Балалық жастағы балалардың агрессиясы

К І Р І С П Е.............................3
Психология ғылымында агрессияны теориялық зерттеу.....6
1.1. Агрессия туралы ұғым және оны
кейбір мәселелер .................…………….........6
1.2. Бала жасындағы агрессиялық көріністер …………….........16
1.3. Психика дамуыныдағы фантазияның ролі...............28
2. Бала жасындағы агрессиялық
эксперименталды зерттеу…………………………………..........33
2.1. Зерттеу бағдарламасы………………………………………….........33
2.2. Әдістер мен әдістемелерге сипаттама………………………...........34
2.3. Зерттеу деректерін талдау және қорытындылау…………..............47
Түйін…………………………………………………………………….......56
Ұсыныс………………………………………………………………….......60
Қортынды……………………………………………………………...........64
Қолданылған әдебиеттер тізімі ....…………………………………...........66
Қосымша................................70
К І Р І С П Е
Агрессия әлеуметтік-психологиялық көрністердің бірі. Қазіргі біздің әлеуметтік-экономикалық жағдайымызда балалардың
Теледидар хабарларына шек қойылмағандықтан бала әр түрлі кинолардан, видеофильмдерден
Баланың қарсы алдындағы экранда адам жаны төзгісіз зорлық, хайуанға
Белгілі психолог К. Бюлердің айтуыша әскери ойындар, әскери
З.Фрейдтің пікіріне сүйенсек, «фантазия біздің санамыздың тереңінде
Баланың әлеуметтік базалық қажеттіліктері (түсіністік, сыйластық, сүйіспеншілік, теңдік) жанұяда,
Баланың агрессивті болуына оның ата-анасының тәрбиесі де әсер етеді.
В.П.Пирожковтың зерттеулері көрсеткендей балалық жасында зорлық-зомбылық көп көрген балалар
Осы проблема бүгінгі күннің өзекті мәселелерінің бірі болғандықтан өз
Зерттеудің болжамы: мектепке дейінгі балалар жиі агрессивті
Зерттеудің объектісі: – агрессивті фантазия.
Зерттеудің пәні: балалардың агрессивті фантазияларының ерекшеліктері.
Зерттеудің міндеттері:
зерттеудің тақырыбына байланысты ғылыми-теориялық әдебиеттерді оқып талдау;
психодиагностикалық әдістерді таңдау;
балалардың агрессиялық фантазия ерекшеліктерін айқындау;
теориялық және эмпирикалық мәліметтерге сүйене отырып практикалық ұсыныстар жасау.
Ғылыми жаңалығы: зерттеу нәтижесінде алынған мәліметтер арқылы осы
Практикалық маңыздылығы: теориялық және эмпирикалық мәліметтерге сүйене отырып, тәрбиешілерге,
Методологиялық негізі: - С.Л. Рубинштейннің, Л.С.Выготскийдің, А.Н.Леонтьевтің жеке
Зерттеу әдістері:
психодиагностикалық және статистика-математикалық әдістер.
Диплом жұмысының құрылымы: екі бөлімнен, қортындыдан, ұсыныстан, қолданылған
1. Психология ғылымында агрессияны теориялық зерттеу.
1.1 Агрессия туралы ұғым және оны психологиялық зерттеулердегі
Агрессияның мәнін түсінудегі ең бірінші қадамы – терминнің түсінікті
Осының нәтижесінде индивидті «агрессивті» деп сипаттағанда оның өзгеге
Кей уақытта агрессия анықтамасы кең мағынада қолнылады. Мысалы, психоаналитиктердің
Психологиялық зерттеулер «агрессия» түсінігіне байланысты әрекеттердің
Көптеген ғалымдар агрессияны эмоция, мотив немесе ұстаным
Агрессияны психологиялық тұрғыдан ең алғаш зерттеушілердің бірі З.
Агрессияның психоаналитикалық теориясы адамда «агрессиялық драйв» энергиясы адам
Агрессияның нативистік теориясы. Бұл теория адам мен жануарлардың агрессиялық
К.Лоренц адамның агрессиялық мінез-құлқы оның туа біткен реакция ретінде
Агрессиялық теориялардың ең көп тарағаны «фрустрация-агрессия» теориясы. Оның негізін
«Фрустрация-агрессия» теориясына Л.Берковиц үш мәнді өзгерістер еңгізді: 1) фрустрация
Әлеуметтік оқыту теориясының негізін салушылар Л.Фестингер, Дж.Брунер, К.Халл, Г.Блумер,
Қазігі кезде бұл теория жеке тұлға психологияда үстем етуші
Нейробиологиялық теория. Бұл теорияның мәні мынада: басқа тәсілдер (дәлелдеу
Осыған байланысты Р.Фишбах құралды агрессия түрін бөліп қарастырады. Агрессияның
Қазіргі кезде көптеген авторлар агрессияға әр түрлі түсініктемелер ұсынған:
Қарап отырсақ агрессияның көрініс табуы әр жағыдайда түрліше болғандықтан,
Жыртқыштық агрессия. Өзінің құрбанына бағытталған жануарлардың шабуылшы әрекеті. Біздің
Еркек жыныстылары арасындағы агрессия. Бөтен біреу келгенде еркек жыныстының
Қорқыныш агрессиясы. Жануарларды «тығырыққа айдап тыққанда» көрінетін мінез-құлық.
