Сот өндірісінің міндеттері мен қағидалары
Азаматық іс жүргізу құқығының пәні, әдісі, жүйесі және
Мазмұны
Кіріспе.....................................................................................................................3
1. Азаматық іс жүргізу құқығының пәні, әдісі және
1.1. Азаматтардың ұйымдардың құқықтары мен заңды мүдделерін қорғау
1.2. Құқық саласы ретінде азаматтық іс жүргізу құқығының
1.3. Бірінші сатыдағы сотта іс жүргізудің түрлері...........................................13
2. Азаматық іс жүргізу құқығының қағидалары
2.1. Азаматтық іс жүргізу құқығының қағидаларының түсінігі маңызы
2.2. Азаматтық жүргізу құқығының ұйымдастырушылық –функционалды қағидалары.............................................................................................................24
2.3. Азаматтық іс жүргізу құқығының функционалды қағидалары................29
3. Азаматтық іс жүргізу құқықтық қатынастары
3.1. Азаматтық іс жүргізушілік құқықтық қатынастардың түсінігі және
3.2. АІЖК құқықтық қатынастардың пайда болуының алғы шарттары................................................................................................................33
3.3. Азаматтық іс жүргізушілік құқықтық қатынастардың субъектілері және
Қорытынды..........................................................................................................56
Пайдаланылған әдебиеттер..............................................................................59
Кіріспе
Азаматтық іс жүргізу құқығы құқық саласы ретінде–азаматтық істер
АІЖҚ-ң пәні-азаматтық істерді қорғау және шешу барысында, сондай-ақ
АІЖҚ-ы - азаматтық істер бойынша сот өндірісі саласындағы
Императивті тәсіл АІЖ құқыққатынасының субъектілерінің, яғни іске қатысушы
Ал диспозитивті тәсіл керісінше субъектілердің әрекеттерінің еріктілігіне бағытталады.
Азаматтық іс жүргізу тәртіп бойынша мүдделі тұлғаның талап
АІЖК-ң жүйесі –азаматтық сот өндірісі саласында қоғамдық қатынастырды
Қ.Р Конституциясының 13-бабының 2-тармағында және АІЖК-ң 8- бабында
Соттық қорғалуға құқық ҚР-ң сот жүйесі мен судьялардың
- Әркімге мемлекеттік органдардың, ұйымдардың, лауазымды және өзге
- Ешкімді де оның ісін заңның барлық талаптары
Сот ісін қарау тәртібімен қаралуға тиісті өтініштерді, арыздар
Өз құзіретін жүзеге асыруы кезінде қойған талаптары
Сот жүйесі және соттың мәртебесі туралы заңнын 3-бабы
Істі қараушы сот объективтілікті және әділдікті сақтауы тиіс.
Әділшілікпен сот актісін шығаруды қамтамасыз ету үшін заң
Субъективті құқықтар мен заңды мүдделерді қорғау нысаны дегеніміз-құқықты
1. Азаматық іс жүргізу құқығының пәні, әдісі және
1.1. Азаматтардың ұйымдардың құқықтары мен заңды мүдделерін қорғау
Қ.Р Конституциясының 13-бабының 2-тармағында және АІЖК-ң 8- бабында
Соттық қорғалуға құқық ҚР-ң сот жүйесі мен судьялардың
- Әркімге мемлекеттік органдардың, ұйымдардың, лауазымды және өзге
- Ешкімді де оның ісін заңның барлық талаптары
Сот ісін қарау тәртібімен қаралуға тиісті өтініштерді, арыздар
Өз құзіретін жүзеге асыруы кезінде қойған талаптары
Сот жүйесі және соттың мәртебесі туралы заңнын 3-бабы
Істі қараушы сот объективтілікті және әділдікті сақтауы тиіс.
Әділшілікпен сот актісін шығаруды қамтамасыз ету үшін заң
Субъективті құқықтар мен заңды мүдделерді қорғау нысаны дегеніміз-құқықты
Азаматтық құқықтарды қорғау ҚР заңды актілерінде қарастырылған белгілі
Соттық (мемлекеттік соттар)
Қоғамдық (келісім комиссиялары)
Нотариалдық
Әкімшілік (өкілетті және атқару органдары)
Өзін-өзі қорғау тәсілдері жатады.
Сотта азаматтық істерді қарау барысында іс үшін маңызы
Азаматтық сот өндірісінде мән-жайларды танудың негізгі тәсілі ретінде
Соттағы дәлелдеудің негізі табиғат пен қоғамдағы құбылысты байланыстырады.
Жалпы, соттағы дәлелдеуді-соттағы дәлелдемелердің көмегімен істі дұрыс шешу
Соттағы дәлелдеудің мақсаты азаматтық істерде мән-жайды бекіту.
Соттағы дәлелдеу өзара байланысты және өзара шартты бір-бірінен
- Дәлелдемелерді жинау және табыстау.
- Сот мәжілісінде дәлелдемелерді зерттеу.
- Дәлелдемелерді бағалау.
Дәлелдеу пәні іс бойынша нені бекіту қажет және
Дәлелдеудің пәні-азаматтық істерді дұрыс шешуге қажетті заңды фактілер
1.2. Құқық саласы ретінде азаматтық іс жүргізу құқығының
Азаматтық іс жүргізу құқығы құқық саласы ретінде –азаматтық
АІЖҚ-ң пәні-азаматтық істерді қорғау және шешу барысында, сондай-ақ
АІЖҚ-ы - азаматтық істер бойынша сот өндірісі саласындағы
Императивті тәсіл АІЖ құқыққатынасының субъектілерінің, яғни іске қатысушы
Ал диспозитивті тәсіл керісінше субъектілердің әрекеттерінің еріктілігіне бағытталады.
