жан-жақты сөз еткенде назар
«Абайды ұлы ізашар ақын деп қарағанда, оның шығармашылық дәстүрлерін
Осы жағынан келсек, Абайдың өз шығармашылық тұлғасы жан-жақты екені
А.Байтұрсынов Абайға қоғам өмірінің бірталай маңызды мәселелер жайлы толғана
Абайдың ақын шәкірттері жайында сөз еткенде белгілі абайтанушы, ұлы
Осы үшінші кітапқа кіріп отырған Абайдың ақын шәкірттері туралы
«Біз Абай мектебінің ақындарын айтқанда, сол Абай шәкірті деген
Бұл жөнінде мысалы - Әріптің Көкбайға ұқсаған және одан
Бұл ақынның да сан өлеңдерінде Абай аты аталып, үлгі-өнеге
Сөйтіп, Мұхтар Әріптің ақындық өнерін жоғары бағалай отырып, оның
Әсет және Мұқа туралы пікірін де ашып айтады:
«Ақындық ерекше үлгілері Абаймен аса жақын түйісіп отыратын тағы
М.Әуезовтің: Әріп, Әсет, Мұқа ақындар туралы осы айтылған ой-пікірлерін,
Абай саласының қиын да күрделі бір арнасы ол -
Абай мұрасының шығысқа қатысы жайлы баспасөзде алғаш жарияланған пікірлер
Осы тұрғыда Абай шығармаларының Шығысқа қатысы жайлы түбегейлі қарастырып,
Абай мұрасының шығыстық белгілері жайлы абайтану саласында М.Әуезов ең
Осы ретте XIX ғасыр әдебиеті жайында оның ішінде Абай
«Қазақ әдебиеттану ғылымыда болсын, абайтануда болсын ұзақ жылдар бойы
Абайдың ақындық әлеміне Шығыстың әдеби мектебі тигізген әсер, ықпал
Абайтанушы ғалым М.Мырзахметов өзінің «М.Әуезов және абайтану проблемалары» (1982)
Осы пікірді тек М.Әуезовке қатысты емес, жалпы абайтанудағы Абайдың
Абайдың Шығысы туралы ой өрісінің тұтас шолып қарағанда, әр
Соған қарамастан, Абайдың Шығысы тереңнен қопарып зерттеуге әлі де
Бұл тұрғыда тек бір ғана М.Әуезовтің Абайдың Шығысы туралы
Қазақ әдебиеттану ғылымындағы абайтанудың өрісін кеңейткен, өзіндік үлес қосқан
«Шежіре және тарих жайында» деп басталатын бірінші бөлім, «Жазба
С.Мұқанов Абай Құнанбаевтың тек қана өскен ортасы, шыққан тегі
«Абай қазақ арасындағы берекесіздіктің және басқа кемшіліктердің түп тамыры
Мен жазбаймын өлеңді ермек үшін,
Жоқ-барды, ертегіні термек үшін,
Көкірегі сезімді, ойы орамды,
Жаздым үлгі жастарға бермек үшін, - деп бар үмітін
Жасымда ғылым бар деп ескермедім,
Пайдасын көре тұра тексермедім.
