Сүйінбай шығармалары
Мазмұны
Кіріспе..................................................................
1- тарау Сүйінбай шығармашылығының, айтыскерлігінің зерттелуі.Ол жөніндегі
пікірлер..................................................
2- тарау Айтыстың дүлдүл ақыны –
Қорытынды...........................................................
Пайдаланылған әдебиеттер.......................................................
Кіріспе
Менің бұл тақырыпты таңдаған себебім ауыз әдебиетінің асқақ шыңы
Талай ғасыр тарих қойнауына өзінің көз тартар көркем
Өз қолымыз өз аузымызға енді жеткен тұста өткенімізді ой
Менің пірім – Сүйінбай,
Сөз сөйлемең сыйынбай.
Сырлы, сұлу сөздері
Маған тартқан сыйынбай, -
Жамбыл ақын айтқандай ондай ұстаздарының атақты ақындардың қайсысы болсада
Жұмыс тақырыбының өзектілігі
Сүйінбай ақынның өмір сүрген дәуірі- ХІХ ғасыр
Курстық жұмыстың мақсат- міндеттері
Курстық жұмысты таңдаудағы мақсатым- Сүйінбайдың қалдырып кеткен мұрасының
1 – тарау Сүйінбайдың шығармашылығының, айтыскерлігінің зерттелуі.
XIX ғасыр қазақ қауымы үшін ұмытылмастай кесек- кесек ірі
Сүйінбай Аронұлы Алматы облысы, Жамбыл ауданы, Майтөбе жайлауында, 1822жылы
Сүйінбайдың соңғы кезде табылған өлеңдерінің ішінде оның өмір белестерін
Ақынның өлер алдындағы айтқан тағы екі толғауы табылды. Онда
Құлқайырдай ағарды сақал, мұртым,
Өтіп кетті қатарлас талай жұртым.
Керуендей бір күні жөнелермін,
Жан келіп кетпеді ме неше дүркін?
деп басталатын осы өлеңінің үшінші шумағында ақын жетпіс үш
Жетпістің үшеуіне келгенне соң,
Тарғыл тартып кеттің-ау, қайран күнім.
Бұрынғыдан, Сүйінбай, бәсеңдедің
Секілді биыл менің мүшел жылым.
Бұл сөздерге қарағанда, Сүйінбай 1827 жылы емес, 1822 жылы
Ал қазіргі таңдағы көптеген зерттеушілеріміз Сүйінбай ақынның туған жылы
С. Садырбаев халық ақыны Сүйінбай Аронұлының өлеңдерін жинап, зерттеуге
(Егемен Қазақстан 4-ші бет).
Ол кедей отбасыдан шыққан. Әкесі Аронның шаруасы тым шағын
Сол момынның біреуі
Екей деген ел едім.
Сүйіәнбай деген мен едім,
Әкем Арон тұқымы.
Малға кедей жан едім.
Көже, қатық, қой сұрап,
Дүйсен деген біреуге
Кеше күндіз кеп едім,-
дейді.
Енді бір халық аңызында жоқшылық көрген Сүйінбай ауқатты ағайынынан
Е, Құдай, тарылттың ғой мені жастан,
Кең етіп, жетістірмей мал мен бастан.
Барайын деген жерге көлік таппай,
Отырмын енді, міне, жылжымастан.
Сүйінбайдың Тезек төремен кездесуі – кейінірек, ақынның ер жетіп,
Ақынның бұлайша ел ісіне араласуы оның қоғамдық бетін айқындайды.
Болашақ талант иесінің ізденуі басталады. Оңтүстік, Шығыс, Орталық Қазақстан
Сүйінбай - халқымыздың поэтикасына жетік шебер тілді, жүйрік
Сүйінбайды тек қазақ елі ғана емес көрші орта Азия
Сүйінбай өмірбаянына қатысы бар мәліметтерді жазушы С. Бегалиннің Жамбыл
1974жылы «Жазушы» баспасы «Ақиық» атты ақынның жаңа жинағын шығарды.