Азаматтық іс жүргізу тәртіп бойынша мүдделі тұлғаның талап
АІЖК-ң жүйесі –азаматтық сот өндірісі саласында қоғамдық қатынастырды
Іс жүргізу жүйесі 2-ге бөлінеді:
а) Жалпы бөлім
б) Ерекше бөлім
Жалпы бөлімінде сот өндірісінің жалпы ережелері сипатталады. Оған
АІЖ заңдары
Сот өндірісінің міндеттері мен қағидалары
Азаматтық істердің ведомствалық бағыныстылығы
Азаматтық істердің соттылығы
Соттық құрамы және қарсылық білдіру
Іске қатысушы тұлғалар
Сотта өкілдік ету
Дәлелдемелер және дәлелдеу
Соттық шығындар
Мәжбүрлеу шаралары
Іс жүргізу мерзімдері
Сот хабарлары мен шақырулары
Ерекше бөлімнің нормалары процестің жеке сатыларын қамтиды. Оған
1 инстанцияда азаматтық істерді қарау.
Сот қаулыларын қайта қарау.
Жайылған сот ісін қайта қалпына келтіру.
Атқару өндірісі.
АІЖҚ-ң қайнар көздері.
Жалпы құқықтың қайнар көздері заңды мағынада мемлекеттік актілер
Қайнар көздердің 1- тобы:
ҚР Конституциясы.
ҚР Конституциялық заңдары.
Бір деңгейлі нормативтік құқық актілер-кодекстер, заңдар, ҚР президенттің
ІІ тобы:
Заң асты нормативтік құқықтық актілер.
ІІІ. Халықаралық шарттар.
ҚР халықаралық шарттын және өзге де міндеттемелері,
ҚР бекіткен халықаралық шарттар ҚР кодіксінен басым
Азаматтық сот ісін жүргіу, іс жүргізу әрекетін орындау,
Нормативті құқықтық актілер мына мерзімде күшіне енеді.
ҚР заңдары, ҚР президент жарлықтары, ҚРҮкіметінің қаулылыры-егер заңның
ҚР Парламентінің қаулылары –актіде өзгеше көзделмесе-ресми жарияланған күннен
ҚР Конституциялық кеңесінің қаулылары –қабылданған күннен бастап,
ҚР жоғарғы соттының нормативті қаулылары ресми жарияланған күннен
Жаңа міндеттер жүктейтін , процеске қатысушыларда
Азаматтық іс жүргізу заңының кеңістіктегі күші «Нормативтік құқықтық
ҚР Президенті, Парламенті, Үкіметі, Конститутциялық кеңесі, жоғарғы
Дәлелдемелер дегеніміз –істің дұрыс шешілуіне әсер ететін шынайы
екіншіден, заңда көзделген дәлелдемелердің түрі болуы тиіс
Соттағы дәлелдемелерді сипаттайтын бірінші белгі, - соттағы дәлелдемелер
Соттың дәлелдемелердің бірінші белгісінде дәлелдемелерге жол беру ережесі
АІЖК-ң 69-бабында дәлелдемелер ретінде жол беруге болмайтын нақты
Күш қолдану, қорқыту, алдау, сол секілді өзге де
Оларға түсіндірмеудің, толық немесе дұрыс түсіндірмеудің салдарынан туындаған
Осы азаматтық іс бойынша іс жүргізуді жүзеге асыруға
Қарсылық білдіруге жататын адамның іс жүргізу іс-әрекетіне қатысуына
Іс жүргізу іс-әрекетінің тәртібін айтарлықтай бұза отырып;
Белгісіз көзден немесе сот отырысында анықтала алмайтын көзден;
Дәлелдеу барысында қазіргі ғылыми білімге қайшы келетін әдістерді
Іс бойынша іс жүргізу кезінде нақты деректерді дәлелдемелер
Аталған тәртіп бұзушылықтармен алынған нақты деректер тиісті тәртіп
Соттағы дәлелдемелерге тән екінші белгі дәлелдемелердің іске қатысты
Сот дәлелдемелердің қатыстылығына байланысты сұрақты шешкенде ізделініп отырған
Олай болса, дәлелдемелердің қатыстылығына байланысты мәселелер, бірінші кезекте
Практикада нақты деректердің қатыстылығын анықтауда кейбір қиыншылықтар туындайды.
Соттық дәлелдемелерге қатысты үшінші белгі – дәлелдемелерді заңда
Дәлелдемелерді алудың заңда қарастырылған түрлері мыналар:
- тараптар мен үшінші тұлғалардың түсініктемелері;
- куәлердің жауап беруі;
- жазбаша дәлелдемелер;
- заттай дәлелдемелер;
- сарапшылардың қорытындысы;
Азаматтық істер бойынша дәлелдеу міндеті тараптарға жүктелген. АІЖК-ң
Дәлелдеу құқығы теориясында, дәлелдеу – бұл тараптардың міндеті
Талапкер өз талабының негізін құрайтын мән-жайларын, жауапкер-талапқа қарсы
1.3. Бірінші сатыдағы сотта іс жүргізудің түрлері
Азаматтық сот өндірісі-азаматтық құқықты мәжбүрлеп жүзеге асырудың тәртібі,
Бұйрық арқылы іс жүргізу
Талап арқылы іс жүргізу
Ерекше талап қою бойынша іс жүргізу
Ерекше өндіріс
Бұйрық өндірісінде 1 тарап болып арыз беруші (кредитор)
Бұйрық өндірісінде қаралатын істерге ақша сомаларын жылжымалы мүлікті
Ал жылжымайтын мүлікке басқа да өндіру алуға байланысты
Бұйрық өндірісінде қаралатын істердің нақты категориясытікелей заңды атап
Азаматтық істердің көптеген бөлігі талап өндірісі тәртібімен қаралады.
Талап өндірісі бойынша азаматтық істер талап арыз жазу
Азаматтық іс жүргізу нормаларынан талап өндірісінде түрлі материалдық
Құқық қорғаудың талаптық нысанасына яғни талап өндірісіне тән
1.Құқық туралы даудың немесе заңды мүддеснің бар болуы.
