Сілтеу есімдігі
Жоспар
Кіріспе............................3
2.1 Есімдіктің лексика-семантикалық сипаты...........6
2.2 Морфологиялық ерекшеліктері...............21
2.3 Синтаксистік қызметі...................23
Қорытынды..............................25
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі..................27
Кіріспе
Есімдер тобына жататын сөз табының бірі – есімдіктер. Есімдіктер
Есімдіктер белгілі белгілі бір түсінікті я ойды жалпылама түрде
Ондай болатын себебі: Ол деген сөз мен және сен
Есімдіктердің дәлді мағыналары, егер екі я онан да көп
Есімдіктердің мағыналары қаншама жалпы болғанымен, олар яғни есімдіктер қандай
Морфологиялық жағынан есімдіктер түрленуінде, жалпы алғанда, есімдерге ұқсастықтар болғанымен,
Есімдіктердің бәріне ортақ, тән деп есептерліктей я танырлықтай белгілі
2.1 Есімдіктің лексика-семантикалық сипаты
Есімдіктерді дербес сөз табы деп тануда негізінен лексика-семантикалық принцип
Есімдіктер – мағынасы тым жалпы сөздер. Есімдік сөздер сөйлемнен
Мен өлсем де –өлемін жөнімменен
Тәннен басқа немді алар өлім менен (А.Байтұрсынов).
Біз қазақ тіліндегі сөздің бәрін білгеніміз қазақ тілін қолдана
Есімдіктердің мұншалық тым жалпы мағынада қолданылуын, әрине, олардың реальдық
Абстракцияланудың тым жоғары дәрежеде болуымен тығыз байланысты бұл мағыналық
Жүніс сегіз жаста еді. Ол оқт да, жаза да
Есімдік сөздердің мағыналық ерекшелігінің келесі бір өзіндік белгісі –
2.2 Есімдіктердің тематикалық кейбір (семантикалық) топтары, сөйлемдегі қызметі
Ал мағыналық тобына қарай тіліміздегі есімдіктер мына секілді жеті
Жіктеу есімдіктері.
Есімдіктер ішінде сан жағынан аз болғанымен (8),, адамға қатысты
Жіктеу есімдігінің және бір ерекшелігі – бастауыштық жақтық мағынасына
Жіктеу есімдіктерінің септелуінде де ерекшелік бар. Яғни сіз және
А. Мен, сен, ол Ш. Менен,
І. Менің, сенің, оның Ж. менде, сен,де,
Б. Маған, саған, оған К. Менімен, сенімен,
Т. Мені, сені, оны
Сонымен қатар, жіктеу есімдіктерінің синтаксистік қызметі ерекшелігінде, олар өздігінен
Септеу үлгісіндегі екінші ерекшелік – барыс септігінде “н” дыбысының
а) Барыс септік жалғауы басында -ғару болған да, кейіннен
ә) Барыс септік жалғауының соңғы “н” дыбысын ингредиент деп
б) Шалғай метотезис арқылы “н” және “ғ” дыбыстарының орын
Бұл пікірлердің қай-қайсысы болса да айтушы үшін орынды да,
Екінші, қазақ тіліндегі метотезис - әдетте көрші екі дыбыстың
Үшінші, -ғар ерте кезде -ғару формасынан қысқарған деген пікірде
-ғар қосымшасын -ғару формасынан қысқарды деу;
-ған қосымшасын -ғар қосымшасынан пайда болды деу.
Бұл екі пікірдің алдыңғысын толық мақұлдауға болады. Өйткені -ғару
Біздің ойымызша, барыс септігінің -ған формасы -ғар формасынан шықпаса
Септеу үлгісіндегі үшінші бір ерекшелік - көмектес септігінде “ы”,
Жіктеу есімдіктері сөйлемде бастауыш, баяндауыш, толықтауыш, анықтауыш қызметін атқарады.
Сілтеу есімдігі.
Сілтеу есімдіктері есімдіктер ішінде сілтеу, меңзеу, нұсқау, көрсету мағынасында
Мұның ішінде сона, сонау, түу есімдіктері көзбен көруге болмайтын,
Ал жалпы алғанда сілтеу есімдіктерінің мына секілді грамматикалық ерекшеліктері
а) Сілтеу есімдіктері зат есім сөздер орнына қолданылады. 80-ші
ә) Сілтеу есімдіктері сын есім сөздердің орнына жұмсалады. Кіші
б) Сілтеу есімдіктері сан есім сөздердің орнына қолданылады. Копия
в) Сілтеу есімдіктері есімдік сөздердің орнына қолданылады. Әңгімедегі пікір
г) Сілтеу есімдіктерінің жеке етістік сөздер орнына қолданылу дағдысы
Әуезе (әңгіме) ақын айтқанынан өткен уақиғаның әңгімесін естиміз, айтыс-тартыста
Соны неге айтпайсыз? (Дулатов) дегендегі осы, мұны, соны есімдіктері
Жоғарыда келтірілген мысалдар мен ондағы заңдылықтарға қарағанда, сілтеу есімдіктері
Дегенмен бұл заңдылықты барлық сілтеу есімдіктеріне бірдей тән заңдылық
Міне, осы себепті сілтеу есімдіктері өзге сөз таптарын алмастыруы,
- өзге сөздер орнына қолданылатын есімдіктер. Бұған бұл, ол,
- өзге сөздердің орнына қолданылмайтын есімдіктер. Бұған міне, әне,
Сілтеу есімдіктеріне септік жалғаулары да біркелкі талғаусыз жалған бермейді.