Ана агрессиясы. Өз балаларына қауіп төңгенде аналық жануарлар
Қозу агрессиясы. Өміріне, қалыпты жағыдайына қауіп төнгенде жануарлар
Сексуалды агрессия. Сексуалды қылыққа әсер етуші стумулдардың қатысуымен
Құралды агрессия. Белгілі бір мақсатқа жетуде әртүрлі агрессивті әдістерді
Бұл Мойердің ұсынған агрессия түрлері. Одан басқа ғалымдар да
Дифференциаланбаған агресситілік. Әр түрлі адамдармен кез келген себептен пайда
Қатігез агрессиясы. Қарсыласына қарағанда агрессивті мінез-құлығы үнемі басым болады.
Импульсивті агрессия. Конфликті жағдайға жауап ретінде көрінетін агрессия түрі.
Психопатты агрессия. Қатігезді және жиі мәнсіз болатын агрессия түрі.
Антиагрессивтілік. Адамның агрессивті мінез-құлқына қарсы негативті қатынасы. Мұндай адамдар
Жаушылықты агрессия. Ашу, жек көру, қызғаншақтық эмоцияларының тұрақтылығы. Мұндай
Интинсивті агрессия. Шартты агрессивті әрекеттер (ойын, күрес, жарыс) жасағаннан
Осылайша, спортпен шұғылдану адамның агрессиясын шығаруда әлеуметтік қолайлы формасы
Агрессия мәселесі отандық психологтардың да зерттеуінен твс қалмаған. Кудрявцев
Плетников М. Агрессивтік мінез адамның жинаған тәжірибесіне сай туындап
Петровский А.В. пен Ярошевский М.Г. «агрессия – қоғамдық нормалар
Сонымен агрессивті мінез туралы ғалымдар арасында біркелкі түсінік болмағанымен,
1.2. Балалық жастағы балалардың агрессиясы
Қазіргі кездегі қоғамдағы әлеуметтік, экономикалық, экологиялық, идиологиялық тұрақсыздық жағдайы
Кейінгі кезде «қиын балалардың» жасы жылдан жылға кішірейіп
Агрессия – қоғамда адамдардың бірге тұру ережелері мен нормаларын
Бала жанұяда, балабақшада, мектепте тәрбиелене отырып, өзінің агрессивті әрекеттерін
Балалардың агрессивті мінез-құлық танытуына негіз беретін теледидар. Ресейлік
Балалар арасында агрессивті мінездің бірнеше көрінісі кездеседі, бірақ мамандар
Сөзді агрессия балалар арасында өте жиі кездеседі де денелік
Балалардың сөзді агрессиясының бірнеше көрінісі байқалады:
- қоршаған орта пікіріне дөрекі сөздермен әрдайым қарсылық
- белгілі бір адам туралы теріс пікір білдіру және
- белгілі бір адам туралы белсенді-басқыншылық мәні бар ойлар
- басқа бір адамдардың іс-әрекеттеріне көңілі толмайтындығын ату,
- таныс болсын, бейтаныс болсын – кез-келген адамды кінәсіз
- сөзбен қорқыта отырып немесе сөзбен мәжбүрлеп өз әміріне
- көбінесе негізсіз отбасының ересектеріне немесе педагогтарға тіл тигізу;
- қарым-қатынастың жалпы қатаң, тік
Физикалық агрессия әртүрлі белсенді әрекеттер кезінде өзгенің денесін
Балалардың жүріс-тұрысында, әрекетінде агрессияның пайда болу себебінің жиі
Агрессивті мінез жанама түрде болуы мүмкін, яғни нақты
Көптеген ғалымдар (Рогов Е.И., Кон И.С., Приходан А.А. т.б.)
- өзінің алдына қойған мақсатына (нақтылы немесе абстрактылы мақсатқа)
- басқадай жолы болмаған жағыдайда психикасын босаңсыну тәсілі;
- өзінен күш-қуаты артығырақ (көптеген жағдайда жасы үлкен) кісілердің
Әрине, бала бойында агрессияның туу себептері әртүрлі болуы мүмкін.
Кейінгі оншақты жыл ішінде жанұя әлеуметтену институты қоғамдық ортада
Есею кезеңінде балалар, әдеттегідей, өзіндікке, еркіндікке, үлкендермен сыйластыққа талпынады.
Аталған тәрбиелеу тактикасының нәтижесінде көптеген жағдайларда ата-аналар мен өсіп
Балалық шақта көптеген жаңа қажеттіліктер мен мотивтер
Балалық кезеңде ерік- жігер сапарларының дамуына
Баланың түрлі іс-әрекеттерді игеру дәрежесі оның өскен ортасының жағдайына,
Балалық шақта басты іс-әрекет ойын болып табылады. Ойын әрекетінде
Балалық шақта ойын әрекеті баланың қоршаған дүниені
И.Н.Родионованың балалық фантазия ойын кезінде балалардың
Балалық шақта тіл дамуы қарқынды болғандықтан
Ойын ақыл-ойдың дамуына да әсер етеді, бала ойын үстінде
Аталған мысал ересектер тарапынан көрсетілген зорлық-зомбылық пен психологиялық
Әрине, агрессияның себептері әртүрлі болуы мүмкін. Осындай көріністер өсіп
Әрбір бала өзіндік талпынысын қолдаған, тәрбиелеу барысында барынша
Баланың «жақсы» мен «жаман», «оң» мен «теріс» түсініктерді таңдауына
Ата-аналардың өзара ұрыс-керістері, бірін-бірі сыйламауы, баланың көзінше теріс қылықтар
Бала тәрбиесінде педагогикалық әдіс ретінде жазалау қауіпсіз де
Агрессия әр деңгейде балалардың бәріне дерлік тән болады. Балалар
Ата-аналарымен сұхбат барысында екі баланың да ата-анасы ештеңе білмеген.