Ер жеткен соң түспеді уысыма,
Қолымды мезгілінен кеш сермедім, - дейді де, оқыған өз
Баламды медресеге біл деп бердім,
Қызмет қылсын, шен алсын деп бермедім, - деп, оқығанда
Молдадан үш-төрт жыл оқыған Абайдың сабаққа зеректігі байқалған соң,
Сонымен, С.Мұқанов сынды әйгілі жазушы да абайтану ғылымына мол
«Ұлы ақын мұрасын тану, зерттеу саласында алда тұрған уәзипалар
Ұлы ақын өмірі мен шығармаларын ғылымның бұған дейінгі жетістіктеріне
Ол тақырыптардан бірқаншасын ұлы жазушы, үлкен ғалым М.Әуезов өзінің
«Дана ақынның өз халқынан және жалпы адам баласының өнер-ой
II ТАРАУ
ҚАЗАҚ ӘДЕБИЕТТАНУ ҒЫЛЫМЫНДАҒЫ АБАЙТАНУ ТАРИХЫ
Қазіргі әдебиеттану ғылымында абайтану ғылымының бір тармағы болып абайтану
Өткен тарауда академик Зәки Ахметовтің абайтану ғылымына қосқан үлесі
Абай шығармаларын жинап, қағазға түсіріп, реттеп баспаға дайындау ісі
Абайтанудың бастамасы, алғашқы деректік арнасы ретінде осы 1909 жылы
І.Жансүгіров 1923 жылы «Тілші» газетінде Ташкентте шыққан жинаққа сын
Абай шығармаларына қатысты жеке деректер туралы айтсақ, ақынның көзі
1914 жылы Санкт-Петербургте шыққан «По киргизской степи» деген кітабында
Ә.Бөкейханов, А.Байтұрсынов, М.Дулатовтарға ілесе Абай шығармашылығы жайында үлкенді-кішілі мақала
Абай шығармашылығына қайтадан жүйелі, дәйекті түрдегі дұрыс көзқарастың қалыптаса
Абайтануды дербес ғылым саласы дәрежесіне көтерген М.Әуезов болды. Әуезов
40-50 жылдарда Абай өмірі мен шығармашылығын зерттеу ісі кең
Қазіргі кезде, әдебиеттану және басқа қоғамдық ғылымдар идеологиялық қатаң
Абайтану ғылымына, Абай шығармашылығына соқпай, қалам тербетпей кеткен зерттеуші
Абайдың өмірі мен шығармашылығын зерттеу, тағылым алу, бүгінгі күннің
Сонымен қатар осы кітапта абайтануға өзіндік үлес қосып жүрген
Ақынның дүниеге келгеніне біржарым ғасыр, ал өзінің мәңгі өлмес
Абайға баратын жол – ұзақ жол. Ол ешқашан таусылмайды.
Абай – данышпан. Сәбит Мұқанов Абай жөніндегі зерттеуінде: данышпанның
Абайдың рухани мұрасының зерттелу барысы еліміздегі саяси ахуалдың құбылуына
Бірінші кезең Абайдың өзі қайтыс болған уақытынан бастап жиырма
Екінші кезең жиырмасыншы жылдардың орта тұсынан отызыншы жылдардың аяғына
Үшінші кезең өткен кезеңнің салған сара жолынан көп ауытқымай,
Төртінші кезең еліміздің егемендік алған уақытынан, яғни 1991 жылдан
Абайтану тарихында тың серпіліс жасаған, жаңа сарын қалыптастырған, ең
М.Мырзахметұлы өзінің «Абайтану тарихы» деп аталатын осы монографиялық еңбегінде
1. Абай шығармаларын әр түрлі көлемде топтастырып жариялау, оларды
2. Бүкіл әлемге танылып отырған Абай шығармаларын арнайы зерттеу
Ұзақ жылдар бойы толассыз әрекет етудің нәтижесінде ақын мұрасы
Абай шығармалары мен ол мұра жайлы зерттеулік пікірлер1889 жылдан
Ал қазақ әдебиеті жағдайында: бұл тақырып алғаш рет «Абайды
Абай мұрасын тануда, бағалауда айрықша мәні бар елеулі белгілердің
Ұлы ойшыл ақын мұрасы жөніндегі осы іспеттес зор көлемдегі
М.Мырзахметұлының бұл кітабы үш тараудан және сол тарауларға қосымша
Профессор Мырзахметұлы Абайтану тарихын танытуда ұлы Абайдың мұрасын зерттеуші,
Осындай пікір айта отырып олардың әрқайсысының абайтану тарихындағы тиісті
Ғалым М.Мырзахметұлы Абай мұрасының жаңа заманда зерттелуіне де ерекше
«Абайдың әдеби мұрасын бағалаудағы ұлттық сананың ояну тұрғысынан қарау
Бұл әрекет, әсіресе, 1918 жылы Семей қаласында шыққан қазақ
Бүгін қайта тірілді,
Абай атты ағамыз.
