Кәсіпорын экономикасы
Кәсіпорынның экономикалық рентабельділігін
реттеу проблемасы
Мазмұны
Кіріспе...............................................................................................................4
1 КӘСІПОРЫНДАР ШАРУАШЫЛЫҚ ҚЫЗМЕТІНІҢ
НЕГІЗДЕРІ...................................................................................................6
1.1 Кәсіпорын – басқарудың жүйелік объектісі..............................................6
1.2 Нарықтық жағдайда кәсіпорындар шаруашылық қызметінің
ерекшеліктері.............................................................................................10
1.3 Кәсіпорынның стратегиясы және оның қалыптасуы..............................15
2 КӘСІПОРЫННЫҢ ӨНДІРІСТІК ҚҰРЫЛЫМЫ
ЖЕТІЛДІРУДІҢ ЖОЛДАРЫ...................................................................19
2.1 Өндірістік құрылым және оның түрлері..................................................19
2.2 Өндірістік құрылымның негізгі көрсеткіштері және оларды
жетілдірудің жолдары...............................................................................21
2.3 Өндірістік процестерді ұйымдастырудың негізгі принциптері.............22
Қорытынды..................................................................................................26
Қолданылған әдебиеттер...................................................................28
КІРІСПЕ
Экономика – бұл тауарлар мен қызмет көрсетулерді өндіру,
Теориялық және қолданбалы экономиканың негізі болып саналатындар:
экономикалық дамуды зерттеу;
жалпы халық шаруашылығы саласының жұмыс істеуін және жекелеген
экономикалық саясаттың негізгі принциптерін алдын ала әзірлеу.
Нарықтық экономика жағдайында кәсіпорын шаруашылықты жүргізудегі негізгі объективті
Өндіріс, кәсіпорынның барлық жұмыс қызметін сипаттау және түсіндіру
Кәсіпорын экономикасының даму негізіне қоғамдық өндірістің дамуына объективті
“Кәсіпорын экономикасы” бағамын зерделеуде, оның негізгі міндетін тұжырымдау
кәсіпорын меншік нысанына және салалық құрамында болуына қарамастан
нарықтық экономикаға өту бұрыннан әрекет еткен шаруашылық тетігін
Осыған сәйкес пәннің негізгі мақсаты мына төмендегілерден тұрады:
кәсіпорындарда әрекет ететін шаруашылық тетіктерінің негізгі элементтерін қарау;
алдын ала анықтайтын нарықтық экономиканың талаптарына сай шаруашылық
меншіктің әр түрлі нысандарындағы кәсіпорын экономикасы мен ұйымдастырудың
1 КӘСІПОРЫНДАР ШАРУАШЫЛЫҚ ҚЫЗМЕТІНІҢ
1.1 Кәсіпорын – басқарудың жүйелік объектісі
Экономиканың қайсысы болмасын өндірістен, экономикалық өнім жасаудан құралады.
Өндірістік кәсіпорын ішкі орта
Адамдар
(қызметкерлер)
Өндіріс
Ақша
қызмет қорытындысы
Өнім
Кәсіпорын құрылымы
негізгі өндіріс
көмекші өндіріс бөлімшесі қызмет көрсету, жанама және қосалқы
басқарушылық қызметі және бөлімшесі
Қаншалықты кәсіпорын тиімді жұмыс істейді, оның қаржылық жағдайы
ұйымдық бірлік: кәсіпорын – бұл белгілі түрде ішкі
белгілі түрдегі өндірістің құрал кешені: кәсіпорын пайданы барынша
мүліктің жекеленуі: кәсіпорынның өзінің мүлкі болып, белгілі бір
мүліктік жауапкершілік: кәсіпорын түрлі жағдайға сай өзінің барлық
кәсіпорын дара басшылықты болжалайды, басқарудың тікелей әкімшілік формасына
шаруашылық айналымына жеке атынан шығады;
оперативті-шаруашылық және экономикалық дербестік: кәсіпорын жеке өзі түрлі