2.Заңды мүдделері бір-біріне қарама-қайшы тараптардың арасында басталған істер
Ерекше талап өндірісіндегі істер сот өндірісінің жалпы ережелерін
Дегенмен, ерекше талаптың сот өндірісінің өзінетән мынандай ерекшеліктері
1. Ерекше талаптың өндірісте істі қозғаудың құралы ретінде
2. Арыз берудің мерзімі әрбір іс үшін заңда
3. Іс бойынша 1 тарап азамат немесе қоғамдық
4. Ерекше талаптың өндірісте талаптан бас тарту немесе
5. Сотқа арыз беруге арналған мерзімдер әрбір іс
Топтық және аумақтық соттылық ережелерінде ерекшеліктер қарастырылған
Ерекше өндірісте іс қаралғанда АІЖК 31-39 тарауларындағы толықтырулар
Ерекше өндірістің ерекшеліктері болып саналады:
Іс бойынша тарап ретінде талапкер және жауапкер емес.
Ерекше өндірісте талап өндірісіне тән институттар, атап айтқанда
Істі қозғау құралы ретінде талап арыз емес арыз
Ерекше өндірісте аумақтық соттылықтың жалпы ережелері бойынша емес
Ерекше өндіріс бойынша қаралатын істердің өзіндік жалпы ерекшеліктерінен
Ерекше өндіріс-азаматтық сот өндірісінің жеке бір түрі ретінде
Азаматтық іс жүргізудің сатылары.
Іс ж үргізудің сатылары түпкілікті бір мақсатқа жету
1. І инстанциядағы сот өндірісі: істі қозғау,
2. Апелляциялық инстанцияда істерді қарау, яғни апелляциялық шағым
3. Қадағалау сатысы, яғни заңды күшіне енген сот
4. Заңды күшіне енген сот актілерін жаңадан ашылған
5. Орындау өндірісі - атқару органдары арқылы сот
Процестің әрбір сатысы белгілі бағытқа ие болады және
Азаматтық істер бойынша дәлелдеу міндеті тараптарға жүктелген. АІЖК-ң
Дәлелдеу құқығы теориясында, дәлелдеу – бұл тараптардың міндеті
Талапкер өз талабының негізін құрайтын мән-жайларын, жауапкер-талапқа қарсы
2. Азаматық іс жүргізу құқығының қағидалары
2.1. Азаматтық іс жүргізу құқығының қағидаларының түсінігі
маңызы және жүйесі
Құқық қағидасы бұл құқықтың нормативті-жетекшісі және негізі. Қағида
Ал азаматтық іс жүргізу құқығының қағидасы дегеніміз осы
Азаматтық сот өндірісі азаматтық іс жүргізу құқығы нормаларымен
АІЖҚ қағидалары бір-бірімен тығыз байланысты, сондықтан толық бір
Сонымен АІЖ қағидаларының жүйесі дегеніміз –осы құқық саласының
АІЖҚ-ң қағидалары 2 топқа бөлінеді:
Конститутциялық, яғни мемлекеттің Конститутциясына бекітілген қағидалар. Оларға: Барлық
Салалық яғни, мемлекеттің заң саласына бекітілген қағидалары. Оларға:
Іс жүргізу субъектілерінің құқықтық әрекеттері мен құқықтық жағдайына
А) Соттың әрекеттерін реттейтін
Б) Іске қатысушы тұлғалардың әрекеттерін реттейтін қағидалар деп
1-не: Сот төрлігін тек соттың жүзеге асыруы, судьялардың
2-не: диспозитивтік , іс жүргізуде тараптардың теңдігі т.б.
М.А. Гурвич және М.К.Треушников азаматтық сот өндірісінде қағидаларды
А) Ұйымдастырушылық-функционалды, яғни соттың және процестің реттелуін
Б) Функционалды қағидалар деп екі топқа бөледі.
Дәлелдемелерді зерттеу және бағалау азаматтық іс жүргізу қағидаларын
Дәлелдемелерді зерттеу соттық талқылау кезінде іске қатысушылардың түсініктемелерін
Дәлелдемелерді зерттеуде сот белсенді әрекет етеді, дәлелдемелерді зерттеу
Затты тұрған жерінде қарау арқылы дәлелдемелерді зерттеу заңмен
Кейіннен қарап, зерттеу мүмкін болмайтын жазбаша және заттай
АІЖҚ-ң 88-бабына сәйкес тез бүлінетін затта дәлелдемелерді сот
АІЖҚ-ң 87бабының 2-тармағына сәйкес сотқа әкелу мүмкін емес
АІЖК-ң 84-бабы бойынша жазбаша дәлелдемелерді сотқа беру қиын
Жазбаша және заттай дәлелдемелерді тұрған жерінде қарау арқылы
Сот тарапынан дәлелдемелерді бағалау-соттағы дәлелдеудің соңғы бөлімі болып
АІЖК-нің 70-бабында тексеру нәтижесінде дәлелдеменің шындыққа сәйкес келетіні
Дәлелдеменің жалғандығы туралы мәлімдеуді тексеру үшін сот сараптама
Дәлелдемелердің растығын өзара салыстыру арқылы да тексеруге болады.
Дәлелдемелердің жиынтығы, егер іске қатысты дәлелдеуге жататын немесе
Дәлелдемелердің жеткіліктілігі іс бойынша олардың толық жиналғандығымен сипатталады.
Сот дәлелдемелерді бағалағанда белгілі қағидаларды басушылыққа алуы тиіс:
Судья істе бар дәлелдемлерді олардың жиынтығымен әділ, жан-жақты
Судьяның ішкі сенімі өз бетінше ”тікелей“ тәжірибенің
Сот дәлелдемлерді бағалағанда заңды, яғни материалдық
Дәлелдемелерді бағалағанда қолданылатын төртінші қағида былай қортындыланады: Сот
Дәлелдемелерді алдын-ала бағалау сотпен және іске қатысушылармен сот
Дәлелдеу прцесінде ғылыми-техникалық құралдарды дәлелдемелер жинау мақсатында іске
Ғылыми-техникалық құралдарды пайдалану кезінде жәрдем көрсету үшін сот
заңда тікелей көзделсе немесе оның нормалары мен принциптеріне
ғылымилығы жарамды болса;
іс бойынша іс жүргізудің тиімділігін қамтамасыз ететін болса;
Қауіпсіз болса, жол беруге болады деп танылады.
