Қоныс аударылған халықтар саны
Кіріспе 4
І тарау. ХХ ғ. 30-50 жж. Зорлықпен қоныс аударып
30-50 жылдардағы зардап шекке халықтар мәселелерінің жариялануы. 12
1.2.Орталық және жергілікті баспа орындарында жарияланған материалдар бағыты 21
ІІ тарау. 30-50 ж.ж. қуғын-сүргін көрген халықтардың әлеуметтік зардабы.
2.1. Қоныс аударылған халықтар саны. 30
2.2. Қоныс аударушылардың әлеуметтік зардабы. 37
2.3. Қоныс аударылғандардың елдің шаруашылық және мәдени қатынастарына тигізген
Қорытынды 49
Пайдаланған әдебиеттер тізімі: 52
Қосымша материалдар. 55
Кіріспе
Соңғы уақыттарда, яғни демократизациялау мәселесінің жүріп жатқан кездерінде отанымыздың
Сондай тарихымыздың айрықша көңіл аударарлық кезеңдерінің бірі 1930-50-ші жылдардағы
Бұрынғы КСРО Жоғарғы Кеңесінің “Күшпен қоныс аударылған халықтарға жасалған
Сталин қайтыс болғаннан кейін қоныс аудару акциясы заңсыз деп
Біздің қоғамымызда өкінішке орай қоныс аудару мәселесі айтарлықтай зерттелген
Сталин және оның қол шоқпарларының адам айтқысыз саясатының нәтижесінде
1930-50-ші жылдардағы халықтарды күшпен қоныс аудару процессін қамтитын мәселелер
1930-50-ші жылдардағы халықтарды күшпен қоныс аудару мәселесіне арналған еңбектер
Сонымен қатар неміс халқының басына түскен ауыртпалығына арналған И.Карсаковтың
Жалпы қоныс аудару мәселесіне байланысты зерттеулерді біз тек қана
Бұл мәселенің деректік қамтамасыз етілуіне келсек алдымен бұрынғы КСРО
Сонымен архив материалдары 1930-50-ші жылдары қоныс аударылған халықтарды, қоныс
Ұсынылып отырған диплом жұмысының міндеті көп жылдар бойы көтерілмеген
Жұмыстың бірінші тарауы қоныс аударуда зардап шеккен халықтар мәселесіне
Жұмыстың екінші тарауында қоныс аударуда зардап шеккен халықтардың саны,
Еңбектегі НКВД–МВД, НКГБ-КГБ сияқты қысқаша атаулары жұрт ауызында жатталып
Кіріспе сілтемелері
Н.Ф.Бугай “Погружены в эшелоны и отправлены к местам поселений”
ХХ съезд КПСС. Доклад Н.С.Хрущева. Известия УК КПСС 1989
Е.Цой “Ветер перемен” Заря 1990 №7.
І тарау. ХХ ғ. 30-50 жж. Зорлықпен қоныс аударып
30-50 жылдардағы зардап шекке халықтар мәселелерінің жариялануы.
1930-50-ші жылдардағы халықтарды күшпен қонас аудару проблемасы қазіргі таңда
Жалпы зардап шеккен халықтар мәселесін зерртеу 80-ші жылдардың ортасынан
Депортацияға алғашқылардың бірі болып іліккен корей халқы екенін білеміз.
Бірінші бөлімі “күштеп қоныс аудару алдында” деп аталады. Бөлім
Біршама құжаттар корей халқының 20-шы жылдардағы өмірін баяндайды. Сол
Екінші бөлімнің аты “Күшпен қоныс аудару мемлекеттік терроризм және
Үшінші бөлім “Арнайы қоныстандырылған корейлер “жеңген социализм” жүйесінде” деп
Жалпы 1930-50-ші жылдардағы зорлықпен коныс аудару проблемасымен шұғылданып жүрген
Әрине келтіріп отырған материалдар тарихи зерттеу процесінде басқа да
КСРО Мемлекеттік Орталық архивінен НКВД құжаттарын пайдаланып жазылған Бугайдың
Халықтарды зорлықпен қоныс аудару мәселесі жайлы зерттеу жұмыстарды жүргізіп
“История СССР” журналында жарияланған “Заключенные, спецпоселенцы и высланные” деген
Гарвард университетінің профессоры, орыс зерттеу орталығының қызметкері Александр Некричтің
Күшпен қоныс аудару мәселелерімен шұғылданып жүрген әскери адамдардың еңбектері
1.2.Орталық және жергілікті баспа орындарында жарияланған материалдар бағыты
Зардап шеккен халытар проблемасын зерттеп жүргендердің бірі “Ленин Кичи”
Түрік халқының басына түскен ауыртпалығы туралы “Казахстанская правда” газетінде
“Вопросы истории” журналында Э.Х.Панештің, А.Б. Ермоловтың “Месхетинские турки” мақаласы
Бұл еңбектің құндылығы біз үшін өте зор. Месхетин түріктеріне
“Мысль” журналында жарияланған Корсаковтың “Немцы Казахстана определение берега” атты
1988 жылы “Аргументы и факты” газетінің “сұрақ-жауап” рубрикасында –
Қоныс аудару механизімінің ең шарықтаған шағы 1944 жыл екені
Жалпы Кеңес дәірінің тарихнамасында күштеп қоныс аудару мәселесі мүлдем
І тарау сілтемелері.