Өндіріс жоспарлы немесе әкімшіл-әміршілдік экономика жағдайында мына тәсілмен
Ресурстар
Өндіру
Өткізім
Бұл тәсілде ең негіздісі – ресурстар, атап айтқанда,
Қазақстан кәсіпорындарының нарықтық қатынастарға өтуіне байланысты бұл жөніндегі
Өткізім
Өндіру
Ресурстар
Бұл тәсілде ең негіздісі – сатып алушылардың сұранысы,
Жасыратыны жоқ, көптеген отандық кәсіпорындар түрлі себептермен аталған
КСРО-ның ыдырауы өндірістік және кооперативтік байланыстардың бұзылуына әкеліп
нарықтық қатынастарға өту инфляцияға және шектен тыс инфляцияға
көптеген отандық кәсіпорындардың өнімдері бәсекеге жарамсыз болды;
көптеген кәсіпорындар әлі де болса нарықтық қатынастарға бейімделе
Қазақстанның рыногындағы импорттық тауарлардың молықтырылуы аз болды;
өтпелі кезеңде мемлекет Қазақстандағы өркениетті рыноктың жұмыс істеуіне
Міне, осы және басқа да себептер ақырында көптеген
Өтпелі кезең біздің республика үшін тек жағымсыз салдармен
кәсіпорындар бірте-бірте рынокқа бейімделіп, шынында сатып алушылардың мұқтажын
көптеген кәсіпорындар инфляцияның құлдырауы жағдайында өндіріс шығындарын азайту,
рыноктар тауарлармен толықтырылып, кейбір экономикалық салаларда кінәратсыз бәсеке
Қазақстан Республикасында жұмыс істеп тұрған бірлескен
және шетел кәсіпорындарының саны
Қазақстан бойынша Оның ішінде Оңтүстік Қазақстан облысы бойынша
1995 736 27
1996 995 35
1997 1338 39
1998 1677 39
1999 1865 22
Кәсіпорынға басшылық ету әдістері нарықтық экономиканың даму дәрежесіне
1.2 Нарықтық жағдайда кәсіпорындар шаруашылық қызметінің
ерекшеліктері
Жоғарыда айтылғандай, кез келген кәсіпорынның нарықтық жағдайдағы ең
Кәсіпорынды дамытудағы стратегиялық басқару
Стратегиялық басқару процесі
Мақсатты
анықтау
Стратегияны
таңдау
Ортаны
талдау
Стратегияның орындалуы
Стратегияны орындауды бақылау
Кәсіпорындарда жүзеге асырылатын процестер
ғылыми зерттеулер
жобалау, құрастыру
дайындау
жөндеу және жаңғырту
бақылау және жарамсыздықтан сақтандыру
қызмет көрсету
сақтау
тасу
кәдеге жарату
қалыпқа келтіру
уақытша тоқтатып қою және бумалау
тазалау және зарарсыздандыру
қауіпсіздікті алдын алу
басқару
Кәсіпорын, егер де өзінің жұмысында белгілі бір принциптерге
жоғары сапалы өнімдер өндіру, оларды жүйелі түрде жаңалау
өзара алмасушыларын ескере отырып, өндірістік ресурстарды ұқыпты пайдалану;
кәсіпорынның бет алысының стратегиясы мен тактикасын әзірлеу және
ғылыми-техникалық жетістіктер мен озық тәжірибені, еңбекті ұйымдастыру және
өздерінің қызметкерлеріне жағдай жасау, олардың сыныптамаларының өсуін және
кәсіпорынның шығарған өнімінің бәсекеге жарамдылығын қамтамасыз ету, кәсіпорынның
баға саясатын икемді жүргізу және басқа да функцияларды
Қорыта айтқанда, ең маңыздысы, кәсіпорындардың барлық функциялары межеленген
Қазіргі заман жағдайында көптеген отандық кәсіпорындардың алдында кәмілдік
Осы кезеңдегі қиындық жағдай Қазақстан экономикасы үшін жақын
Қазақстанда “Меншік туралы” Заңға сәйкес кәсіпорындар мемлекеттік, жеке
Мемлекеттік кәсіпорындар – мұнда негізгі құралдар мемлекеттің меншігінде
Мемлекеттік холдинг-компаниясы – Холдинг деп үлкен корпорациялардың ортақ
Біздің республикада жеке меншік секторы мына төмендегі бөлімшелерден
жеке кәсіпкерлік;
толық серіктестік;
коммандиттік серіктестік;
жауапкершілігі шектеулі қоғам;
қосымша жауапкершілік жүктелген қоғам;
ашық акционерлік қоғам;
жабық акционерлік қоғам;
өндірістік кооперативтер.