2.2. Азаматтық жүргізу құқығының ұйымдастырушылық –функционалды қағидалары
1. Сот төрелігін тек соттың жүзеге асыруы
Азаматтық істер бойынша сот төрелігін іс жүргізу заңында
2. Судьялардың ауыстырылмайтындығы, тағайындалатындығы және сайланатындығы. ҚР. Сот
3. Судьялардың тәуелсіздігі –бұл конституциялық қағида 77-бап
Судьялардың тәуелсіздігінің кепілдігі ҚР Конституциясымен белгіленген.
4 . Азаматтық істерді жеке дара және
5. Заң мен сот алдында азаматтар мен ұйымдардың
6. Жеке адамның ар-намысы мен қадір қасиетін
7. Сотта істі қараудың жариялылығы АІЖК 19-бабы. Барлық
8. Сот ісін жүргізу тілі –ҚР
Дәлелдемелердің классификациясы дәлелдемелердің жекелеген түрлерінің ерекшеліктерін ашады және
Соттағы дәлелдемелерді түрлі негіздерге байланысты іріктеуге
Дәлелдемелерді алудың қайнар көзіне байланысты:
Дәлелдемелердің қалыптасу сипатына байланысты:
Дәлелдемелер мен болжанған фактілердің арасындағы байланыс нысаны бойынша;
Дәлелдемелерді алу тәсіліне немесе құралына байланысты. Дәлелдемелерді алудың
Жеке дәлелдемелер дегеніміз –дәлелдемені алудың қайнар көздері жеке
Пәндік дәлелдемелер дегеніміз-әлемнің заттай объектілерінен шығатын нақты деректер.
Аралас дәлелдемелер дегеніміз – дәлелдемені алудың қайнар көзі
Дәлелдемелер қалыптасу сипатына байланысты екі түрге бөлінеді: алғашқы
Алғашқы дәлелдемелер істің мән-жайынан тікелей алынған нақты деректер.
Туынды дәлелдемелер – алғашқы дәлелдемелердің мазмұнынан туындаған нақты
Туынды дәлелдемелер алғашқы дәлелдемелерге қарағанда сотта сирек қолданылады.
Дәлелдемелер мен болжанған фактілердің арасындағы байланыс нысаны бойынша
Тікелей дәлелдемелер бұл - болжанған фактілермен тікелей байланысты
Жанама дәлелдемелер бұл - болжанған фактілермен көпше (множественные)
Алу тәсіліне немесе құрылысына байланысты барлық дәлелдемелер 5
Тараптар мен үшінші тұлғалардың түсініктемелері;
Куәлердің жауаптары;
Жазбаша дәлелдемелер;
Заттай дәлелдемелер;
- Сарапшының қорытындысы.
Үшінші тұлғалар мен тараптардың түсініктемелері дәлелдемелердің жеке түрі
Тараптар бұл даулы материалдық құқық қатынасының субъектісі болғандықтан
Дербес талаптарын мәлімдейтін үшінші тұлғаларда дәл тараптар сияқты
Дербес талаптарын мәлімдемейтін үшінші тұлғалардың түсініктемелері де талапкер
Куәлік жауап беру бұл - азаматтық істерді дұрыс
Іс үшін маңызы бар мән-жайлар туралы қандай да
Балаларды тәрбиелеу туралы даумер бойынша істерді қоспағанда өзінің
Өкілдің немесе қорғаушының міндетін атқаруына байланысты өздеріне белгілі
Шешім немесе үкім шығару кезінде мәселелерді істің мән-жайын
Олар тәубаға келу кезінде сенім білдірген адамдардан белгілі
Заңда көрсетілген басқа адамдар жауап алуға жатпайды.
АІЖК-ң 79-бабының 3-тармағы бойынша мына тұлғалар сотта куәлік
адам өз-өзіне;
Зайыбына (жұбайына) қарсы;
Шеңбері заңмен белгіленген жақын туыстарына қарсы;
Жақын туыстардың шеңбері неке және отбасы туралы заңда
Куәлер жауап беру кезінде жазбаша материалдарды пайдалануы мүмкін,
Заң арнайы кәмелетке толмаған куәлерден жауап алудың тәртібін
2.3. Азаматтық іс жүргізу құқығының функционалды қағидалары
1.Заңдылық қағидасы -барлық құқық саласына қолданылады. Соның ішінде
Істі шешу кезінде судья заңды бұзуына болмайды керісінше
2. Диспозитивтік қағида-азаматтық іс жүргізудің қозғалуын немесе
3.Жарыспалылық қағидасы АІЖК 15-бабының 2-тармағы. Бұл қағида тараптардың
4.Тапаптардың тең құқықтылығы-АІЖК 15- бабының 1-тармағы. Азаматтық сот
5.Сотта істі қараудың тікелейлігі (непосредственность) АІЖК- 177 бабының
6.Сотта істі қараудың ауызша жүргізілуі АІЖК 177- бабының
- Төрағалық етуші іске қатысушылардың құқықтары мен міндеттерін
- Тараптар ауызша түсініктеме береді.
- Куәлер ауызша жауап береді т.б.