А.Некрич. “Наказанные народы”. Родина, 1990 г. №6.
В.С.Бойко. “Белая книга о депортаций корейского населения Россий в
Н.Ф.Бугай. “Погружены в эшелоны и отправлены к местам поселений”.
Н.Ф.Бугай. “40-50 годы. Последствие депортаций народов”. Отечественная история. 1992
В.Н.Земсков. “Принудительные миграций из Прибалтики 1940-50-х годах”. Отечественные архивы.
А.Н.Кичихин. “Советские немцы: откуда, куда, почему?” Военно исторический журнал,
Е.Цой. “Ветер перемен”. “Заря”, 1990 г. №16.
Т.Костина. “Если жизнь не постоянное рыданье”. Казахстанская правда, 1996
Э.Х.Понеш, А.Б.Ермолов. “Месхетинские турки”. Вопросы истории, 1991 г. №8.
И.Карсаков. “Немцы Казахстана, определения берега” “Мысль”. 1995, №6.
Р.Жарылгасинова. “Статья”. Аргументы и факты. 1988, №47.
Н.Ф.Бугай. “Спецпереселенцы в СССР в 1944 году или год
Н.Ф.Бугай. Правда о депортации чеченского и ингушского народа. Вопросы
ІІ тарау. 30-50 ж.ж. қуғын-сүргін көрген халықтардың әлеуметтік зардабы.
2.1. Қоныс аударылған халықтар саны.
1930-50 ж.ж. қуғын-сүргінге ұшыраған халықтардың саны осы кезге дейін
Корейлер, шешен-ингуштар, балқарлар, қарашайлар, немістер, түрік месхетистері Балтық бойындағы
1941 жылдың 28 тамызында КСРО Жоғарғы Кеңесінің Жарлығымен немістер
1944 жылы “арнайы қоныстанушылар” бөлімінің мәліметі бойынша Қазақстанда қоныс
Балтық бойында неміс репатрионттар күшпен қоныс аударылды. Ресейдің Европалық
Солтүстік Кавказ, Қалмақ АССР қоныс аудару шараларын жүзеге
1940 жылдың 1-сәуіріне дейін Қырым АССР-да 1126800 адам тұрған.
1940-50 жылдары Балтық бойындағы халықтар жалған жаламен күшпен қоныс
81158 литовтықтар, 39279 латыштар, 19520 эстандар қоныс аударылу зардабының
Кавказ республикаларынан 115,5 мың түрік месхеттнстері “арнайы қоныс аударылғандар”
1940 жылы КСРО Халық Комиссариатының Кеңесі 10 апрелдегі №497-178
Демек ауырғандарды, өлгендерді, қашқандарды және 17 жасқа толмағандарды
Сонымен, 1950 жылдардағы саясаттың опасыз, заңсыз құрығы барлық халық
2.2. Қоныс аударушылардың әлеуметтік зардабы.