Ақынның қолда бар шығармаларын түгелдей қарастырсақ, оларды негізгі үш
Соның ішінде Сүйінбай айтыстары ХІХ ғасыр ақындары айтыстары ішінде
Сүйінбайдың ағалық ақылымен ақындық тәлімі мол болса керек. Сүйінбайдың
Ақындардың ақыны,
Айдын көлдің ақылы,
Жыр тұлпары – Сүйінбай
Жамбылдан басқа ақындар да Сүйінбайды өзіне ұстаз тұтып, оның
Сүйінбайдың көпшілікке мәлім, баспа бетін көрген өлеңдері тым аз
Бұқарашыл, халықтық ақын Сүйінбайдың айтыстары мен өлең, толғауларын жинау,
Халық ақындарының шығармашылығын жинап, жариялау, әсіресе, Қазақ
Б. Жақыпбаевтың және қырғыз фольклористері Ш. Уметалиев пен Э.
Халық ақындарының шығармаларын топтап, жинақ етіп шығаруда Қазақ ССР
С. Ордалиев, С. Қасқабасов, К. Сейдеханов т.б. ақын өлеңдерінің
1977 және 1990 жылдары фольклорист – ғалым С .Садырбаев
Сонымен бірге, ойшыл ақын Сүйінбай Аронұлынын басты-басты, бірді –екілі
Атақты Сүйінбай ақын қалдырған бай әдеби қазынаны зерттеу ісі,
«Қазақтың ХVІІІ- ХІХ ғасырдағы әдебиетінің тарихынан очерктер» деген кітабында
Ақындар атасы атанған Сүйінбайдың қазақ көркемөнеріне қосқан зор үлесі
Даңқты ақынның шығармашылығын сөз еткен зерттеу еңбектер тек осы
Осындай монографиялық еңбектерге қоса, республикалық газет-журнал беттерінде және академия
Тағы бір көңіл бөлетін жай – белгілі ақын, жазушылар
Ә. Тәжібаев, Н. Погодин, П. Кузнецов, Ә. Қастеев, А.
1973 жылы Ташкент қаласындағы М. Т. Ташмұхамедов атындағы Бүкілодақтық
Академик М.О. Әуезов Сүйінбайдың айтыстаға өнерін өте жоғары бағалаған,
1937 жылы Жамбыл Жабаев қырғыз Ғылым академиясының ғылыми қызметкерлерінің
Сүйінбай айтыстары XIX ғасыр ақындары айтыстары ішінде бір төбе
өз елінің байларынбедел тұтып, тілге тиекті сол бай мен
Міне, Сүйінбай сол елдің бесігінде әңгіме, хиқаяларды тыңдап,
Сүйінбай өлеңдері, көбінесе, белгілі бір себептерге байланысты басталады да,
XIX ғасырдың бас кезінде ру тартысының кесірінен Екей
Руға бөлінген соң үшеу ара,
Мықтылар жеке шықты бізден дара, -
деп шенейді.
Осылай ақын жек көргенің жасырып ешкімге еш уақытта көлгірсіген
2-тарау Айтыстың дүлдүл ақыны – Сүйінбай
Айтысатын ақсақалмен, қызбенен,
Ақын халық екенбіз ғой біз деген.
Қадір Мырзалиев.
Айтыс-халық өмірін бейнелейтін көркем әдебиет саласының бірі. Одан халықтың
Қазақтың ескі тұрмысында ақындардың айтысы жүйрік аттардың бәйгесімен бірдей
Әрине, айтыста халық ақынды жынысымен емес,талантымен,сөзімен бағалайды.Ақындық
Халықтың ақынды жақсы көруіне себеп – ақынның тіл шешендігі
Ең алдымен қазақтың ауыз әдебиетін шығарушы ақындар туралы ескерте
Осы кезеңде (ХІХғ) айрықша төлтума айтыс өнері қазақ әдебиетінде
т.б.зерттеушілердің айтыс өнері жөнінен жазған зерттеулері негізінен ХІХ ғасырдағы
Сүйінбайдың әкесі Арон адамы аз, тұрмысқа әлсіз саналатын Шапырашты
Сүйінбай маңдайына шаң тимеген айтыстың дүлдүл ақыны деп бағаланады.