Жалпы алғанда осы мысалда келтірілген жағыдай өмірде жиі
рухани құндылықтарының өте төмен деңгейі;
құндылық талпыныстарының жоқтығы;
жалпы өмірде өз еңбектерімен жетістікке жетуге талпынбаулары;
өмірлік мәнді құндылықтарды танымаулары.
Аталған жағдайларға тән балалардың ерекшеліктері: өзімшілдік және көзқарастарының цинизмділігі
Отбасындағы тәрбиенің жалпы құнсыздануы, рухани құндылықтардың
«Күштілер ғана өмір сүруге құқылы, ал әлсіздерді адам қатарына
Әр бала – қайталанбас дүние. Мектеп әлеуметтену үрдісінің екінші
Бала мінезінде агрессивтік мінездің пайда болу себептері мен
Психика дамуындағы фантазияның ролі.
Қиял, фантазия - жинақталған тәжірибе негізінде жаңа ұғымдар
Адамның қиялы қоғамдық тарихи процесстің атрибуты ретінде дамиды, іс-әрекетте
Мектеп жасына дейінгі балалардың қиялының дамуы кебір авторлар арасында
С.Л.Рубинштейннің пікірінше, қиялдың ең басты ерекшелігі – реалдылықтың жеке
Выготский Л.С. «... қиял адам психикасының дамуына негіз
Қиял мәселесін жан-жақты оқып-зерттеп, оның психика дамуындағы орнын
Психикалық даму процесінде бала үшін негізгі құралдың бірі ретінде
О.М.Дьяченко мектепке дейінгі бала қиялын дамытудың екі кезеңін ұсынады:
1. Шығармашылық өнімнің бірқатар идеяларын тудыру;
2. бұл идеяны іске асырудың бірқатар жоспарын құру.
Жоғарыда аталған кеіеңдер мектепке дейінгі шақтың соңына қарай пайда
Аффективті қиял мәселесі З.Фрейдтің еңбектерінде фантазия мен шығармашылық
Қиял дамуындағы келесі бағыт – Ж.Пиаженің зерттеген «танымдық» қиял.
Бірқатар зерттеулер бұл екі бағытты біріктіріп, танымдық процестің аффективті
Т.Рибо қиялда интеллектуалдық және эмоционалдық компоненттердің қатар келетін
Б.Г.Ананьев «қиял процессі арқасында балалар көрген құбылыстарды өзгертеді,
Танымдық қиялдың негізгі міндеті – объективті әлемді бейнелеу, болмыс
Балалық шақта қиялдың дамуы бірнеше кезеңдерден тұрады:
2,5-3 жасқа қарай байқалады. Бұл кезең қиялдың аффектілі
Қиял дамуының екінші кезеңі 4-5 жас аралығын қамтиды. Танымдық
Қиял дамуының үшінші кезеңі 6-7 жас кезеңіне сәйкес
Бала шығармашылығының 6-7 жаста көбінесе бейнелі-көректілі сипатта келеді. Танымдық
Қиял баланың әр түрлі іс-әрекетін, ойынын, сөздік шығармашылығын іске
Г.С.Кирилловтың, С.Ф.Козловтың, А.Я.Дудецкийдің эксперименталды зерттеу еңбектеріне сүйнесек
Психологиялық саулық - тұлғаға қатысты, тұлғалық дамудың жоғарғы
Әр жас кезеңінде психикалық саулықтың дамуына және бұзылуына
Сыртқы орта факторларына отбасындағы жағымсыз жағдайлар, ақпарат ағымдары,
Бала денсаулығының психологиялық бұзылуына себеп болатын кері тартпа объективті
В.В.Лебединский мен О.С.Никольскаяның жүргізген зерттеулерін арқау ете отырып,
- невротикалық хал-ахуал – мінез бен эмоцияның тұрақсыздығы,
- өте жоғары белсенділік (гиперактивность) –
алексимития – спецификалық ауытқушылық, өзінің эмоциялық көңіл күйін сөзбен
Сондықтан бала жасындағы агрессивтік фантазияларға ерте көңіл бөліп, оны
2. Бала жастағы агрессивті фантазияларды экспериментальды зерттеу
Зерттеуді ұйымдастыру.
Бала жасындағы агрессивті фантазияларды экспериментальды зерттеу үшін келесі
Тәжірибе жұмысы 2008 жылдың қараша - желтоқсан айлары
Зерттеу жұмыстары Астана қаласындағы № 1 гимназияның
Зерттеудің объектісі: агрессивті мінез құлықтың психологиялық ерекшеліктері
Зерттеудің пәні: бала жасындағы агрессивті фантазиялар.
Зерттелушілер: 6 – 7 жастағы 58 бала: оның
Зерттеудің кезеңдері:
Ұйымдастыру кезеңі.
Мақсаты: психодиагностикалық әдістер жинағын және зерттеуге қатысатын
Осы кезеңді ұйымдастыру барысында Костанай қаласындағы С.Мауленов атындағы гимназияның
2. Психодиагностикалық кезең.
Мақсаты: балалардың агрессивті фантазияларын оқып-зерттеу.