3. Азаматтық іс жүргізу құқықтық қатынастары
3.1. Азаматтық іс жүргізушілік құқықтық қатынастардың түсінігі және
оның ерекшеліктері
Азаматтық іс жүргізушілік құқықтық қатынастар азаматтық істер бойынша
АІЖ құқықттық қатынастарының ерекшеліктері:
АІЖ құқығының міндетті субъектісі ретінде: бір тарап сот
АІЖ құқықтық қатынастары тек құқықтық нысанда пайда
АІЖ құқықтық қатынастары бір-бірімен тығыз байланысты және әрбір
Азаматтық іс жүргізу құқықтық қатынастарын субъективті құрамына қарай
А) Негізгі құқыққатынастары-сот және талапкер, сот және жауапкер,
В) Қосымша құқыққатынастары-сот және дербес талабын мәлімдейтін 3-ші
- Сот және дербес талабын мәлімдемейтін 3-ші
- Сот және басталған іске қорытынды беру үшін
- Сот және қорытынды беру үшін қатысатын мемлекеттік
В) Қызметтік –қосалқы құқыққатынастары-бір тарап ретінде сот, екінші
АІЖ құқықтық қатынастарының соңғы 2 түрі алғашқы,
3.2. АІЖК құқықтық қатынастардың пайда болуының алғы шарттары
Құқық теориясының жалпыға белгілі ережелеріне сәйкес Азаматтық іс
Алғы шарттардың 2-түрі бар:
1. Жалпы.
2. Арнайы.
Жалпыға : а) құқық нормасы
б) құқық субъектілік жатады.
Арнайыға: Заңды фактілер (әрекет, әрекетсіздік, оқиға) жатады.
Азаматтық іс жүргізу құқығының нормалары -әділсотты жүзеге асыруға
Іс жүргізу нормаларының белгілері:
а) Нормаларды мемлекет бекітеді
б) Нормалар ҚР территорияда барлық субъектілер үшін міндетті
в) Олар тек азаматтық сот өндірісі саласындағы қатынастарды
Азаматтық іс жүргізу құқық субъектілік –бұл азаматтық іс
а) құқық қабілеттілік
б) әрекет қабілеттілік (АІЖК 45-46 баб)
Азаматтық іс жүргізу құқықтары мен міндеттеріне ие болу
Сотта құқықтарын өз әрекеттерімен жүзеге асыру және
Субъективті құқықтар мен міндеттерді жүзеге асыратын әртүрлі әрекеттер
Заңды факт-оқиға немесе жағдай –құқыққатынастарының пайда болуына, өзгеруіне,
3.3. Азаматтық іс жүргізушілік құқықтық қатынастардың субъектілері және
Азаматтық іс жүргізу құқыққатынасының субъектілері дегеніміз –нақты азаматтық
Азаматтық іс жүргізу құқығының субъектілеріне ҚР азаматтары заңды
АІЖК-ң субъектілерін 4 топқа бөлеміз:
1. Сот төрелігін жүзеге асырушы тұлғалар.
Оған: сот, сот мәжілісінің хатшысы, сот приставы, сот
Іске қатысушы тұлғалар: АІЖК 44-бабы. Оған: тараптар, үшінші
Сот төрелігін жүзеге асыруға ықпал ететін көмектесуші тұлғалар-куәлер,
Соттағы өкілдер.
Тараптардың түсінігі, құқықтары мен міндеттері.
Тараптар азаматтық процестің негізгі қатысушылары болып табылады.
Тараптар дегеніміз- шын мәнінде немесе болжанған материалдық құқыққатынасының
Тараптардың белгілері:
1.Материалдың және процессуалдық мүдделерінің қарама-қарсы болуы.
2.Заңды күшіне енген сот шешімінің толық әсер етуі.
3.Іс бойынша сот шығындарын төлеу міндеттерінің жүктелуі.
Өз мүдделерін немесе талап қойылған мүдделерді көздеп талап
Талап қоюшының талабына сәйкес сотта жауапқа тартылатын тұлға
Азаматтық іс жүргізуде мемлекетте бір тарап болуы мүмкін.
Тараптардың құқықтары мен міндеттері АІЖК 47,49-баптарында қарастырылған. Іске
Одан басқа талап қоюшы талаптың негіздемесін немесе нысанасын
Жауапкер талап қоюды тануға құқылы, бұл туралы қолхат
Олар өздеріне берілген барлық іс жүргізу құқықтарын адал
Іс жүргізуге тең қатысу (түсінігі, мақсаты, негізі) тең
Азаматтық процесте бірнеше талапкер және бірнеше жауапкер бірге
Тең қатысу АІЖК 50- бабында қарастырылған.
Тең қатысудың мақсаты:
а) Сот процесін жылдамдату және жеңілдету.
б)Сот пен тараптардың жұмысын оңайлату (дәлелдемелерді шоғырландыру)
в) Сот шығындарын азайту.
Тең қатысу мынандай екі жағдайда пайда болады:
а) Даудың пәні жалпы құқыққа немесе міндетке негізделсе
б) Талап бір негізден туындаса (мыс:бірнеше тұлғаның бірігіп
Тең қатысу активті, пассивті және аралас болып
а) Бірнеше талапкердің бір жауапкерге қарсы талап
б) Бір талапкер бірнеше жауапкерге қарсы талап
в) Біренше талапкер бірнеше жауапкерге қарсы талап
Тең қатысу –міндетті не факультетті болуы мүмкін.
Міндетті қатысуда сот тең қатысушылардың барлығын іске қатысуға
Факультативті қатысу-бірнеше қатысушының бірыңғай талабын өзара бір қатысушыға
Тиісті емес жауапкедің түсінігі, оны ауыстыру шарттары, тәртібі,
Заңсыз немесе негізгіз жауапкер ретінде іске тартылған тұлға
Тиісті емес жауапкерді ауыстыру үшін талапкердің келісімі керек
Егер тарапты ауыстыру сот талқылауы үстінде жүргізілсе, істі
Тарап ауыстырылғаннан кейін істі әзірлеу және қарау басынанан
Іс жүргізу құқық мирасқорлығы. Құқық мирасқорының процеске кіру
Азаматтық іс жүргізу кодексінің 54- бабының 1-
Құқық широсқорлығы процестің кез – келген сатысында мүмкін
Процеске құқық мирасқорының, кіруі жөнінде сот ұйғарым шығарады.
Іс жүргізу құқықмирасқорының тиісті емес тарапты ауыстырудан мынандай
Құқық мирасқоры процестің кез – келген сатысында пайда
Құқықмирасқоры істі келген жерінен жалғастырады, ал тиісті
Құқықмирасқорлығында барлық құқықтар мен міндеттер құқық миросқорына өтеді.