Ұгымсыз, надан кезінде
Алашқа болған жағамыз, - деп, Абайды бүкіл исі қазақты
Абайдың әдеби мұрасы туралы тұңғыш рет теориялық тұрғыдан барлау
«Абай мұрасы 1926-1940 жылдар аралығында» деп аталатын тараушада да
Жиырмасыншы жылдың екінші жартысынан бастап қазақ әдебиетінің күрделі мәселелері
Осы кезеңдегі айтыс-тартыс, әдебиеттегі әсіресілтеушілік, таптық көзқарастың кеңінен етек
С.Мұқанов бұл жылдары да Абай мұрасы туралы өткендегі қате
Абайтану тарихының келесі бір кезеңін ғалым үшінші тарауда жан-жақты
Абайтану тарихын жасауда дерек, мағлұматтарды жинастырудың да маңызы зор
Ұлы Абай мұрасын тануда, танытуда, дәлірек айтқанда абайтану тарихын
Абайтану тарихын сөз етіп отырғанда ұлы Абайдың әдеби мектебі
ҚОРЫТЫНДЫ
Әдебиеттану ғылымының көрнекті бір саласы абайтану мәселелері. Күн өткен
Абайтану - әдебиеттану ғылымы мен әдебиет тарихының үлкен бір
Сонымен қатар біз өзіміздің зерттеуімізде абайтану тарихына да ерекше
Қорыта келгенде абайтану ғылымының мәні мен маңызы, қазақ әдебиеттану
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР:
Қазақ әдебиеті. Энциклопедия. А., Білік, 1999, - 750.
Әдебиеттану терминдер сөздігі. /құраст. З.Ахметов, Т.Шаңбаев. А., Ана тілі,
Абай. Энциклопедия. Бас редактор Р.Нұрғалиев. А., Атамұра, -720.
Әуезов М. Абайтану дәрістерінің дерек көздері./құраст. Л.Әуезова, М.Мырзахметұлы. А.,
Мырзахметұлы М. Мұхтартану және Абай ғұмырнамасы. / Әуезов М.
Мырзахметұлы М. Абайтанудың бірегей зерттеушісі. // Әуезов М. Абайды
Әуезов М. Абайды білмек парыз ойлы жасқа. А., Санат,
Ахметов З. Абайдың ақындық әлемі. А., Ана тілі, 1995,
Ахметов З. Кемел ақын, кемеңгер ойшыл. // Абай шығармаларының
Мұхаметханұлы Қ. Абайдың ақын шәкірттері. А., Дәуір, 1995, -320.
Мәдібай Қ. XIX ғасырдағы қазақ әдебиеті. А., Қазақ университеті,
Мұқанов С. Халық мұрасы. А., Жазушы, 2002, -304.
Бердібай Р. Жұлдыздар жарығы. А., Білім, 2000, -248.
Н.Қирабаев С. Ұлт тәуелсіздігі және әдебиет. А., Ғылым, 2001,
Ахметов З. Абайтану белестері. // Абайдың ақындық әлемі. А.,
Нұрқатов А. Жалғасқан дәстүр. А.-, Жазушы, 1980, -312.
Абай және қазіргі заман. А., Ғылым, 1994, -336.
Ысмағұлов Ж. Абайтану белестері.// Абай және қазіргі заман. А.,
Омаров Д. Абайтану. А., Мектед, 2002, -216.
Мырзахметов М. Абайтану тарихы. А., Ана тілі, 1994, -192.
Түйін
Дипломдық жұмыс қазақ әдебиеттану ғылымындағы Абайтану мәселелерінің зерттеуіне арналған.
Резюме
Дипломная работа назначена исследования Абаеведения науки казахской литератураведения.
Рождения науки Абаеведение - широко рассмотрен в сфере постеленной
В месте с тем история Абаеведение превратилась в анализ
Summary
The Diploma work investigated about language of Abai in
Creation of Abai investigated widely in she chapter based
Also the history of Abai language twined into he
3
Қазақ әдебиеттану ғылымындағы абайтану мәселелері
Мұхтар Әуезов – абайтанушы
Абайтану — қазақ әдебиеттану ғылымының саласы
Мұхтар Әуезовтің қазақ әдебиеттанудағы өзекті мәселелерге сіңірген еңбегі
М. Әуезовтың қазақ әдебиеті тарихына қосқан үлесі
Абайтану ғылымы
Әдебиеттану ғылымына елеулі үлес қосқан ғалымдар
Педагогика – ғылым. Абайдың педагогикалық көзқарастары
Тәуелсіздік тұсындағы қазақ әдебиеттану ғылымының даму бағдары
Қазақ газеті және Абайтану ілімі