Осы кезеңде балалар проективті әдістемелермен қатар бақылау, әңгімелесу
Зерттеу әдістері:
Алдымызға қойған мақсат, міндеттерімізге сай келесі психодиагностикалық әдістемелер
1. Әңгімелесу, бақылау;
Проективті әдістеме «Жеке тұлғаны қол суреттері арқылы зерттеу» «Тест
Проективті әдістеме «Әлемде жоқ жануар»
4. «Жанұяңды және жолдастарыңды сал» (Г.Т.Хоментаускаса)
Проективті әдістеме «Жануарға ұқсату» (Д.В.Кревелин)
2. 2 Әдістемелерге сипаттама.
Әңгімелесу әдісі.
Агрессивті фантазияларды білу үшін балалармен тәжірибе өткізілген уақыт аралығында
Әңгімелесу барысында:
Жақын танысып, жылы қарым-қатынас орнатылды. Жанұядағы ата-анамен, басқа
Әңгімелесу барысында балалардың жасерекшеліктері ескеріліп, ашық және түсінікті де
Әңгімелесу кезінде балалардың жауабымен қатар олардың қимыл-қозғалыстары, бет әлпетіндегі
Осының бәрі, бізге балалардың агрессивті фантазияларын анықтауға біршама
2. Бақылау әдісі.
Бақылау әдісі адамның ішкі жан дүниесінде, психикасында нендей құбылыстардың
Ойын кезінде арнайы ситуациялар ұйымдастырып, әр түрлі
3. Проективтік әдістеме ж еке тұлғаны «Қол суреті» арқылы
Қол суреті («Hend – test») – 1962 жылы
Әдістеменің мақсаты: жеке тұлғаның қоршаған ортаға қатынасын,
Оныншы бос карточканы бергенде «Алдымен ойлан, мына жерде қандай
Әдістеменің қортындысы келесі бағалау категорияларымен жасалынады:
Агрессивті (Aqq). Бұл категориядағы қолдың суретінің мінездемесі
«Aqq» мінездің санадан тыстық мақсаты – жазалау, өктемдік ету;
Директивті (Dir). Бұл категориядағы қолдың суреті бағыт
Аффектациялы (Aff). Бұл категориядағы қолдың суреті мынадай мәліметтерге сай
Коммуникация (Сom). Бұл категоридағы сурет қарым-қатынасты немесе амандық
Тәуелділік (Dep). Осы категориядағы суретті басқа адамдардан
Қорқыныш (F). Бұл категориядағы сурет қорқынышты сипаттайды. Біреудің
Эксгибиционистік (Ex). Бұл категориядағы қол іс-әрекеттегі адамның
Мүгедектік (Crip). Бұл категориядағы жауап ауру адамның
Түсіндірілмелі (Des). Бұл категориядағы қол суретіне ешқандай
Қысым (психологиялық қысым) (Ten). Бұл категориядағы
Қол суреті белгілі бір энергияны жұмсайды, бірақ ешқандай
11. Белсенді
басқа адамның қатысуынсыз жасалатын қимыл-қозғалысты
сипаттайды. Ешкімге бағытталмаған, адамның өздігінен
жасайтын жай қимыл –қозғалысын немесе қолы ауырғанда,
шаршпғанда, талып шымырлағанда ауыстыруды еске
Пассивті өзіндік жауап (Pas). Бұл категориядағы қол суреті
Галлюцинациялық (Pas). Бұл категориядағы адамның қол суреті
Жауапсыз қалдыру (Fail). Адам сурет бойынша ештеңе айта алмайды.
Проективтік әдістеме «Әлемде жоқ жануар»
Мақсаты: әдістеме жеке тұлғаның психикалық көңіл күй ерекшеліктерін, ішкі
Жеке тұлғаның агрессивті жағыдайын зерттеу үшін құрылған бұл әдістеме
Әдістемені жүргізу үшін стандартты А-4 қағазы, жәй қарындаш
Нұсқау. Жақсылап ойланып алып, көз алдарығызға елестетіп, әлемде жоқ
Интерпретация.
Суреттің қағаз бетінде орналасуы.
Қалыпты жағыдайда сурет қағаздың орта кезінде орналасады.. Егер қағаздың
Сурет қағаздың төменгі жағына орналасуы респонденттің өзіндік бағасының төмендігін,
Суреттің орталық мағыналық бөлімі – салынған жануардың бас
Анфас- эгоцентрлікті көрсетеді. Бас денемен салыстырғанда өте
Бас мүшесіндегі көз, құлақ, ауыз суреттері де белгілі бір
Көз кірпіктері - истероидтық-демонстративтік мінезді айқындайтын белгі, Айнала қоршаған
Құлақтың суреті – сыртқы дүниеден келетін хабарларға, соның ішінде
Ауыз суретінің психологиялық мінездемесі біршама үлкен. Ауыз ашыңқылау
Тістің суреті (айқын, басыңқы) – вербалды агрессияның, соның ішінде
Адамның агрессивтілігін танытатын белгілерге мүйіз, неше түрлі денені қаптаған
Дененің төменгі жағы (аяқ, тұяқ) өз мөлшері
Дененің жоғарғы жағымен төменгі жағының қосылуы адамның өз мінез
Дененің сыртқы жағында орналасқан декоративті қосымша суреттер: қосымша қол,
Құйрық - өзінің ішкі ой-пікіріне, қылықтарына деген қатынасы. Құйрықтың
Дене бітімінің сырт бітімі. Суреттің осы жағын бағалағанда онда
Жалпы мінездеме суретте бейнеленген деталдардың санымен бағаланады. Суретте бейнеленген
Косымша деталдар неғұрлым көп болса, солғұрлым ол адамның бай
Жануарды адамға ұқсату (екі аяқпен жүру, бет әлпетінің ұқсастығы,
Сексуалдық белгілерді ерекшелеу – гиперлибидомия, яғни сексуалдық қажеттілігінің жоғарылығын
Кейбір суреттерде жануардың денесіне трактордың шынжырын, самолеттің қанатын, антена
Адамның шығармашылық мүмкіндіктері қолданылған элементтердің жасампаздығымен және оның суретпен
Жануардың аты. Дүниеде бар жануардың атына жаңа сапа беретін
Проективтік әдіс «Жанұя мен жолдастарымның суреті»
(Г.Т.Хоментаускаса)
Әдістің мақсаты: жолдастарымен арасындағы қарым-қатынасты оқып зерттеу. Міндеттері:
Зерттеу жұмысына қажетті материалдар: ақ қағаз А 4,
Нұсқау 1. «Өз жолдастарыңның суретін сал». Уақыт
Нұсқау 2. «Өзіңді және жолдастарыңды бір жұмыс үстінде
Нұсқау 3. «Өзіңді және жолдастарыңды бір жануар кейпінде бейнеле».