Егер құқықмирақоры іске кірісуге қарсылық білдірсе 247- баптың
Құқықмирасқоры өзіне дейінгі қатысқан яғни, құқықмирасын берушінің жасаған
Азаматтық іс жүргізудегі үшінші тұлғалар.
Азаматтық іс жүргізуге үшінші тұлғалардың қатысуы. Олардың түрлері
Үшінші тұлгғалар АІЖҚ 44-бабаына сәйкес іске қатысушы тұлғалардың
- іс барысында заңды қызығушылыққа ие болады.
- іс жүргізуде өз атынан қатысады.
- процестің қозғалуына, өзгеруіне, тоқтатылуына себебін тигізеді.
- сот шешімінің заңды күші тікелей әсер етеді.
Үшінші тұлғалар АІЖК 47-бабында қаратырылған барлық іске қатысушы
Егер азаматтық іс жүргізуде тек талаптар мен жауапкер
Кейбір құқық жөніндегі дауларды шешу барысында тараптардың материалдық-құқықтық
Сонымен азаматтық іс жүргізудегі үшінші тұлғалар дегеніміз- тараптар
Азаматтық іс жүргізуде үшінші тұлғалардың іске қатысуының 2
Даудың нысанасына дербес талабын мәлімдейтін үшінші тұлғалар.
Даудың нысанасына дербес талабын мәлімдемейтін үшінші тұлғалар.
Үшінші тұлғалардың іске тартылуының мақсаты:
-Тарап болып табылмайтын, бірақ іс барысына материалдық-құқықтық қызығушылығы
-Бір істе әртүрлі бірнеше талапты біріктіріп қарау мүмкіндігін
Дербес талабын мәлімдейтін және мәлімдемейтін тұлғаларға жалпы тән
Олар басқа тараптар арасында басталған іске қатысады. Өздігінен
Олар сотта өздерінің жеке құқықтары мен мүдделерін қорғайды.
Сот шешімі олардың құқықтарына немесе міндетттеріне әсер етеді
2. Даудың нысанасына дербес талаптарын мәлімдейтін үшінші тұлғалар.
АІЖК 52-бабы бойынша даудың нысанасына дербес талабын мәлімдейтін
Үшінші тұлғалар іске талап арыз жазу арқылы кіріседі
Дербес талаптарын мәлімдейтін үшінші тұлғалар талапкердің барлық құқықтарын
а) Үшінші тұлғалар өздігінен іс бастамайды, олар тараптар
б) Талаптарын мәлімдейтін үшінші тұлғалар қатысатын істерде бір
г) Үшінші тұлға мен талапкердің материалдың–құқықтық мүдделері бір-бірімен
Сонымен дербес талаптарын мәлімдейтін үшінші тұлғалар дегеніміз-тараптар арасында
Даудың нысанасына дербес талаптарын мәлімдемейтін үшінші тқлғалар. Олардың
АІЖК 53-бабы бойынша даудың нысанасына дербес талаптарын мәлімдемейтін
Дербес талаптарын мәлімдейтін үшінші тұлғалар құқық жөніндегі даудың
Үшінші тұлғалар мына белгілері бойынша бір-бірінен ажыратылады.
Мәлімдейтін 3-ші тұлғалар талапкердің барлық құқықтары мен міндеттерін
Талаптар бас тартуға, талапты мойындауға, бітімгершілік келісіміне келуге;
Қарсы талап қоюға;
Сот шешімін мәжбүрлеп орындатуды талап етуге;
Осы аталған құқықтардан басқа тараптардың барлық құқықтарын пайдаланады,
Дербес талаптарын мәлімдемейтін үшінші тұлғалардың белгілері:
1.Даудың пәніне жеке талаптарын қоймайды;
2.Қайсы тарап жағынан қатысса сол тараппен материалдық-құқықтық байланыста
3.Тараптардың біріне қатысты сот шешімі үшінші тұлғаның құқығына
Даудың нысанасына дербес талаптарын мәлімдемейтін 3-ші тұлғалар өз
Дербес талаптарын мәлімдемейтін 3-ші тұлғалардың тең қатысушылардан айырмашылығы:
Құқық туралы даудың субъектісі болып табылмайды.
Талапкерге немесе жауапкерге қандай да болмасын талап қоймайды.
Екі тараптың біреуімен ғана материалдың құқықтық байланыста болады.
Азаматтық іс жүргізуге прокурордың қатысуы.
1. Азаматтың іс жүргізу прокурордың қатысуының негіздері және
2 . Бірінші сатыдағы сотқа прокурордың қатысуы. Оның
3.Прокурордың апелляциялық және қадағалау сатысындағы соттарға қатысуы.
Азаматтың іс жүргізу прокурордың қатысуының негіздері және нысандары.
Азаматтық іс жүргізуде прокурордың іске қатысу негізі -
Мемлекет атынан жоғары қадағалау жүргізу ісін ҚР-ң Бас
АІЖК-ң 44-бабына сәйкес прокурор іске қатысушы тұлғалардың құрамына
Азаматтық сот өндірісінде прокурордың іске қатысуының 2 нысаны
Сотқа талап арыз немесе шағым беру арқылы істі
Басқа тұлғалардың бастамасымен басталған іске қорытынды жасау үшін
Азаматтардың құқықтарын, бостандықтарын, заңды мүдделерін және қоғамдық мемлекеттік
АІЖК 309-бабының 1-тармағы бойынша азаматты психиатриялық стационарға мәжбүрлеп
Талап қоюшы прокурор басқа талапкерден мынандай белгілерімен ерекшеленеді.
- Прокурор баж салығын төлемейді және барлық сот
- 154- бабтың 1- тармағының 3-4 бөлімдерінде көзделген
- Прокурор өз талап арызында қандай құқықтың
Прокурордың басқа тұлғаның мүдделерін қорғау үшін талап қоюдан
Прокурор өз бастамасы бойынша немесе соттың бастамасымен басталған
а) Міндетті қатысу
б) Факультативті қатысу.