Жеке кәсіпкерлік – бұл жеке кәсіпкерліктің ең жай
Толық серіктестік – екі немесе одан да көп
Коммандиттік серіктестік – шаруашылық қоғамдарының бір түрі. Оған
Жауапкершілігі шектеулі қоғам – кәсіпкерлік қызметті жүзеге асыру
Қосымша жауапкершілік жүктелген қоғам – қатысушылардың жарғылық қорға
Ашық акционерлік қоғам – бұл заңдық құқы, жарғысы
Жабық акционерлік қоғам – ашық акционерлік қоғамнан акцияларды
Өндірістік кооператив – бұл қоғамның қызметі принципінде табыс
1.3 Кәсіпорынның стратегиясы және оның қалыптасуы
Нарықтық қатынастар жағдайында қоршаған ортадағы өзгерістер жылдамдығы, сондай-ақ
Кәсіпорынның мақсаты оның қызметінің соңында қандай нәтижені көздейтінін
Кәсіпорынның стратегиясы оның нақты жағдайына қызмет ету ерекшеліктеріне
Қандай өндірісті тоқтату керек?
Қандай өндірісті жалғастыра беру керек?
Алдағы уақытта қандай өндіріске көшу қажет?
Кәсіпорынның рыноктағы іс-әрекетінің негізгі үш бағыты бар:
өндіріс шығындарын барынша азайту. Өндіріс шығындары неғұрлым аз
өнім өндіруде мамандандыруды жоғарылату. Бұл бағыттың негізгі мақсаты
кәсіпорын өз қызметін рыноктың белгілі бір бөлігіне ғана
Қазіргі нарықтық жағдайда іс жүзінде басты бағытты көздейтін
Бірінші топтағы стратегиялар:
өндіретін өнімнің сапасын жақсарту;
жаңа өнім өндіруді бастау;
рынокта өзінің артықшылығын көрсету.
Екінші топқа – стратегияның интеграциялық дамуы, яғни жаңа
Үшінші топ – бұл мақсаттылықпен қысқарту стратегиясы. Егер
а) жою стратегиясы – егер де кәсіпорын ары
ә) ұзақ мерзімді көзқарас ұзақ мерзімде пайда алуды
б) қысқарту стратегиясы – кәсіпорын өзінің бір бөлімшесін
Кәсіпорын стратегиясын орындау үшін өз қызметінде мынадай шарттар
кәсіпорынның мақсатты стратегиясы сол кәсіпорынның барлық қызметкерлеріне түсінікті
стратегияны орындауға қажетті қорға уақытылы жеткізіліп тұруы қажет.
басшылық кәсіпорынның ұйымдық жөнінде шешім қабылдау. Қабылданған стратегияны
Кәсіпорынның нарықтық стратегиясы
Нарықтық стратегияның элементтері
Кәсіпорынның әлуеті Тауар Аймақтар Нарықтық орта Сатып алушылардың
проблемалары
1. Базалық
(қолма-қол)
2. Сәнден-
дірілген
3. Жаңа 1. Қолма-қол
2. Сәнден-
дірілген
3. Жаңа 1. А
2. Б
3. В
4. С
5. Д 1.Жаңалар
2.Ұқсастар
3.Белгілер
1. Анықталғандар
2. Әлуеттілер
Стратегиялық шешімді таңдау
2 КӘСІПОРЫННЫҢ ӨНДІРІСТІК ҚҰРЫЛЫМЫ
ЖЕТІЛДІРУДІҢ ЖОЛДАРЫ
2.1 Өндірістік құрылым және оның түрлері
Кәсіпорындарды құру және олардың құрылымдық бөлімшелерінің негізіне өндірістік
Айтылғандарды есепке алсақ, өндірістік бөлімшелер өнімді өндірудегі жалпы
Кәсіпорын құрылымы өндірістік және ұйымдық болып бөлінеді. Өндірістік
Өндірістің құрылымына ықпал ететін негізгі факторлар мыналар болып
шығарылатын өнімнің және оның номенклатурасының сипаттамасы;
өндірістің ауқымы;
кооперациялау деңгейі.