Нұсқау 4. «Өз жанұя мүшелерінің суретін сал»
Сурет салынып жатқан кезде балалардың көңіл күйін, салынып
А) суреттердің реті (өзін, жақын досын, өзгелерді);
Б) 15 сек. суреттер арасындағы үзілістер;
В) өшіргішті пайдалану ерекшеліктері;
Г) ойламай айта салынған сөздер, пікірлер;
Д) суреттің мазмұнына байланысты туындайтын эмоциялық көңіл
күй;.
Сурет салынып болған соң бейнеленген образдар бойынша кең мағыналы
Әңгіме барысында келесі сұрақтарды қоюға болады:
Мына жерге кімнің суретін салдың?
Ол не істеп тұр?
Олар не істейін деп жатыр? Кім оны ойлап
Олар қуанышты ма әлде көңілсіз бе? Неге?
Осы суреттегілердің кайсысы бақытты? Бақытсыз? Неге?
Осылардың ішінде кіммен дос болғың келеді? Неге?
Соңғы екі сұрақ баланы әңгімеге тарта отырып, оның ашылып
Егер жауап бергісі келмесе немесе қалжыңға айналдырса, оны
Әңгіме кезінде психолог салынған суреттің мағынасын білуге тырысуы қажет:
А. «сен кіммен циркке барғың келеді?»
Б. Досың үйіне қонаққа балаларды шақырды, ал сені шақырған
В. Сен конструктор ойнап отырғанда кімді көмекке шақырасың?
Г. Сенің ойыншығыңды бір бала сындырып тастады. Не істейсің
балаға?
Д. Сен адамдар тұрмайтын планетаға келдің дейік, онда өзіңмен
кімді шақырасың? Жанұя мүшелерінің ішінен кімді өзіңмен бірге
тұруға шақырасың? Басқаларын неге шақырмайсың?
Е.Саған туған күніңе велосипед әперді. Жолдастарының ішінде кімге
тебе тұруға бересің? Неге бермейсің?
Дұрыс қортынды жасау үшін:
Баланың жасын білу қажет;
Достары, жанұя мүшелері туралы мәлімет жинау;
Баланың жанұяда, мектепте, достары арасындағы мінезі туралы мәлімет
Тесті қортындылау.
Суреттегі ерекшеліктер бойынша келесі мәліметтерді алуға болады:
суреттегі бейнелердің жарасымдылығы немесе жасандығы оны салушының сол бейнедегі
сурет салу кезінде зерттелуші өз көңіл-күйін штрихтар, қалың бояулар,
Жанұя ішіндегі қатынастың жайлылығы немесе жайсыздығы бейнеленген жанұя мүшелерінің
Жанұя суретіне қортынды жасағанда жанұя мүшелерінің саны ақиқаттағы мөлшеріне
Зерттеудің нәтижелері және оның қортындылары.
«Қол суреті» әдістемесінің нәтижелері.
Зерттеу жұмыстарын жүргізу барысында зерттелушілер агрессивтік деңгейі жоғары және
«Қол суреті» әдістемесінің сандық және сапалық қортындылары төмендегідей нәтижелерге
Агрессивті мінез төмендегідей формула бойынша анықталды:
( - (Aqq + Dir) – (Aff + Com
Шкала Aqq
Шкала Dir
Шкала Aff
Шкала Com
Шкала Dep
I = - (73,5 + 60) – (86 +
I – (20 + 43) – (19 +
Түйін: Эксперименталды топқа енген балалардың агрессивтік деңгейлері жоғарғы
Сонымен, зерттеуге енген екі топтағы балалардың агрессивті деңгейлері әр
«Қол тестінің» диаграммалық қортындысы төмендегідей:
1 – эксперименталды топ
2 – бақылау тобы
Диаграммалық көрсеткіштер бойынша екі топтағы балалардың әр деңгейдегі
Сонымен, агрессия біздің зерттеуге енген балалардың бәріне тән екенін,
«Әлемде жоқ жануар» әдістемесіне сапалық талдаудың қортындылары
Эксперименталды топтағы балалардың 45( өз суреттерін парақтың төменгі
Жануардың басын экспериментті топтағылар анфас бейнелеп, беттеріне темір маска
Жануардың денесін эксперименталды топтағылардың суретінде әр
Бақылау тобындағылардың суретіндегі жануардың денелері кішкене балаларға арналған мульфильмдегі
Денені аяқпен жалғастыру жағын қарастырайық: экспериментті топтағылардың 49,9
47 ( экспериментті топтағылар жануардың құйрығын төмен және сол
87 ( экспериментті топ зерттелушілері жануардың денесіне неше түрлі
Жануардың атына келсек экспериментті топтағылардың көбі «рык-прык» Относительно названия
Бақылау тобындағылар өз суреттеріне «Мысық», «Мамық», Барсик», «Шарик»,
Суретке жалпылай жасаған талдаудың нәтижесі экспериментті топтағылардың
Сурет салу кезінде экспериментті топтағылар әр түрлі қобалжулы көңіл
«Әлемде жоқ жануар» суретін талдағанда агрессивтік фантазия барлық балаға
Зерттеу жұмыстары кезінде балалардың сыртқы міне-құлықтарын үнемі бақылап отырдық.