Міндетті қатысу заңмен көзделген жағдайда немесе прокурордың қатысуын
Заңмен көзделген жағдайға АІЖК 284,299, Неке және отбасы
Прокурордың қатысуын сот міндетті деп табады, егер іс
Бірінші сатыдағы сотқа прокурордың қатысуы. Оның құқықтары мен
Прокурор бірінші инстанциядағы сотта 2 түрлі нысанда іске
Азаматтық іс прокурордың талабы бойынша басталса, сол іс
Прокурордың апелляциялық және қадағалау сатысындағы соттарға қатысуы.
Прокурор апеляциялық немесе қадағалау инстанциясында төменгі инстанцияларда қаралған
беру үшін қатысуға құқығы бар.
Заңды күшіне енбеген сот шешімдеріне ҚР Бас прокуроры
Заңды күшіне енген сот актілеріне ҚР Бас Прокуроры,
Прокурорға қарсылық білдіру негіздері:
а) егер пркурор: осы істі мұның алдындағы қарау
б) іске қатысушы адамдардың немесе олардың өнімдерінің біреуінің
в) істің нәтижесіне тікелей немесе жанама түрде мүдделі
Азаматтық процеске басқа тұлғалардың құқықтарын қорғау үшін мемлекеттік
Азаматтық процеске басқа тұлғалардың құқықтарын қорғау үшін
мемлекеттік органдардың, жергілікті өзін-өзі басқару органдарының,ұйымдардың және жекелеген
Басқа тұлғалардың мүдделерін қорғау үшін іске қатысушы мемлекеттік
Жоғарыда аталған тұлғалар АІЖК-ң 44-бабы бойынша іске қатысушы
Аталған тұлғалардың іске қатысу негізі органдардың заңмен немесе
Нақты тұлғалардың мүддесін қорғау арқылы қоғамның немесе мемлекеттің
Өз мүддесін қорғай алмайтын адамдардың құқығын қорғау. (жасына,
Азаматтық істердің дұрыс шешілуіне көмек көрсету.
АІЖК-ң 56,57-баптарына сәйкес іске қатысудың екі нысаны
Өзге тұлғаның мүддесін қорғау үшін істі бастау. Ондай
Басқа тұлғалардың бастамасымен басталған іске қорытынды беру үшін
Мемлекеттік органдардың қоғамдық және мемлекеттік мүдделері қорғау үшін
Процеске қатысудың бірінші нысаны 56-бапта көзделген. Осы бап
1) Қорғаншы және қамқаошы органдар;
- Некені жарамсыз деп тану (неке және отбасы
- Ата-аналық құығынан айыру (68 -б 1-
- Ата-аналық құқығын шектеу (71- б
- Азаматты хабар-ошарсыз кетті деп немесе қайтыс болды
- Азаматты әрекет қабілеттілігі шектеулі деп тану АІЖК
(қамқоршы және қорғаншы органдар болып жергілікті атқарушы ұйымдар
2) Мемлекеттік органдар:
- Жылжымайтын мүлікке меншік құқығын тану. Азаматтық код
3) Кәмелетке толмаған ісін қарайтын комиссиялар.
4) Ұйымдар, қоғамдық бірлестіктер.
- Психиатриялық емдеу мекемелері –азаматты әрекетке қабілетсіз деп
- Сайлауға байланысты құқықтарды қорғау.
5) Жекелеген азаматтар.
Мемлекеттік органдар, ұйымдар азаматтар өзге тұлғаның мүддесін қорғау
Аталған органдар мен адамдардың талап қоюдан бас тартуы
Егер мүдделеріне сай іс қозғалған адам мәлімделген талапты
Мемлекеттік органдар мен ұйымдар сот жарыссөзінде саңынан сөз
Мемлекеттік органдардың іске қатысуының прокурордың іске қатысуынан
Прокурор кез-келген категориялы істі бастауға құқығы бар.
Мемлекеттік органдар заңмен көзделген тәртіпте тек нақты істерді
56-бап бойынша аталған тұлғалардың соттағы өкілдерден айырмашылығы:
-56 бапта аталған тұлғалар істі өздерінің қызметтік міндетіне
- Процесте өз атынан қатысады.
Мемлекеттік органдардың іс бойынша қорытынды беру үшін процеске
Мемлекеттік органдардың іс бойынша қорытынды беру үшін процеске
Ондай органдарға:
Қамқоршы қорғаншы органдар
Тұрғын үй ұйымдары
Халықты әлеуметтік қорғау ұйымдары кіреді.
Олар АІЖК-ң 47-бабында көрсетілген құқықтар мен міндеттерді
Мемлекеттік органдардың қорытындысының прокурордың қорытындысынан айырмашылығы
Мемлекеттік органдардың қорытындысы арнайы құзыретіне сай нақты сұрақтарға
Сотта өкілдік ету.
Сотта өкілдік етудің және соттағы өкілдің түсінігі, мақсаты
АІЖҚ-ң 58-бабы бойынша азаматтық істерді сотта әрбір азамат
Істі азаматтың тікелей өзі жүргізуі оны осы іс
Азаматтық істі өкіл арқылы жүргізу немесе сотта өкілдік
Мүдделі тұлғаның істі өзі жүргізуі қолайсыз болса.
Мүдделі тұлғаға біліктілік заң көмегі қажет болса (адвокаттың
Істі өзі жүргізу мүмкіндігі жоқ болса (әрекет қабілеттілігі
Сотта өкілдік ету-азаматтық істерді қарау және шешу кезінде
сот пен өкіл арасында
өкіл мен өкіл тағайындаушы мыс: (талапкер мен адвокат
Аталған қатынастар азаматтық іс жүргізу құқығының тиісті нормаларының
Сотта өкілдік етудің мақсаты:
- Өкілдік беруші тұлғаның мүддесін сотта қорғау.
- Өкілдік берушінің іс жүргізу құқығының жүзеге асуына
- Соттың азаматтық істі дұрыс шешуіне ықпал ету.