Шығарылатын өнімнің сипаты және оны дайындаудың тәсілі шешуші
Ұйымдық-техникалық факторлардың жетекші тұрғыла кәсіпорындардың кейбір бөлімшелерінің және
Кәсіпорындардың ұйымдық құрылымы – бұл құрамы және оның
Еңбек бөлінісінің деңгейлестік шекарасы басқарушының өз ісінің саласында
Өндірістің ауқымы, технологиялық процестердің ерекшелігі, мамандандыру деңгейі, бөлімшелердің
Өндіріс немесе цех кәсіпорынның ұйымдық, мүліктік оқшауланған құрылымдық
Кәсіпорындардың цехтар, учаскелер және басқа да буындары арасындағы
2.2 Өндірістік құрылымның негізгі көрсеткіштері және оларды
жетілдірудің жолдары
Кәсіпорын құрылымын толық сипаттау үшін түрлі көрсеткіштер қолданылады.
оның құрамына кіретін бөлімшелердің жалпы тізімі;
бөлімшелер қызметкерлерінің саны;
жабдықтардың қуаты;
өндірістік қорлардың құны;
өнім шығару көлемі;
мамандандыру және механикаландыру;
күрделі қаржының құрылымы.
Кәсіпорынның құрылым көрсеткіштерін дұрыс таңдау өндірістің “осал жерлерін”
Келтірілген бірқатар көрсеткіштерді пайдалану цехқа қатысты кәсіпорынның үдемелі
Салалық құрылымдарды жетілдіру көзінің бірі – бұл өндірістік
Өндіріспен қатар ғылыми-өндірістік бірлестіктер құрылады. Оларды құрудың басты
Ғылыми-өндірістік бірлестіктер бірыңғай ғылыми-өндірістік және шаруашылық кешені болып
Ғылыми-өндірістік бірлестіктердің құрылуы ғылым мен өндірістің қосылу нысаны
2.3 Өндірістік процестерді ұйымдастырудың негізгі принциптері
Өндіріс процесінің бірқалыпты жұмыс істеуі үшін ең тиімді
Өндірістік процестерді ұтымды ұйымдастыру мыналарды қамтуы қажет:
өнімдерді дайындау немесе шығарудағы үздіксіздігі;
кейбір бөлісулердің өндіріс учаскелері қуаттылығының үйлесімділігі және олардың
өндірістің барлық бөлісу қызметінің ең жоғарғы қосарластығы;
өңделетін материалдар мен бұйымдар қозғалысының түзу дәлдігі, яғни
өндірістің ырғақтылығы, яғни тең аралық уақытта тең өнім
Өндіріс ұйымдастырудың негізгі үлгілері: жеке дара, сериялық және
Жеке дара өндіріс – шығарылатын өнімнің кең номенклатурасын,
Сериялы өндіріс – жеткілікті көп мөлшерде шығарылатын өнімдердің
Жаппай өндіріс – ұзақ уақыт ішінде үздіксіз шығарылатын
Жаппай өндірістің экономикалық артықшылығы мына төмендегілерден байқалады:
мамандандырылған жоғары өнімді жабдықтарды және өндірістік процестерді кешенді
жабдықтарды қайта құру және оларды жетілдіруге байланысты уақыт
өндіріс процестерінің ұзақтылығын қысқарту, еңбек өнімділігін және оның
өндірістік қуаттарды едәуір тиімді пайдалану және өнімнің өзіндік
Кәсіпорынның өнім шығарудағы әлуетті мүмкіндіктері олардың өндірістік қуаттарын
Сонымен, өндірістік қуат экономикалық санаты ретінде ең көп
Барлық жағдайлары бірдей кәсіпорындарда өндірістік қуатты пайдаланудың экономикалық
нақты жағдайларда ең жоғары экономикалық тиімділікті қамтамасыз ететін
қажетті құрал-жабдықтардың қолайлы құрамын табу.