Көптік жалғаулары сілтеу есімдіктерінің ішінде бұл-бұлар, ол-олар, мына-мыналар, ана-аналар,
Сұрау есімдіктері.
Сілтеу есімдіктеріне тілімізде сұрау мағынасындағы негізгі сөздер болып табылады:
Сол секілді морфологиялық түрлену жағынан сұрау есімдіктері ішінде
Кейде нәрсені нақты анықтауда сұрау есімдіктері қосарланып та қолданыла
Ал, кейбір кезде стильдік қолданысына орай сұрау есімдіктері сұрау
Синтаксистік қызметі жағынан сұрау есімдіктері септеліп, көптеліп, тәуелденіп, жіктелетіндіктен
Өздік есімдігі.
Өздік есімдігінің ерекшелігі есімдік сөз табының ішінде жалғыз
2) Өздік есімдігі тәуелдеудің қай жағында тұрса, қабаттасқан жіктеу
3) Бастауыш болған өздік есімдігі тәуелділіктің қай жағында тұруына
Жолдасым көрген (жақтаспайды)
І жақ ІІІ
өзім көргенмін (жақтасып тұр)
өзің көргенсің
өзіңіз көргенсіз
өзі көрген
Ескеретін жағдай тәуелдеулі өздік есімдігі сөйлемнің барлық мүшесі
Мысалы: Осы ауыртпалықты көрген адам мен өзіммін (менмін)
- « - адам
- « - адам
Сонымен қатар, өздік есімдік зат есімнен бұрын қолданғанда, ілік
Тәуелдеулі өздік есімдік тәуелдеулі зат есімдерше септеледі.
Мысалы: А. өзім (інім) Ж. өзімде (інімде)
І. өзімнің (інімнің Ш. өзімнен (інімнен)
Б. өзіме (ініме) К. өзіммен (ініммен)
Т. өзімді (інімді)
Өздік есімдігінің мына секілді де ерекшеліктері кездеседі. Өздік есімдігінің
Белгісіздік есімдігі.
Белгісіздік есімдігі еш сөзінің түбір күйінде басқа сөз
Сонымен қатар, болымсыздық есімдіктері жіктік жалғауларын қабылдамайды, ал
7.Жалпылау есімдігі.
Жалпылау есімдіктері кемінде екі не одан да көп заттарды,
Жалпылау есімдігіне жататын бар, бүкіл, күллі сөздері лексикалық жолымен
Сонымен бірге жалпылау есімдігі бәрі деген түрі атау формада
Жалпылау есімдіктері жіктік жалғауын қабылдамауларымен қатар, сетелген күнде де
Жалпылау есімдіктерінің тәуелденуінде де мына секілді ерекшелігі бар.
Сонымен бірге, жалпылау есімдіктері субстантивтік аттрибутивтік қызмет орнына жүргенде
Басқа сөз таптарына қарағанда есімдіктердің жасалу жолдары тілімізде онша
Есімдіктер құрамы мен жасалу жолы жағынан мына секілді ерекшеліктері
Ал енді тілдің қалыптасу, даму процесінде қайсыбір сөздер мағыналық
Тіліміздегі үшінші бір топ есімдіктер синтаксистік тәсілдермен жасалынғандары да
Синтетикалық жолмен және аналитикадық жолмен жасалған есімдіктер. Басқа
Синтетикалық жолмен жасалған есімдіктер.
Есімдіктердің бұл жасалу жолында бірқатар жұрнақтар қатысады. Олар есімдіктердің
Құранды –а+у жұрнағы. Бұл жұрнақ, негізінен алғанда сілтеу есімдікті
Аналитикалық жолмен жасалған есімдіктер
Тіліміздегі бірқатар есімдіктер аналитикалық жолмен жасалады. Бұл ретте олардың
Бірігу арқылы жасалған есімдіктер
Есімдіктердің осындай жасалу жолында олардың белгілі бір түрі
Бірігу арқылы жасалған есімдіктердің құрылысына әлде есімдігі де себепші
Осылар тәріздес белгісіздік есімдіктердің біріккен түбірінде әр есімдігі
Есімдіктердің бірігу жолымен жасалған түрлері негізінен алғанда осылар.