Қазіргі таңда қоныс аудару зардабына ұшыраған халықтар туралы біршама
1920-30 жылдары Қиыр Шығыста корей тілінде 6 журнал, 7
Күштеп қоныс аудару нәтижесінде 200 мың шешен, 30 мың
1948-49 жылдардағы мәлімет бойынша 228392 Қырым татары, балғар, армян,
Департацияға ұшыраған халықтардың ішінен осы кезге дейін өз Отанына
1944 жылдық 14 қарашадан бастап Грузиядан түрік месхетинстері күшпен
Күшпен қоныс аударылған халықтың жаңа жерлерде адаптациялануы өте қиынға
30-50 жылдардағы адам ақылына симайтын қанпезерлік қоныс аудару саясатының
Жаппай қоныс аудару кезінде Кеңес үкіметі 40 мың вагон,
2.3. Қоныс аударылғандардың елдің шаруашылық және мәдени қатынастарына тигізген
Қоныс аударылған халықтың күші әртүрлі шаруашылық салаларында пайдаланылды. КСРО
Молотовтың орынбасары Чубарьдың жоспары бойынша корейлер Қазақстанның Солтүстік облыстарына
Күштеп қоныс аударуға ұшырап, қуғын сүргіні көрсе де КСРО-а
1942 жыл 10 қаңтар айындағы мемлекеттік Қорғаныс комитетінің, 1942
1945 жылы Қазақстанның территориясында 470 мың Солтүстік Кавказдан қоныстанған
1943-1944 жылдарда Қазақтанға 507480 адам орналастырылған екен, 6 облыста
1944 жылы үлкне қоныстандыру уақыты кезінде 1150000 адам ауыл
1950 жылы ішкі істер министрі Кругловтың мәліметі бойынша КСРО
Сол кезде А.Косыгин жеңіл өнеркәсіп министрлігінің басшысы болып тұрған
1943 жылдың 1 шілдесіндегі мәліметтер бойынша 101427 адам колхоздар
“Арнайы қоныстанғандардың” 535742 еңбекке жарамды адамдары ауыл шаруашылық салаларында
Депортацияланған халықтардың еңбекке жарамды адамдарының барлығы КСРО шаруашылық салаларында
ІІ тарау сілтемелері.
Н.Ф.Бугай. “40-50 годы. Последствие депортаций народов. Отечественная история”. 1992
Г.Кан. “Корейцы в Казахстане, трагедия переселение и обретания новой
Е.Цой. “Ветер перемен”. “Заря”, 1990 г. №7
. И.Карсаков. “Немцы Казахстана. Определения берега”, “Мысль”. 1995, №6.
А.Н.Кичихин. “Советские немцы: откуда, куда, почему?” Военно исторический журнал,
Н.Ф.Бугай. “Спецпереселенцы в СССР в 1944 году или год
Н.Ф.Бугай. “20-40 –ые годы депортация населения с территорий Россий”.
Н.Ф.Бугай. ”Погружены в эшалоны и отправлены к местам поселений”.
В.Н.Земсков. “Принудительные миграций из Прибалтики 1940-50-х годах”. Отечественные архивы.
А.Б.Ермолов, Э.Х Панеш. ”Месхетинские турки”, Вопросы историй 1991 №8
Т.Костина. “Если только жизнь не постоянное рыданье”. Казахстанская правда,
А.Некрич. “Наказанные народы”. Родина, 1990 г. №6.
Р.Жарылгасинова. “Статья”. Аргументы и факты. 1988, №47.
Н.Ф.Бугай. “40-ые годы автономию немцев ликридировать”. История СССР. 1991
А.Абдакимов. “Наша общая боль” Индустральная Караганда 1992 г. .
Н.Ф.Бугай. “Правда о депортации чеченского и ингушкого народа”. Вопросы
Қорытынды
Міне тарихымыздың ақтаңдақ оқиғаларының бірі атанған халықтарды ешбір жазықсыз
Тарихымыздың айқындалмаған беттерінің бірі халықтарды күшпен қоныс аудару нәтижесінде
Жалпы қоныстандыру саясаты Кеңес үкіметі үшін жаңа құбылыс болған
Ұлт ұғым негізінде тарихи, әлеуметтік, этникалық тұрғыдан сипатталады. Оның
Бір жағынан күдік пен күмәнға негізделген шешімдер соғыс кезінде
Міне осындай тұтас бір халықтардың басына бұлт төніп қырылып
Күшпен қоныс аударған халықтардың қасиетін баяндау Кеңес үкіметі тұсында
Жазықсыз қудаланған халықтарды ақтау шаралары да бірте-бірте жүрді. 1955
Сонда да депортацияланған халықтардың тағдыры осы кезге дейін толық
Демек, қазіргі ұрпақ өткенге баға бере отырып, 1930-50 жылдары
Пайдаланған әдебиеттер тізімі:
І. Анықтамалық әдебиеттер.
Боздақтар. Қарағанды облысы. Зерде кітабы. А.: 1994 ж.
Қарағанды. Қарағанды облысы. Энциклопедия. А.: 1990 ж.
Қазақ совет энциклопедиясы. Том 1-12, А.: 1972-78 ж.ж.
Қазақ ССР. Қысқана энциклопедия. Том-4. А.: 1984-1989 ж.ж.