Олай болса, қажет болған жағыдайда осы агрессивті фантазияларын
«Жолдастарымның суреті» әдістемесіне сапалық қортынды.
Нұсқау 1. «Өз жолдастарыңның суретін сал»
45 (, бірінші топтағылар өздерін жолдастарынан алшақ қашықтықта салған,
Екінші топтағылардың 17 ( өздерін өзгелерден алшақ ұстаса,
Нұсқау 2. «Өзіңді және жолдастарыңды бір жұмыс үстінде сал».
53 ( - бірінші топтағылар төбелесіп немесе
Екінші топтағылардың суреттерінің мазмұны жағынан аса айырмашылық болмағанымен
Нұсқау 3. «Өзіңді және жолдастарыңды бір жануар бейнесінде
Нұсқау 4. «Өз жанұяңның суретін сал».
Бірінші топтағылардың 38( өзін ата - анасынан алшақта бейнелеген,
Екінші топтағылардың 57( өздерін мамасымен папасының ортасына,
Сонымен «Өз жолдастарыңның, жанұяңның суретін сал» әдістемесінің берген нәтижелері
Сонымен «Жанұяңды, жолдастарыңды суретте» әдістемесінің қортындысы да болжамымызды
«Жануарға ұқсату» проективті әдістемесіне сапалық талдау
Агрессивті фантазияны зерттеу мақсатында қолданылған осы әдістеме арқылы мынадай
Кейбір балалар өздерін кішкентай жануарларға ұқсатқанымен суреттеріне көптеген агрессиялық
Екінші топтағылардың көбі өздерін үй жануарларына (мысық, құлын)
Т Ү Й І Н
Жүргізілген зерттеу жұмыстарының қортындылары келесі түйін жасауға мүмкіндік берді:
1. Бірінші топқа енген балалардың агрессиялық фантазиялары өте
Екінші топтағылардың ашық агрессия көрсету деңгейі төмен. Тест
2. «Әлемде жоқ жануар» әдістемесі бойынша алынған мәліметтердің жалпы
3. Келесі «Өз жолдастарыңды, жанұяңды сал» проективті әдістемесінің нәтижелері
4. «Жануарға ұқсату» әдістемесінің нәтижелері алдыңғы әдістемелердің қортындыларына ұқсас
Ал екінші топтағыларға агрессия (12 пайыз) тән болғанымен
Сонымен қорыта айтқанда біздің зерттеген балалардың агрессивтік фантазияларға жиі
Ұ С Ы Н Ы С
Балалардың агрессивтік фантазиялары мәселесін ғылыми – теориялық, эмпирикалық
Ата-аналарға:
балаларымен өзара түсіністік, үйлесімділік қарым- қатынас орнату;
уақытты дұрыс пайдалану үшін балаларының күн тәртібін пайдалы ұйымдастыру;
үйде бос уақытты балаларға арналған кітаптарды бірге оқып, оның
кино театрдың, теледидардағы балалар ақпараттарының бағдарламаларымен таныса отырып,
компьтерлік ойын салондарына баламен бірге барып, ойындарды бірге таңдау
баланың қайырымды қылықтарын көтермелеп, агрессивті қылықтары жайлы рефлексивті
үй жұмыстарына араластырып, әдетіне айналдыру (ұл балалар үй жұмысына
жұмыстан бос уақытта балалармен қайырымдылық туралы кітаптар оқып, олардың
аулада жолдастарымен келіспей қалған жағдайда, оның себебін баламен бірге
жанұяда баланың ашық жарқын жүруіне жағдай жасау.