Қосарлана келген есімдіктер
Қосарлана жұмсалған есімдіктер тілімізде өте аз кездеседі. Есімдіктердің
2.3 Морфологиялық ерекшеліктері
Есімдіктердің мағыналары тым жалпы болғанымен, ол мағыналар түптеп келгенде
Есімдіктер түгел алғанда жалпы атауыш сөздер болып саналады да,
Міне, осы негізгі мағыналық жіктер өз тарапынан сөздерді, біріншіден,
Морфологиялық жағынан есімдіктер түрленетін сөздердің тобына қосылады. Осы негізгі
Түрлену формалары атрибутивтік есімдіктерге тек субстантивтенген жағдайда ғана, яғни
Есімдіктерді өзге сөз таптарынан бөліп, жеке даралап тұратын морфологиялық
Дегенмен, есімдіктерді түгел қамти алатындай морфологиялық өзгерістер, формалар бола
2.3 Есімдіткердің синтаксистік қызметі
Есімдіктердің синтаксистік қызметі де олардың тым жалпы түрде берілетін
Сөйлемнің өзге мүшелерінің қызметін тек субстантивтенген жағдайда ғана атқара
Есімдік сөздердің жалпы синтаксистік бір ерекшелігі, есімдіктердің өзіне бағыныңқы
Сонымен, қорыта айтқанда, есімдіктер–мағыналары тым жалпы, контексте қолдану мақсатына
Дегенмен, сөйлемде есімдіктердің жалпы жұмсалу қызметіне орай бір топ
Міне, осы қасиеттеріне байланысты есімдіктердің грамматикалық түрлену ерекшелігі
Қорытынды
Қорыта айтқанда, шынында да, осы күнгі сөзжасам жүйесін керекті
Алайда кейбір туыс түркі тілдердің деректеріне бақсақ, бұл есімнің
Туынды зат есім жасайтын түбірлердің құрамын анықтауда ара-тұра осындай
Сонымен қоса, түбір мен жұрнақтың ара-жігі айқын, яғни сырт
Қазақ тіліндегі қайғы, даяшы – сондай сөздер. Бұлардың екеуінің
Біздің аңғаруымызша, қайсы бір тіл құбылыстардың туынды зат есім
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
Ысқақов А. Қазіргі қазақ тілі. Морфология. - Алматы: Ана
Ысқақов А. Қазіргі қазақ тілі. Морфология. - Алматы: Ана
Ибатов А. Қазақ тіліндегі есімдіктер тарихынан. – Алматы, 1966.
Қазақ грамматикасы. - Астана, 2002.
Салқымбай А. Қазақ тілінің сөзжасамы. –Алматы, 2001.
Оралбай Н. Қазақ тілінің сөзжасамы. –Алматы: ТОО «АБ», 2002.
Салқымбай А. Тарихи сөзжасам (семантикалық аспект). –Алматы: Ана тілі,
Сарбалаев Ж. Сөзжасам мәселелері. –Алматы: Арыс, 2002.
Қасым Б.Қ. Сөзжасам: семантика, уәждеме. –Алматы: ҚИЦОО, 2003.
Төлеуов Ә. Қазақ тіліндегі сын есім мен сан есім
Төлеуов Ә. Қазақ тіліндегі есім сөздердің жасалуы. – Алматы,
Оралбаева Н. Қазіргі қазақ тілінің сөзжасам жүйесі. - Алматы:
Қазақ тілінің грамматикасы. Морфология. - Алматы: Ғылым, 1967.
Қалыбаева А., Оралбаева Н. Қазіргі қазақ тілінің морфемалар жүйесі.
Исаев С. Қазіргі қазақ тіліндегі сөздердің грамматикалық сипаты. –Алматы:
Қайдаров А.Т. Структура односложных корней и основ в казахском
Қалыбаева А, Оралбаева Н. Қазіргі қазақ тілінің морфемалар жүйесі.
Исаев С. Қазіргі қазақ тіліндегі грамматикалық ұғымдар. –Алматы,1992.
Ибатов А. Сөздік морфологиялық құрылымы. –Алматы,1982.
Қазіргі қазақ тілінің сөзжасам жүйесі. - Алматы: Ғылым, 1989.
2
Есімдік түрлері
Есімдік
Есімдіктердің мағыналық топтары
Есімдіктер - мағынасы тым жалпы сөздер
Есімдікті оқытудың ерекшеліктері
Қазақ поэзиясындағы есімдіктер
Есімдік.Есімдік туралы түсінік
Есімдіктер
Ағылшын тіліндегі есімдік және олардың атқаратын қызметтері
Есімдіктің граматикалық ерекшелігі мен мағыналық тобы