Қазақ Совет Социалистік Республикасы. Энцклопедиялық анықтама. А.: 1980 ж.
Велика Отечественная война. 1941-1945 г.г. Энциклопедия. М.: 1985 г.
Народное хозяйтво Казахстана. Статистический ежегодник. А.: 1985 г.
ІІ. Зерттеулер мен мақалалар.
Ф.Н.Базанова. Формирования и развития структуры населения Казахской ССР. А.:
Ақ кітап. Шешендер мен ингуштарды жер аудару тарихынан. Грозный-Алматы.
М.С.Асылбеков. Об изменениях в национальном и социальном составе населения
М.Қозыбаев. Ақтаңдақтар ақиқаты. А.: 1992 ж.
М.Козыбаев. История и современность. А.: 1990 г.
В.И.Козлов. Национальности СССР. Этнодемографический обзор. М.: 1982 г.
Ким Ен Ун, Ли Ухе. Белая книга. О депортаций
ІІІ. Деректер
Н.Ф.Бугай. “20-30-е годы. Депортация населения с территорий европейского Россий.
Н.Ф.Бугай. 40-50-е годы последствия депортаций народов. История СССР. 1992
Н.Ф.Бугай. Погружены в эшалоны и отпраавлены к местам поселений.
Н.Ф.Бугай. 40-е годы автономию немцев Поволжье ликвидировать. История СССР.
Н.Ф.Бугай. За что пересияли народов. Агитатор. 1989 г. №11.
Н.Ф.Бугай. К вопросу о депортаций народов СССР. 1989 г.
Н.Ф.Бугай. Депортация. Политическая собеседник. 1990 г. №6.
Н.Ф.Бугай. “Правда о депортаций чеченского и ингушского народа”. Вопросы
Н.Ф.Бугай. Спецпереселенцы в СССР в 1944 году или год
А.Абдакимов. Наша общая боль. Индустриальная Караганда. 1992 г. №29.
А.Б.Ермолов, Э.Х.Панеш. Месхетинские турки. Вопросы историй. 1991 г. №8.
Р.Жарылгасинова. Корейцы. Аргументы ифакты. 1988 г. №47.
А.Некрич. Наказанные народы. Родина. 1990г. №6.
Г.Кан. Корейцы в Казахстане. Трагедия переселения и обретения новой
И.Карсанов. “Немцы Казахстана: определения берега”. Мысыль. 1994г №4.
Т.Костина. “Если жизнь не постоянное рыданье”. Казахстанская правда, 1990.
А.Н.Кичихин. “Советские немцы: откуда, куда, почему?” Военно исторический
В.Н.Земсков. “Принудительные миграций из прибалтики 1940-1950-ых годах”. Отечественные архивы.
В.Н.Земсков. “Заключенные, спецпереселенцы, ссыльно-переселенцы, ссыльные и высланные”. История СССР.
Е.Цай. “Ветер перемен”. Заря 1990г. №7.
Қосымша материалдар.
1944 жылғы мәлімет бойынша арнаулы қоныстандырудың кестесі.
№ Халықтар Саны
1. Бұрынғы кулактар 666000
2. Немістер 583000
3. Шешен мен ингуштар 496000
4. Қарашайлар 68000
5. Балқарлар 38000
6. Қырымнан ауғандар 225000
7. Қалмақтар 93000
8. Балтық бойы, Молдовадан келгендер 45000
9. Басқалар (“оуновшылар”,”фольксдойчылар”,”нағыз православныйлар” т.б. жанұяларф) 5000
Барлығы 2225000
Арнаулы қоныстанғандардың КСРОхалық
шаруашылықтарында таралуы
Мекмелер Саны
Көмір халкамы 44600
Мұнай халкамы 41400
Орман шаруашылық халкамы 41500
Түсті метелл халкамы 25100
Қара металл халкамы 24100
Құрылыс халкамы 18200
Химия халкамы 3300
Қағаз өңдеу халкамы 8600
НКПС 7100
Басқада халкам және шаруашылықтар 117000
ИТЛ және НКВД құрылыстары 121600
Жоғарыда айтылған өнеркәсіп және құрылыс орындарында
Халықтар Саны
Немістер 97000
Кулактар 213000
Қалмақтар 13000
Қырым татарлары 35000
Солтүстік Кавказдықтар 39800
Басқалар 57700
Барлығы 453200