Мұғалімдерге:
оқушылармен жақын қарым – қатынас орнату;
оқушының жанұя жағдайын, ата-аналары туралы хабардар болу;
оқушылардың ата-аналарымен өзара түсіністік қарым – қатынас орнату,
оқушының агрессивтік қылықтарын ата-анамен өзара талқылап, ортақ шешім қабылдау;
оқушының бойындағы жақсы, қайырымдылық қасиеттерін анықтап, оны әрқашан көтермелеп
өзін-өзі танып, жақсылыққа үйір етуде, алдымен өзінің жақсы қылықтарымен
әр оқушының жеке даралық, тұлғалық ерекшеліктерін анықтау, оны
сыныптағы достарымен тығыз, ашық араласуға мүмкіндік жасау, психологтармен бірге
өнерге, мәдениетке, спортқа деген қызығушылықтарын арттыру, осы мәселелер жайында
драмалық театрларға, көрме залдарына оқушылармен саяхат жасап, одан алған
әрқашанда салауатты өмір салтын насихаттап, адалдыққа, тазалыққа, әділдікке
Психологтарға:
оқушылардың жеке дара ерекшеліктерін анықтау мақсатында психологиялық – педагогикалық
мектепке алғаш келген балалардың жайлы бейімделуін қамтамасыз ететін тренингтер
әлде қандай себептермен оқушы өзінің белсенділігін таныта алмаса, ол
агрессивтік фантазияларды түзету тренинтері, ойындары кезінде кімде-кімнің
Тренингтер жайландырушы аутотренинтер, гештальттерапия элементтерін пайдалана отырып жүргізілетін
Тренингтер, ойындар, медитациялар санын көбейту мақсатында А.Лопатина, М.Скребцованың
Оқушылармен, ата-аналармен кеңес жүргізуде көмек ретінде А.Лопатиннің, М.Скребцованың келесі
Психология, педагогика ғылымдарында әр түрлі ғылыми негізде құрылған оқу-тәрбие
Балалардың бәрі бірігіп бір сурет салу, бір тақырыпқа аппликация
Ата-аналармен жеке дара және жиындарда баласының дара ерекшеліктері,
агрессияны бәсеңдету жолдары туралы ортақ іс-шара ұйымдастыру, оның орындалуын
Ата-аналарға А.Лопатина, М.Скребцованың «32 беседы по семейному воспитанию», «150
Қ О Р Т Ы Н Д Ы
Бала тәрбиесінде жанұя – ең маңызды институт. Кейбір
Психологиялық кеңестер кезінде ата-анаға өздерінің жас кездерін естеріне түсіру,
Агрессия – ол басқа адамға сөзбен немесе денесіне кесел
Баланың күнделікті қарайтын теледидар хабарларын, компьютерлік ойын салондарындағы ойындарды
Сонымен біз бала жасындағылардың агрессивті фантазияға жиі беріліп,
Бұл мәселе бүгінгі күні жас ұрпақты тәрбиелеуде тұрған өзекті
Қолданылған әдебиеттер
1. Абеуова И.А. Бала қиялының даму ерекшеліктері. //Вестник. Кайнар,
№ 4, 2001
2. Абрашин Л. «Родители глазами детей» Растов-на-Дону, «Феникс»
2003г.
3. Адлер А. Индивидуальная психология. М., 1995.
4. Ананьев Б.Г. Психология чувственного познания. М.,1986
5. Айхорн А «Трудный подросток» Санк-Петербург, «Издательский
дом» 2004г.
6. Баркли Р. «Ваш непослушный ребенок» Москва, «Филип» 2005г.
7. Божович Л.И. Проблемы формирования личности. М.,1997
8. Бэрон Р. «Агрессия: причины, последствие и контроль» Москва,
«Олма-пресс» 2001г.
9. Бэрон Р., Ричардсон Д. Агрессия. М.,2000
10. Бютнер К. Жить с агрессивными детьми. М., «Педагогика»,
11. Васильев Л.Г. Юридическая психология. СПб., 2002.
12. Возрастные и индивидуальные особенности младшего школьного
возраста. Под ред. Б.Д.Эльконина. М.Просвещение, 1967
13. Воцлавик П. Как стать несчастным М.Диалог, 1992
14. Выготский Л.С. Воображение и его развитие в детском
возрасте.\\Хрестоматия по психологии. М., Просвещение, 1987.
15. Выготский Л.С. Психология воображения. М., 1995
16. Глучко Н. «Агрессивные дети» Растов-на-дону, «Феникс» 2002г.
17. Детская агрессивность.\\Вопросы психологии Т.17, Выпуск 8, 1999
18. Диагностическая и коррекционная работа школьного психолога.
\\Под.ред . И.В.Дубовской. М., 1997
19. Дудинский Д.И. Проверенные временем способы. Практические
советы опытных специалистов. Минск, Харвест, 2004.
20. Дьяченко О.М. Воображение дошкольника. М.; знание, 1989.
21. Заврызин С.А. Агрессивные фантазии в детском и подростковом
возрасте.//журн. Вопросы психологии. 1993. № 3
22. Захаров А.И. Как преодолеть страхи у детей. М.,1986
23. Игумнов С.А. Психотерапия детей и подростков. Ростов на
Феникс, 2005
24. Изард К.Э. Психология эмоции. М., 2000
25. Искакова М. Проявление агрессивности у детей и
\\Менеджмент в образовании. №4,2003
26. Кащенко В.П. Педагогическая коррекция агрессивности. М.
Просвещение, 2000
28. Лалаянц И. Почему дети агрессивны. \\ Наука и
29. Лоренц К. Агрессия., М., 1994
30. Меңілбекова Г. Қиялдың даму формалары мен ерекшеліктері. Жур.
Ұлағат №3, 1997
31. Мухина В.С. Шестилетний ребенок в школе. М.,1996
32. Никифорова О.И. К вопросу о воображении. \\Жур. Мир
№2, 1998
33. Общая психодиагностика \\под.ред . А.А.Бодалева, ВВ.Столина, М.,
1987
34. Пирожков В.П. Судебная психология. Социально-психологические
особенности несовершеннолетних преступников. 2 т. М., 1997.
35. Практикум по психодиагностике. Психодиагностике мотиваций и
саморегуляций. М., 1990
36. Практическая психология образования. \\Под.ред . И.В.Дубринной.
М., 1997
37. Психология человечиской агрессии Минск, «Харвест» 2003 г.
38. Психология. Словарь. \\Под.ред. А.В.Петровского,
М.Г.Ярошевского. М., «Политиздат», 1990
39. Раманов А.А «Игротеропия: как преодолеть агрессию у детей»
Москва, «Школьник» 2003г
40. Реан А.А. Агрессия и агрессивность личности. //журн.