Ол көп ақынмен айтысады. Солардан халық зердесінде сақталғыны Қаңтарбай,
«Дұшпанға қасқыр сынды жолдас болма,
әрқашан өзгермейді дос – достығың», - деп бойыңды дұшпаннан
Сүйінбайдың Тезек төремен қағысуы айтыс түрінде де жеке арнау
Тезек Абылай ханның 30 ұлының Оңтүстікті билеуге жіберген алты
Бірде Сүйінбай Тезекті үйіне келсе, іште төре Жылкөнді, Бапау
Тезек қыздары мен кіші қатыны Дәнекерді мақта дегенде, Сүйінбай
«Атың да, шапаның да бәрі өзіңе.
Келгенше екі айналып тұрғын аман» - деп Тезектің жаманшылық
Бірде Сүйінбай шапырашты Дүйсен деген қартқа келсе, Тезек төре
«Өнерің ұрлық, зорлықпен
Бұқараға сор болдың» - деп төрені кінәлай келіп:
Ақысы үшін нашардың
Тартып жүрме жазасын.
Мойныңа түскен ақыдан
Төрем қайтіп танасың,
- деп бұлтартпастай өкім айтып, жылқыны иесіне қайтарады.
Айтысқа 18 -19 жасында түскен кезде Сүйінбай бұл өнерді
Ассалаумағалейкум, Әлі төрем,
Аузында бір тісі жоқ кәрі төрем.
Бір оздыр осы жолы Қаңтарбайдан,
Жарлығың жалпы топқа дәрі төрем
деп қолпаштай тұрып, оның қызыл иек кәрі екенін ыңғайсыз
Айтыскер ақынды жалайыр, албан, дулат елдерінің ақындары ұстаз тұтып
Мен бармаған елім жоқ,
Баспаған тағы жерім жоқ.
Қазақ пенен қырғыздың,
Бәрінің дәмін таттым – ай .
Бақтыбай шешен, сен едің,
Сүйінбай деген мен едім...
Ел болған соң ақын бар,
Ақын бар жерде нақыл бар.
Ел мұқтажын айтқанның
Артығы не, кемі не?...
Сол ақынды ақын дер,
Сол ақылды мақұл дер-
Жарасса сөзі елінің.
Келтірілген үзінділер Сүйінбайдың жас ақындарға берген тәлімінің бет алысын
Ұлы өнердің ақберіні атанған Сүйінбай ақын өзінің қарсылас замандастарына
Тәті қыз Сүйінбайдың есімімен даңқына бұрыннан қанық болса да,
Менің атым Тәті қыз,
Басқа қыздың аты қыз,
Ақын келді дегенге,
Асығып үйге кіріп ем,
Аппақ қудай шал екен,
Мұны әрі тартыңыз,-
депті жеңгесіне қарап.
Ерке қыздың мінезіне қызыққан Сүйінбай құс жастықтан басын жұлып
Сенің атың - Тәті қыз,
Басқа қыздың аты қыз,
Сөзіңе сөз айтар ем,
Тұңғышымдай, жақынсыз,
Ақынның ақ батасы –
Жырдың балын тартыңыз.
Дүниеден бізде өтерміз,
Сүйінбайдың сөзі деп,
өлеңнен шашу шашыңыз!-
деп батасын беріпті.
Сүйінбай шығармаларының ішнде өзінің мәнділігімен ерекше көзге түсетіні –
Абылайдай атақты атаның баласы, текті төре Тезек өз табының
Сүйінбайдың айтыстары ішінде оның Қаңтарбай ақынмен тілдесуінің мәні ерекше.
Біз Қырғыз Ғылым академиясы Тіл және әдебиет институтының қолжазбалар
Жүз жыл бойы қазақ, қырғыз халықтарының арасында жатқа айтылып,
- Қазақ елінің мырзалары!
