Қазақ баласы
Жоспар
Кіріспе 3
1 Салт-дәстүр, оның түрлерін қарастыру 6
1.1 Бала тәрбиесіне байланысты дәстүрлер 6
1.2 Тұрмыстық салт-дәстүрлер 13
ІІ. Ұлттық салт-дәстүрлерді насихаттаудың тәрбиелік мәні 15
2.1 Отбасы тәрбиесi, (ұл мен қыз тәрбиесiнiң ерекшелiктерi, жастарды
2.2 Отбасы тәрбиесiнiң 8 түрi. 20
Қорытынды 22
Пайдаланылған әдебиеттер 23
Кіріспе
Қай заманда болмасын адамзат алдында тұратын ұлы мұрат міндеттерінің
Адамның жарық дүниеге келген күнінен бастап оның есейіп, о
Жер жүзінде екі мыңнан астам ұлт пен ұлыс тіршілік
Дәстүрсіз халық жоқ. Ол тарихи негізінде қалыптасып ұрпақтан-ұрпаққа берілетін
Тұрақтылық болмаса даму да болмайды. Соның нәтижесінде әрбір жаңа
Бұл жерде әңгіме Бірлестіктің берік өмір сүруі үшін, оған
Дәстүрдің тағы бір қызметі – жақындастыру. Мұның тарихтағы айқын
сақтауға ұмтылушылық “Кімнің жерін жайласаң, соның жырын жырлайсың” деген
Дәстүр ақпараттық қызмет атқарады. Ақпарлар дәстүр арқылы екшеліп, қорытылып,
Дәстүрде жиналған ақпарлар арқылы ата-бабадан қалған материалдық және мәдениетке
“Түбірлі мәселені шешерде, түп атадан келе жатқан жолды ұстар”
Сондықтан да жеткіншек ұрпақтың дәстүрге құрметпен, әрі ықтияттылықпен қарауы,
Сонымен қатар дәстүрден, ғұрып-салттан адамдар өзінің жеке басын таниды.
Мұның бәрі әр түрлі халықтардың салт-дәстүрлерінде кейде әріден жалғасатын
Жұмыстың мақсаты: Оқушыларға қазақ халқының салт-дәстүрі мен әдет-ғұрпының тәрбиелік
Міндеті: Мәдениеті мен тілін, салт-дәстүрі мен дінін құрметтеуде жастардың
«Қазақ халқының салт – дәстүрлері» - бұл кітапта баланың
«Әдептану» - бұл кітаптың басты мақсаты: тұлғалық қатынастарды адамгершілік
«Еңбекке баулу хрестоматиясы» кітабында қазақтың тұрмыс салт – дәстүріндегі
«Қазақтың тәлім-тәрбиесі» қазақ – баланы бесіктегі кезден басап тәрбиелейді.
1 Салт-дәстүр, оның түрлерін қарастыру
1.1 Бала тәрбиесіне байланысты дәстүрлер
Қазақ - дәстүрі бай және оны қатаң сақтайтын
Тарихқа көз жүгіртсек, халқымыз ата-бабаларының жинақтаған өмір тәжірибесін, бай
Салт-дәстүр ұлттық тәрбие. Ұлттық тәрбиені оқыту үшін мектепте мұғалім
Ендеше оқушының басты қарым-қатынас жасауының басты әліппесі сәлемдесуден басталады.
Бұл дегеніміз – қазақ ауылында кіндігі кесіліп, туған халқының
Тәрбиенің басы отбасынан басталады. Бала дүниеге келгеннен 5-6 жасқа
Қазақ отбасындағы тәрбие ісі ғалым Ш. Ахметовтың 8 түрлі
Тәрбие басы алдымен әдептілікті үйретуді көздеген.
Баланы қайырымды, иманды, мейірімді болуға тәрбиелеген.
Тіл алғыш елгезек болуға баулыған.
Адал сыншыл болу.
Өнегелі ұстаз бен көпті көрген қария сөзін тыңдап “ақпа
Үлкенді, ата-ананы сыйлауды үлкен және ең басты міндет етіп
Кісі айыбын бетіне баспайтын, біреуге орынсыз тіл тигізбейтін азамат
Ел қорғаған батыр бол, халық алдында қызмет ет, бар
Сан ғасырдан бері жинақталған ойшылдардың, даналардың, шешендердің, ұстаздардың педагогикалық
Бұлардың бәрі тәрбиені жетілдіру талабынан туған еді.