Психологический журнал, т.17, № 5, 1996
41. Рогов Е.И. Настольная книга практического психолога в
образовании. М., «Владос», 1995
42. Рогов Е.И. Общая психология. М., Владос, 1997
43. Родионова И.Н. Наши дети – наши проблемы.
44. Рубинштейн С.Л.Основа общей психологии. М.,2000
45. Сельченок К.В. «Психология человеческой агрессивности» Миск,
«Харвест» 2003г.
46. Семенюк Л.М «Психологические особенности агрессивного
поведения у подростков и условие его коррекции»
2005г.
47. Семья тәрбиесі. Авторлар коллективі. Алматы, Мектеп, 1985
48. Стебенева Н.В. Ни чужой, ни свой. Социально-психологический
тренинг для детей младшего школьного возраста. М.,2001г.
49. Степанов С.С. Диагностика интеллекта методом рисуночного теста.
М., Akadem А, 1997. Фрейд З. Я и оно.
50. Столяренко Л.Д. «Основы психологии» Растов-на-дону, «Феникс»
2002г.
51.Телевидение как один из источников детской агрессивности.
\\Вопросы психологии, Т.17, Выпуск 5, 1996
52.Унарбекова Н. Балалар мен жасөспірімдердің психологиялық
саулығын жетілдірудің теориялық мәселелері. Жур.Ұлағат № 3,
2003
53. Фрейд З. Психология бессознательного. Тбилиси, 1994
54. Фрэнкин Р. «Мотивация поведения» Москва, «Питер» 2003г.
55. Фромм Э. Анатомия человеческой диструктивности. М., 1986
56. Фурманов З. Детская агрессивность. Минск, 1996
57. Хекхаузен Х. Мотивация и деятельность. 1 т. М.,1986
58. Холлигер В. Человек и агрессия. М., 1990
59. Хрестоматия. Тревога и тревожность. СПб.»Питер»,2001
60. Целуйко Д.В. «Вы и ваши дети» Растов-на-Дону, «Феникс»
61. Шевандрин Н.И. Психодиагностика, коррекция и развитие
личности. М., «Владос», 2001.
62. Шевандрин Н.И. Социальная психология в оброазовании. М.,
Владос, 1995
63. Шерьязданова Х.Т. Психопедагогика реабилитации проблем в
развитиии детей дошкольного возраста. Вестник «Кайнар» №4,2004
64. Шума С.Г. Родительские тревоги. М., «Педагогика», 1989.
65. Эльконин Д.Б. Детская психология. Москва 1969г.
Қ О С Ы М Ш А
«Әлемде жоқ жануар» тест-суреті бойынша бағалау категориялары
Суреттің жоғары орналасуы.
Суреттің төмен орналасуы.
Бастың оңға бұрылуы.
Бастың солға бұрылыуы.
Анфас – қараушы адамға бағытталған
Құлақтары.
Ерінсіз салынған ашық ауыз.
Ерін мен ауыз суреті.
Қара бояумен боялған ауыз, ерін мен тілдің бейнелерінсіз.
Айқындалып салынған тіс.
Үлкен салынған көз, үлкейтілген қарашық
Қабақтар.
Үлкен көз және ұзын қабақ.
Бас мөлшері денеден үлкен
Мүйіз.
Қанат.
Ұзын шашты немесе ұзын жүнді.
Дененің мығым, тұрақты.
Аяқтың денемен жалғасуы
Дене элементтерінің әр түрлілігі.
Қол, аяқ мүшелерінің басқа дене мүшелерінен айырмашылығы.
Дене мүшелерінің кейбір элементтерін үлкейтіп, немесе кішірейу
Құйрықты оң және жоғары бағытта бейнелеу.
Құйрықты оң және төмен бағытта бейнелеу вправо-вниз.
Құйрықты сол және жоғары бағытта бейнелеу.
Құйрықты сол жаққа және төмен бейнелеу.
Дене сыртын қорғайтын тікенектер, инелер, панцыр т.б..
Дене сыртын қаптаған өткір инелер.
Дене сыртын қорғайтын қалың тері немесе кір.
Денені қорғайтын қосымша қабат.
ащита по верхнему контуру.
Защита по нижнему контуру.
Защита преобладает справа.
Защита преобладает слева
Обилие дополнительных деталей.
Степень нажима.
Степень антропоморфности.
Наличие острых углов.
«Фигура кругов»
Вмонтированность механических деталей.
Использование элементов, а не заготовок.
Дене бітімімен мағыналы берілген есім.
Жасырын ғылыми қосымша немесе жалғау.
Құлаққа жылы естілетін есім.
Әзілқой есім.
Бір–екі буынды әріптен тұратын және көп қайталанатын есім
Шамадан тыс ұзартылған есім.
70

Ұқсас жұмыстар

Мектеп жасына дейінгі балалардың агрессивтілік күй-жағдайын ғылыми әдебиеттер негізінде талдау

Агрессия және зорлық психологиялық қорғаныстың бір түрі

Агрессиялық мінез – құлықтың феноменологиясы

Қуанышты бала

Жеткіншек жас кезеңіндегі мінез ауытқулары және оларға көмек көрсету жолдары

Жеткіншіктердің агрессивтілік мінез-құлық көрсетуі және оны коррекциялау

Мектеп жасына дейінгі балалар агрессиясы және оны психологиялық түзету, дамыту жолдары

Агрессивті мінез - құлыққа жасөспірімдердің бейімділігі

Жасөспірімдердің агрессиялық мінез-құлқын түзету