Құмырсқадай қаптаған мына отырған қырғыз-қазаққа алыстан келген Сүйінбай ақынның
Ассалаумағалайкум, сәлем бердік,
Мүбәрәк жүздеріңді жаңа көрдік,
Атақты ас-жиынды құттықтауға,
Бауырлас, қырғыз елі, саған келдік.
Алдына қалың қырғыз келгеннен соң,
Жарай ма, қайтып кету көңіл айтпай?!
Қырағы аспандағы ақиықпын,
Құмарым басылмайды борандатпай!...
Сүйінбай осылай деп тоқтағанда, Бәйіктің тасасында отырған қағылез, қара
Қатаған:
Сүйінбай, тоқтан сөзіңді,
Ойайынба көзіңді?!
Ақынмын деп ойлайсың,
Мен тұрғанда өзіңді.
Сыртыңнан іздеп жүруші ем,
Келтірді құдай кезіңді.
Тырнағыма іліңдің,
Күтірлетіп шайнайын,
Қыбырлаған жеріңді,-
деп, Қатаған күннің бетіне көлеңке түсіргендей, дауылдата жөнеледі. Содан
Орман батыр- көсемім,
Қырғыз бенен қзаққа,
Сөз бермеген шешенім!
Қарабек ұлы хан Жантай
Тапты сөздің есебін,-
деп келеді Қатағанның сөздері.
Ал, тарихтағы Орман ханның образы бүтіндей басқаша. Ол XIX
Қатағанның екінші бір жер – көкке сиғызбай мақтаған адамының
Шоңдығына қарасаң,
Қарағай найза оқтады,
Басына темір саптады,
Күніне олжа тапқаны,-
деп хан Жанатайдың жортуылшы, жол тосушы мінездерін бипаздамақ болады.
Хан Жантай Қарабеков 1800 жылы туып, 1867 жылы қайтыс
Ал Сүйінбайдың сөздері мағыналы, ойлы, парасатты келеді: Қатаған, ақындық
Бәйге атындай көсілсем,
Көре алмассың шаңымды.
Қызып тұрған темірге –
Қатаған келіп қарылды.
Менен қашан алып ең,
Кегің менен арыңды.
Қабағың шытса Сүйінбай,
Тарту қылып бересің
Қойныңдағы жарыңды.
Сүйінбайдай бұлбұлды
Жеңемін деп ойлайсың.
Ажалы жеткен торғайсың,
Қырғименен ойнайсың.
Барың болса қарышта,
Аспандағы жұлдызға,
Қол созба десе,болмайсың!-
деп, Сүйінбай асқақтап кетеді.
Кемеңгер ақын Сүйінбай Аронұлы еш уақытта жер бауырлап ұсақ-түйек
Қараңызшы:
Он екі ата Жалайыр,
Аршынға қолын сермеген!
Батырлық, ерлік сонда бар,
Ақ ордада бағылып,
Дорбадан торғын жем жеген.
Немесе:
Төрт Дулаттың біреуі-
Қалың қара Ботбайым,
Ботбайымды қозғасам,
Күйдіремін шоқтайын,
Кетерсің жаным оттайын!
Қос өкпеңнен қадалдым,
Садаққа салған оқтайын.
Етім қызып келгенде,
Сабыр ғып неге тоқтайын!
Меніменен егессең,
Ұрармын жерге доптайын.
Осылайша шарықтаған Сүйінбай келе- келе бар қазақтың баласының бағын
Сарыарқаны жайлаған,
Желіге бие жайлаған.
Мамадағы аттары,
Құлын – тайдай ойнаған.
Ерегіскен дұшпанын,
Алдына салып айдаған.
Анау жатқан – Арғыным,
Арғыным атқа қонғанда,
Басыңнан аттап қарғыдым.
Арғын деген сансыз ел,
Мекен еткен қоныс қып,
Дүниенің жарамын.
Ешкім басып көрген жоқ.
Бұлардың қарқын, арынын!