Салт-дәстүр дегеніміз – халықтардың кәсібіне сенім нанымына, тіршілігіне байланысты
Ұлттық салт дәстүрлер – тарихи процесс. Көптеген дәстүрлер ұлттың
Халық “Дәстүрдің озығы бар, дәурені өткен тозығы бар”, “Әдет
Әрбір ұрпақтың өмір тәжірибесінде екшеленген идеяларының, сұрыпталған моральдық ережелері
Қазақ халқының салт-дәстүрлерінің ерекшелігі мен қасиеті тәрбиелік әсер ықпасында
Қазақ халқының салт санасында ата-ананың арман тілегі ерекше көрініс
Қазақ дәстүрінде баланы әлдилеу, жұбату, ойнату, тәрбиелеу үстінде оның
Қазақ халқы жас ұрпақты ерлікке, отаншылдыққа, адамгершілікке, өткір тілді
Қазақ халқы – салт-дәстүрге өте бай. Салт-дәстүр халықтың белгілі
Қазақ халқының осы салт дәстүрлерінің ерекшелігі мен қасиеті, тәрбиелік
Баланың тууы. Қазақ халқының көпшілік дәстүрлері баланың дүниеге келуімен
Нәресте дүниеге келген күні қалжа үшін қой сойылады. Қойдың
Ерте заманда бесіктегі нәрестені күзету Ұмай анаға жүктелген. Жаңа
Сүйінші сұрау – немерелі болған әже жас балаларды немесе
Сүйіншіге ең жақын адамдары мал атап, кейбіреулері ақшалай заттай
Нәрестелі болған үйлерге ізгі ниеттерін білдіруге келген ауыл адамдары
Әйелдің әл-қуатын жиып, белі бекіп кету үшін оған арнайы
Балаға ат қою. Халқымыз балаға ат қоюға ерекше мән
Оның дәуіріндегі тарихи мұралардың көпшілігінде балаға ат қою дәстүріне
Жас баланың алғаш жүректілік көрсетіп, көзге түскен уақытта көрсеткен
Осы дәстүрдің жанғырығындай тілімізде “ат қойып, айдар тағу”- деген
Айдар – жылқының құйрық жалынына алтындаған зер қосып жіңішке
Кежеге – түрік бабаларымыздың желкесіне түсірген жуан бір өрім
Бесікке салу – кіндігі түскен баланы бес күннен кейін
Бесік – нағыз халық мұрасы бабаларымыздың ғасырлар бойы тұтынып
Баланы бесікке салар алдында көп балалы ана бесіктің жабдығын
Оның мәні мынадай: жүген мен қамшы – ат үстінен
Әлди-әлди ақ бөпем,
Ақ бесікке жат бөпем,
Астына терік салайын,
Үстіңе тоқым жабайын,
Ауылдан кеткен апаңды,
Қайдан іздеп табайын.
Жайлы бөленген, қарны тоқ сәби құрғақ күйінде ұйқысы
Әдетте бөленбеген бала қол-аяғы бос сәби кіші, үлкен дәретке
Ал бесікке бөленген баланың кіші дәреті шүмек, ал үлкен
Қырық күн толғанша бөбекті бір күн сабынды, бір күн
Қорқыныш шығару – сәби үшін ең бір елеулі кезең
Ұл баланы қырық күнге жеткізбей 37-не 39 күнде, ал
Тұсау кесер – сәби тәй-тәйлап жүре бастаған кезде ата-анасы
Әдетте қазақтар бала тұсауын ала жіппен, қылдан ескен шыжыммен
Қаз-қаз балам, қаз балам
Қадам бассаң мәз болам.
Қаз-қаз балам қаз балам
Тақымыңды жаз балам.
Күрмеуіңді шешейін
Тұсауыңды кесейін.
Қадамыңа қарайық,
Басқаныңды санайық.
Қаз-қаз балам жүре ғой!
Ертеректе қазақтар ырымдап, сәбиге тұлымшақ пен кекіл қойған.