Қазіргі кезде қандай да болмасын жұмыстарды өнімділігі жоғары
Кәсіпорынның өндірістік қуаттарын пайдалануды ұйымдастыру және қалыптастыру процестері
Қорытынды
Кәсіпорын қоғамдық қажеттілікті қанағаттандыру және пайда табу мақсатында
Кәсіпорын дербес жүйе ретінде қоғамдық өндірістің бас буыны
Кәсіпорынның мақсаты өзінің өндіретін өніміне немесе қызмет көрсетуіне
Нарықтық жағдайдың қозғаушы күші – бәсеке. Ол өндірісті
Ірі фирмалармен салыстырғанда кіші кәсіпорындар өздерінің елеулі артықшылығымен
Кәсіпорынның өндірістік құрылымы оның бөлімшелері, кооперациялары арасындағы еңбек
Кәсіпорынның өндірістік құрылымы оның жұмыс істеуін және дамуын
Кәсіпорынның өндірістік құрылымының басты элементі жұмыс орны, учаскелер
Кәсіпорынның құрылымын қалыптастыру сыртқы және ішкі факторларына байланысты
Кәсіпорынның ұйымдық құрылымы – бұл құрамы және оның
Өндірістік процесс шикізаттар мен материалдардың дайын өнімге айналуына
Өндірістік процесті оңтайлы ұйымдастыру принциптері – мамандандыру, қосарластық
Шығарылатын өнімнің сұрыпталымына, өндірістің көлеміне, жабдықтардың тұрпатына, операцияларға
Сонымен, кәсіпорын экономикасы – өндіріс факторларының жиынтығы,
Қолданылған әдебиеттер
1. Қаржылық менеджмент. Лекциялар курсы. Бердалиев К.Б.
Алматы қаласы 2005 ж.
2. Жаңа қаржылық менеджмент. Бовыкин В.
Алматы 1997 ж.
3. Кәсіпорын экономикасы. Мейірбеков А.Қ., Әлімбетов Қ.Ә.
Алматы 2003 ж.
4. Сыртқы экономикалық қызметті мемлекетттік басқару. Камали Қ.М.
Алматы қаласы 2005 ж.
5. Теория және қаржылық менеджмент практикасы. Каренов А.Е.
Алматы 1999 ж.
6. Банковское дело. Курс лекций. Хамитов Н.А.
Алматы қаласы 2005 ж.
7. Экономика предприятия. Практикум. Куатова Д.Я. 2005 ж.
8. Қаржы менеджменті. Әмірқанов Р.Ә., Тұрғұлова А.Қ. Оқу
Алматы 1999 ж.
9. Қаржылық менеджмент. Бердалиев К.
Алматы 2005 ж.
10.Халықаралық экономикалық статистика. Мананов Б.Б., Молдакулова Г.М.
Алматы қаласы 2004 ж.
11.Тәуелсіздік нарық экономика. Бабақұлы Б.
Алматы 1996 ж.
12.Әлеуметтану негіздері. Икенов А.И., Жусіпова А.Д.
Алматы қаласы 2004 ж.
13.Халықаралық маркетинг. Қамшыбаев Р.А., Баймағамбетова Л.Қ. 2003 ж.
14.Экономикалық саясат. Лекциялар. Қабдиев Д.Қ.
Алматы қаласы 2002 ж.
4
Кәсіпорын экономикасы
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ ЭКОНОМИКАСЫНЫҢ ДАМУ СИПАТТАМАСЫ
Кәсіпорынның өндірістік қуаты
Фирма қызметтерін ұйымдастыру қызметтері
Кәсіпкерліктің сыртқы экономикалық қызметінің негізгі нысаны - сыртқы сауда қызметі
Кәсіпорын экономикалық стратегиясы мен бағдарламасын әзірлеу
Кәсіпорын қаржысының мәні
Негізгі өндірістік процесті ұйымдастыру
Кәсіпорын экономикасының ішкі жағдайлары
Өнімнің өзіндік құнын төмендету, пайда, рентабельділікті арттыру әдістері