Осылай төгілтеді Сүйінбай. Онымен де тоқтамайды, онан өрге шу
Былай барсам найманым,
Құлашты кең жайғаным.
Риза қылмай жібермес,
Үйіне келген мейманын.
Найманымнан қозғасаң,
Пана болмас жиғаның.
Ал керек болса! Сүйінбайдың семсер сөзі, халқың үшін мерейлендіреді,
Айналасы көк теңіз,
Соған барып қосылған,
Еділ, Жайық екі су
Дарияның саласы.
Арасында сол жердің
Кіші жүздің баласы.
Қаннан кеуіп көрген жоқ
Найзасының сағасы!-
Он екі ата бай ұлы,
Жеті аталы – Жеті ру,
Әлім менен Шөмекей
Халқымның еді жағасы.
«Па шіркін! Айтсаң осылай айт!» - дегізбей ме бұл
Халқының көптігін, елінің ерлігін, өрлігін, серілігін аспандата, асқақтата айта
Мен бір емен ағашпын
Білесе де сынбаймын!
Алдаспанға жолықтың
Түбіңе жетпей тынбаймын!
Сөз бастаған бұлбұлмын,
Топ бастаған дүлдүлмін.
Судан шыққан сүйрікпін,
Бәйгеде озған жүйрікпін!
Шығарма, Қатаған, үніңді,
Есіңде сақта құлаған
Қанатың сынған күніңді.
Қырғыз, қазақ жиылып,
Жалпылдаттпа мұныңды
деп бірақ деседі.
Қазіргі айтыс ақындарында емес, жұрттың жөн сөзге тоқтайтын кезі
Қара бәйтік:
Сүйінбай ботам! Сен ақынның жолбарысы адамның бұлбұлы екенсің, айтыста
“екі елдің бас қосқан үлкен айтысыңда жеңгенің үшін, саған
... Қалың көш, Ыстық көлді жағалап, батысқа беттеп келе
Көл шетіне жеттік, көшті тоқтатыңдар, соңғы рет ыстық көліме
- Мейізжан жасыма! Айтыстың сертін
Бұл айтыстың оның басқа айтыстарынан ерекшелігі мұнда қоғамдық
Жоғарыда талданған көлемді, көпке белгілі ең атақты екі айтысынан
Аталған айтыстарда ақын феодалдық қоғамдағы кедей елдің хал –
Ақын Сүйінбайдың Жантай, Майлықожа ақындармен айтысы көлемінің аздығына қарамастан,
Логикалық шешім, өмір тәжірибесіне сүйенген ділмарлық пен тапқырлық ақын
Негізінен, Сүйінбай мен Майлықожа табан тіресіп айтыспаған. Екеуінің арасындағы
Нақ осындай хал Сүйінбайдың Уәзипамен, Тәтіқызбен және Кескенкекілмен айтысынан
Ұлы ақынның қыз – келіншіктермен айтысынан бірден көзге түсетін
Тегінде, Кескенкекіл, Күнбала сияқты қазақ қыздарының дәрменсіз, аянышты күн
Білмейді қыз қадірін кей антұрған,
Байлық десе, бас ұрып, базарлатқан.
Бір басының бағасын саудаға сап,
Опасыз дәулет үшін бай деп сатқан,-
деп күйінеді.
Айтыста әйел теңсіздігін феодалдық қоғамдағы ең қайшылығы мол, зор
Сондықтан елін сүйген азамат ақынды халқы да төбесіне көтеріп,
III Қорытынды
ХІХ ғасырдағы қазақ поэзиясының аса көрнекті өкілінің бірі демократ
Сүйінбай шығармашылығы - өмір шындығының айнасы. Архив документтерімен тарихи
Ақындық өнердің қызыл желі атанған Сүйінбай Аронұлының тілі кестелі,
Сүйінбай – еңбекші елдің бұқарашыл, күрескер, азамат
Сүйінбай – айтыс өнерінің ұлы ұстазы. Оны ХІХ ғасырдағы
Сүйінбай – адам тағдырымен тіршілік әрекеттерін даму, жаңару, жаңғыру
Сүйінбай - сатирик ақын. Өткір мысқыл мен аз сөзге
шебері.