Сүндет тойы – қалыптасқан дәстүр бойынша ата-бабаларымыздың ер балаларын
Сүндет тойы өткізетін күнді алдын ала белгілеп алады. Бұл
Сәрсенбінің сәтті күні ауыл молдасы баланы сүндетке отырғызады. Үйде
Молда бала көңілін аулайтын түрлі хикаялар айтып отырып шүметайының
Атқа мінгізу. Қашанда тағдырын малға сүйейтін қазаққа малды бағу
Ашамай – ердің қарапайым түрі, ағаштан жасалады. Кеңдігі баланың
Сонан соң тізгінді балаға ұстатып біреу атты алдымен арқан
Тоқым қағу. Ашамайға мінген соң, іле-шала жолаушылағанда әке-шешесі бір
Қазақ халқы дәстүр бойынша баласын бес-алты жасқа толғанда
Қазақ халқы баланы жас кезінен есепке баулып, аз бен
Халқымыз қыз баланы ерекше құрметтейді. Қыз – ел мен
Халық балаға табиғат тамашаларын танытып, еңбекке баулыған. Қазақ баласы
1.2 Тұрмыстық салт-дәстүрлер
Тұрмыс салт дәстүрлері. Киіз үй – ата бабамыздың ежелден
Киіз үйдің іші төрт бөлікке бөлінеді: 1. Төр –
Киіз үй негізгі үш бөліктен құралады. 1. Үйдің сүйектері
Киіз үйдің қазақ өмірі мен әлеуметтік жағдайына байланысты әр
Киіз үй ағаштан, оның ішінде қайыңнан көпшілігі талдан жасалады.
Киіз үйдің негізін құрайтын – кереге.
Кереге құрайтын ағаштарды “жиі” деп, оның ұзынын “ерісі”, қысқаларын
Дайын керегені “қанат” деп атайды. Кереге көзінің үлкен кішісіне
Киіз үйде есік екеу болады. Бірі (кішісі) ағаштан жасалады,
Бас арқан тұсынан сәндік үшін және кереге басы туырлықты
Уық – кереге мен шаңырақ ортасын қосатын негізгі бөліктің
Шаңырақ – киіз үйдің қасиетті, киелі мүлкі. Киіз үй
Киіз үйдің бір бөлшегі – кәдімгі ши. Оны жүнмен
Төсеніш заттар: алаша, терме, бөстек, тулақ, сырмақ, текемет, тойтері,
ІІ. Ұлттық салт-дәстүрлерді насихаттаудың тәрбиелік мәні
2.1 Отбасы тәрбиесi, (ұл мен қыз тәрбиесiнiң ерекшелiктерi, жастарды
Қазақ халқы ұл тәрбиесi мен қыз тәрбиесiне ерекше қарап,
Ата көрген оқ жонар. Ата-бабамыз ұлды өздерiндей еңбексүйгiш, малсақ,
Буаз малды ауылға жақын жаю, туа қалса төлiн алып
Қонақ күту, үлкенге иiлiп сәлем беру, ән айтқызу, домбыра
Қазақта қонақ күтудiң де жазылмаған, бiрақ дәстүр болып қалыптасқан
Үнемi үйге келген қонақтан өлең-жыр, ертегi, аңыз әңгiме естiп
Баланы жастайынан сөз өнерiне баулу, мақалдап, тұспалдап ойды көркем
Сөзiңдi айт ұққанға,
Айтып айтпай не керек —
Құлағына мақта тыққанға,—
деген мақал осы ойды меңзейдi.
Сондай-ақ қонақтың “ат тергеу” салты да болған. Ол үйге
Жiгiттiң үш жұрты. Ол — өз жұрты, қайын жұрты,
Отбасындағы ұл тәрбиесiнде әке мен аталардың рөлi ерекше. Әке
Отбасында әкелерi немесе аталары өз өнерлерiн балаларына үйретiп, олардың
Ән айтуға, күй шертуге, зергерлiк өнерiне бейiмi бар балаларды
Сондай-ақ, атақты үйшi Сандыбай, зергер-ұсталар Әйтеке, Балтеке, Үйсiнбай, отамашы
Ежелгi ата-бабаларымыз “Жiгiтке жетпiс өнер аз”, “Өнердi үйрен, үйрен
Өнегелi, өнерлi, “Сегiз қырлы, бiр сырлы”, намысқор азамат тәрбиелеу
Қыз өссе — елдiң көркi. Қай ата-ананы алсақ та,
Қазақ халқы келiннiң келген жерiнде жақсы жар, абзал ана,
Әйел қандай биiк дәрежелi жұмыс iстемесiн, қайда болмасын оның
Үлкендi сыйлау — бiздiң халқымыздың ежелгi дәстүрi. Ол дәстүр
Тән сұлулығы. Қыздарға жан-жақты сұлулық, яғни, жан сұлулығымен қоса,
“Атымды әкем сүйiп Несiп қойған,
Шашымды бестемшелеп есiп қойған”,
деген сөз тiркестерi осы пiкiрдi дәлелдейдi.