1945-49 жылдары Балтық бойынан қоныс
аударған халықтардың таралу географиясы
Облыс, өлке және республикалар
Барлығы Соның ішінде
литовтықтар латыштар эстондар
Иркутск облысы 40813 38671 58 2084
Краснояр өлкесі 35584 29236 27 6231
Омбы облысы 21410 - 19790 1026
Тобыл облысы 16753 2400 14324 29
Новосибирск обл 9343 3 4 9336
Амурск облысы 5022 - 5022 -
Бурят-Монғол АССР 3869 3869 - -
Хабаров өлкесі 758 749 9 -
Молотов облысы 2228 2228 - -
Свердлов облысы 1384 1366 18 -
Түмен облысы 1240 1240 - -
Коми АССР 787 787 - -
ИТЛ МВД 508 312 - 196
Кемерово обл 119 116 3 -
Якут АССР 97 81 3 13
Алтай өлкесі 14 - 13 1
Киров облысы 7 2 2 3
Көкшетау облысы 5 3 2 -
Дальний Север 4 3 1 -
Қарағанды облысы 1 - - 1
Примор өлкесі 1 - 1 -
Карель-Фин АССР 1 1 - -
Қостанай облысы 3 1 2 -
ҚОРЫТЫНДЫ 139957 81158 39279 19520
1944 жылы арнаулы қоныстандырылғандар 6 одақтас, 7 автономиялық республикаларға
Территориялар Саны
Қазақстан 930000
Новосибирск облысы 167800
Өзбекстан 160000
Кроснояр өлкесі 135300
Қырғызстан 131000
Омбы облысы 130500
1948 жылдың 1 октябрь айының мәліметі бойынша арнаулы қоныстанғандардың
Халықтар Арнаулы қоныста болғандар Қашқандары Қашып жүргендері
Немістер 1004398 22235 6896
Солтүстік Кавказдан келгендер 451724 15992 2627
“Власовшылар” 134930 12522 3007
Түрік, хемшин, курдтар 81074 2310 361
Қалмақтар 76136 801 249
“Оуновшылар” 96398 12877 4282
Латвиядан 48150 1009 682
“Указниктер” 25077 668 132
Қырым татарлары 186864 8527 2709
Барлығы 2104751 77541 20955
1949 жылдың наурыз айындағы мәлімет бойынша арнаулы қоныстанғандардың Қызыл
Контингент аттары Офицерлер Сержанттар Қатардағы жауынгерлер Барлығы
Немістер
Қуылғандар 1609 4222 27724 33615
Репатриалан-ғандар 1029 2828 18747 22667
Моблизациалан-ғандар 326 907 4444 5677
Жергілікті тұрғындар 119 301 2057 2477
Басқалар 32 33 143 208
Солтүстік Кавказдықтар 710 1696 6488 8894
Шешендер 238 724 3286 4248
Ингуштар 129 211 606 946
Қарашайлар 238 495 1810 2543
Балқарлар 99 243 703 1045
Басқалар 6 23 83 112
Қырымнан 569 1660 8663 10892
Гректер 8 86 465 569
Болгарлар 9 79 494 582
Қырым татарлары 524 1392 7079 8995
Армяндар 19 33 19 71
Басқалар 9 70 485 564
Грузиядан 57 459 3559 4075
Түріктер 24 271 2222 2517
Курдтар 4 15 122 141
Хемшиндар - 3 4 7
Басқалар 29 170 1211 1410
Қалмақтар 383 1118 4683 6184
Ливадан 5 5 210 220
“Власовшылар” 2243 9588 71506 83337
“Оуновшылар” 1 28 503 532
“Фолькдойчылар” 3 22 41 66
Поляктар 12 104 810 926
“ИПХ” - - 1 1
Неміс жақтастары 6 27 187 220
5
ХХ ғ. 30-50 ж.ж. қуғын-сүргін көрген халықтардың әлеуметтік зардабы
Қазақстанға халықтардың күштеп жер аударылуы
Қазақстанға жер аударылған ұлттардың Ұлы Отан соғысы мен одан кейінгі жылдардағы жағдайы
Қазақстан Республикасы тәуелсіздік алғаннан бергі жылдар ішінде еліміздің тарихы
Қазақстанға жер аударылған халықтарды орналастыру
Корей халқы Қазақ жеріне қоныстануы
АҚТӨБЕ ОБЛЫСЫНЫҢ ЖЕРІНЕ КҮШТЕП ҚОНЫСТАНДЫРЫЛҒАН ХАЛЫҚТАР
Корейлердің Қазақстанға жер аударылуы
Ресей империясының құрамындағы Қазақстанның этникалық келбетінің қалыптасуы
Ақмола облысы аумағына халықтарды депортациялау