5. Сүйінбай – ақындықты
Сүйінбай – сыншыл, мін таққыш өткір тілді өжет ақын.
Кезінде Жамбылға ұстаз болған Сүйінбай ақындығы - өз бедері,
. Ақын тілі қылыш жүзіндей өткір, тиген жерін тіліп
Сүйінбай - өлең техникасына жетік, саңлақ ақын. Оның шығармалары
Сүйінбай – ақындық өнерінің қадір – қасиетін таныған, оның
Жорға едім сартылдаған,самғайтұғын,
Бәйге аттай шу дегенде шалмайтұғың.
Жасымнан көп шабылған жүйрік едім,
Сұңқардай көкке өрлесе талмайтұғын.
Сүйінбай сөйлер сөзге тарылмаған.
Жалтылдап жанған оттай жалындаған.
Саңқылдап қалың қазақ арасында,
Еліріп өлең айтса арындаған.
Әр тұста арын таза ұстап, поэзия қадірін жоғары қоя
Алпыс екі мақанмен сөз сөйлеген,
Халықтың ақыны мен арым таза,
деуі де өте орынды.
Сүйінбай өзі туып - өскен еңбекші халық ортасында жасап,
Сүйінбайдан қалған мұралар –салмағы, қадір –қасиеттері, шынайы өнер туындыларына
Сүйінбайдың ғажап ақындық бейнесі көл бетінде жүзіп жүрген таудың
Сүйінбайдың аяулы есімі оның қалдырған сан – салалы шығармалары
Курстық жұмыстың нәтижесінде Сүйінбай өмірі
Сол себептен, осы курстық жұмысымды
алар сүбелі орнын айқындау мақсатын көздеп,
Жалпы,Сүйінбай шығармаларын айта берсе,сөз жетпейтін, дария
Пайдаланылған әдебиеттер:
. Әуезов. Әдебиет туралы, - Алматы: Санат, 1997. \
Ғабдуллин М. Қазақ халқаның ауыз әдебиеті. – Алматы:
Санат, 1996. 319 – 340 б.б
Дәуітов С. Сүйінбай Аронұлы кітапта: XIX ғ.қазақ ақындары, -
Жармұқаммедұлы М. Айтысының даму жолдары: Алматы: Ғылым. 1976. 100
Кенжебаев Б. Қазақ әдебиеті тарихының мәселелері, Алматы: Ғылым. 1973,
Мұқанов С. Айтыстар туралы. Айтыс. III томдық. I том.
8 -9 б.б.
7. Ысмайылов Е. Жамбыл және халық ақындары.
8. С. Аронұлы. Ақиық. Алматы: 1975.
9. Сүйіншіәлиев Қ. Қазақ әдебиетінің тарихы. Алматы:
10. Сүйіншәлиев Қ. ХІХ ғасырдағы қазақ әдебиеті. Алматы:
11. Егемен Қазақстан. 2005. 4бет.
12. Сүйінбай шығармалары.- Алматы: Жазушы, 1990 40-48 б.б.
13. Айтыс көп томдық. І- ІІ том. –
14. Қожакеев Т. Сатира негіздері. – Алматы: Санат,
15. Үмбетаев М. Пірім менің Сүйінбай. – Алматы:
Сүйінбайдың айтыскерлігі
СҮЙІНБАЙ АРОНҰЛЫ ШЫҒАРМАЛАРЫНДАҒЫ ФИЛОСОФИЯЛЫҚ САРЫН
Сүйінбай Аронұлы өмір тарихы
«Зар заман» ағымы ақындарының әдеби мұрасы
ХІХ ғасырдағы қазақ-қырғыз әдеби байланыстары
Сүйінбай Аранұлы
Сүйінбай Аронұлы туралы
Жамбылдың Жабаевтың дастандары
Жетісу ақындық, жыраулық дәстүрі
Ортақ заман Зар заман