Халық жырларында аруларды “Шашының ұзынды-ғы iзiн басты”, немесе “Шаштарын
Бойжеткен қыздардың киiм киiсiне де ерекше көңiл бөлген.
“Адам көркi–шүберек,
Ағаш көркi–жапырақ”,
“Қыз өссе–елдiң көркi”,–
деп таныған халқымыз қыз балаларға қынама қамзол, дүрия бешпет,
Ұзатылатын қыздың аулында айтылатын “Жар-жар”, “Жұбату”, “Сыңсу” өлеңдерiнде, келiн
Халық жырларындағы арулардың сұлу мүсiнiн шебер суреттеудегi мақсат —
Халқымыз қыздың көркiне ақыл-ойы, мiнезi сай болуын қалаған. “Қыз
Қыздың ұзатылып барған жерiнде өсiрген ата-ананың, өскен ауылдың атына
Адамның мәдениетi мен тәрбие деңгейi оның сырт бейнесiнен, киiне
Киiмнiң сәндi де жарасымды болуымен қатар, киiп барған жерiндегi
Қыздардың темекi тартуы, iшiмдiкке үйiрлiгi бүгiнде әдетке айналып бара
Ишанбай Қарақұлов айтқандай: ”Адам жарасымды тәуiр киiне бiлуi керек.
Бiз жастардың, әсiресе, балаларымыздың әдептi, сыпайы болғанын өте ұнатамыз.
Жаным — арымның садағасы. Қазақ халқы неке тазалығына, қалыңдықтың
Неке тазалығы — болашақ шаңырақты қолайсыз жағдайда қалдырмау үшiн
Ар тазалығы отбасы берiктiгiне де себепкер болған. Қазан төңкерiсiне
2.2 Отбасы тәрбиесiнiң 8 түрi.
Халықтық педагогикада тәрбиенiң сегiз түрi бар. Олар: дене, еңбек,
Жеке адамды жан-жақты дамытуда дене тәрбиесiнiң рөлi ерекше. Дене
Халық еңбектi бүкiл тәрбие жүйесiнiң күретамыры деп қарастырған. Еңбекке
Адамгершiлiк тәрбиесi дегенiмiз окушыларды қоғамның моральдық нормасын орындауға белсене
Акыл-ой тәрбиесi әр заманда жастарға бiлiм берудiң негiзгi құралы
Тәрбиенiң басқа салаларымен тығыз байланысты тәрбиенiң түрi экономикалық тәрбие.
Экологиялық тәрбие дегенiмiз — экологиялық нормалардың, ережелердiң қажеттiлiгiн жастардың
Сондай-ақ, адамның сұлулық сезiмдерi олардың өмiрiнде зор рөл атқарады.
Ал жоғары дамыған құқықтық мәдениет болмай қоғам алдындағы мiндеттердi
Қорытынды
Қорыта айтқанда, қазақ халқы – салт-дәстүрге өте бай. Салт-дәстүр
Сондықтан да арттағы өсіп келе жатқан жас ұрпаққа айтарым,
Адам өмірінің әрбір кезеңдерінде көптеген салт-дәстүрлер орындалады.Соның ішінде –бала
Сондықтан болашақта оқыған,білгендерінді түйіп,еліміздің саналы азаматтары болатындарына сенімдімін.
Өйткені ертең елімізді ел ететін, Отанын жаудан қорғайтын ер
“Халқыңның қандай екенін
Салтынан сынап біл” – деген жақсы халық даналығы бар.
Кімде-кім дәстүрсіз өмір сүрем десе, бұл – оның жетесіздігінен
Пайдаланылған әдебиеттер
Қалиев С, Оразбаев М, Смаилова М. Қазақ халқының салт-дәстүрлері.
Асылов Ұ, Нұсқабай Ж. Әдептану. А; 2002 ж
Ерсарыұлы Наурызбай. Еңбекке баулу хрестоматиясы. А; 2000 ж
Жарықбаев Қ, Қалиев С. Қазақтың тәлім-тәрбиесі. А; 1994
Шыңғыс хан ұлы қолбасшы және евразиялық империяны құрушы
Қазақ хандарының шежіресі туралы
Қазақ хандарың билеген жылдары
Толымсыз теңеулер
Қазақ ертегілеріндегі құрмалас сөйлемдер
Абайдың әдеби ортасы мен ақындық мектебі
Қазақ түбі үлгілеріндегі Отан тарихы туралы деректер
Керей елінің тарихы
Наймандардыңпайда болу тарихы
Ыбырай Алтынсарин әңгімелеріндегі құндылықтар