Соттағы өкіл-азаматтық іс жүргізу құқыққатынасының жеке дербес субъектісі
Өкілдің іс барысында заңды қызығушылығы болмайды.
Өкіл өз атынан емес мүдделі тұлғаның атынан қатысады.
Сонымен соттағы өкілдер дегеніміз –заңмен, жарғымен, ережелермен немесе
Сотағы өкілдердің белгілері.
- Өкілдің іс жүргізу құқықтары мен міндеттерінің
- Сотта олар өз құқықтарын емес сенім
- Іс жүргізуі нәтижесінде өкіл тағайындаушының процесуалдық құқықтары
Соттағы өкілге заңды күшіне енген сот шешімінің материалдық
Сенімхатқа, заңдарға, сот шешімдеріне, немесе әкімшілік актісіне негізделген
Азаматтық іс жүргізу кодексінің 59 және 63 баптарына
- адвокаттар
- заңды тұлғаның қызметкерлері осы ұйымның істері бойынша
- кәсіптік одақтың уәкілетті адамдары.
- заңмен жарығымен немесе ережемен осы ұйым мүшелерінің
- тең қатысушының тапсырмасы бойынша тең қатысушылардың біреуі.
- іске қатысушының рұқсатымен басқа да адамдар.
- әрекет қабілеттілігі жоқ және шектеулі азаматтың ата-аналары,
-хабар- ошарсыз кеткендердің мүлкіне
- қайтыс болған адамдардың мүлкіне қатысты іс бойынша
Сотта өкіл бола алмайтын тұлғалар.
АІЖК-ң 60-бабы бойынша сотта өкіл бола алмайтын тұлғаларға
1.Судьялар,тергеушілер, прокурорлар мен өкілді органның депутаттары, олардың процеске
2. Адвокатура туралы заңдармен белгіленген ережелерді бұза отырып,
3. Адам егер мүдделері өзі өкіл болып отырған
4. Бұрын осы іс бойынша судья, прокурор,
5. Істі қарауға қатысушы лауазымды адаммен туыстық қатынастарда
Өкілдің түрлері мен негіздері. (тапсырма бойынша және заңды
Сот пен өкілдердің арасында құқықтық қатынастар белгілі заңды
Сотқа өкілеттігін куәландыратын құжаттарды табыстау немесе өкіл берушінің
Өкілді іске қатыстыру жөніндегі соттың ұйғарымы жатады.
Азаматтық іс жүргізу заңдары бойынша сотта өкілдік етудің
а) Тапсырма бойынша өкілдік ету.
б) Заңды өкілдер.
Тапсырма бойынша өкілдік етудің өзі бірнеше түрлерге бөлінеді.
- Шарттық өкілдер-тапсырма шарты бойынша немесе еңбек шарты
- Қоғамдық өкілдер- азаматтық қоғамдық бірлестіктерге мүше болуы
- Заң көмегін заңмен немесе жарғымен басқа адамдардың
- Жарғы бойынша өкілдік ету –ұйымдардың ісін сотта
Заңды өкілдер АІЖК 63,304- баптарында көзделгендей әрекетке қабілетсіз
Өкіл ретінде адвокаттың іске қатысу ерекшелігі.
Азаматтық сот өндірісінде адвокаттың іске қатысуы арнайы заңмен
Адвокаттық алқаларда мүше болатын және мамандық негізінде заң
Қасақана қылмысы үшін сотталған немесе әрекет қабілеттілігі жоқ
Лицензия беру тәртібі ҚР Әділет Министрлігі 1998 ж
Лицензия біліктілік емтиханы тапсырылғаннан кейін беріледі және оның
Заң көмегін көрсету жөніндегі төлемақылар адвокат пен клиент
Адвокат заң көмегін көрсету негізінде белгілі болған мәліметтерді
Соттағы өкілдің өкілеттіктері.
Соттағы өкілдердің өкілеттігі жалпы және арнайы болып бөлінеді.
Жалпы өкілеттілікке сот шешімі мен ұйғарымына шағындану құқығынан
Арнайы өкілеттілікке АІЖК-ң 61-бабында аталған әрекеттер кіреді. Аталған
Әрбір өкіл өзінің өкілеттігін куаландыратын құжатын және
Адвокаттың нақты іс жүргізуге арналған төкілеттігі немесе адвокаттың
Кәсіптік одақтар мен басқа ұйымдық уәкілеттік берілген адамдар
Заңды тұлғаның басшылары заңды тұлға атынан тиісті сенімхаттар
59-баптың 6,7-тармағы бойынша ауызша сенім бірдіру сот хаттамасына
Ата-аналар заңды өкіл ретінде сотқа АХАЖ органдар берген
Асырап алушылар-сот шешімдерін және жаңадан алған тууы туралы
Қамқоршылар мен қорғаушылар сол органдардан берілген актілерді көрсетуі
Қорытынды
Азаматтық іс жүргізушілік құқықтық қатынастар азаматтық істер бойынша
АІЖ құқықттық қатынастарының ерекшеліктері:
АІЖ құқығының міндетті субъектісі ретінде: бір тарап сот
АІЖ құқықтық қатынастары тек құқықтық нысанда пайда
АІЖ құқықтық қатынастары бір-бірімен тығыз байланысты және әрбір
Азаматтық іс жүргізу құқықтық қатынастарын субъективті құрамына қарай
А) Негізгі құқыққатынастары-сот және талапкер, сот және жауапкер,
В) Қосымша құқыққатынастары-сот және дербес талабын мәлімдейтін 3-ші
- Сот және дербес талабын мәлімдемейтін 3-ші
- Сот және басталған іске қорытынды беру үшін
- Сот және қорытынды беру үшін қатысатын мемлекеттік
В) Қызметтік –қосалқы құқыққатынастары-бір тарап ретінде сот, екінші
АІЖ құқықтық қатынастарының соңғы 2 түрі алғашқы,
Құқық теориясының жалпыға белгілі ережелеріне сәйкес Азаматтық іс
Алғы шарттардың 2-түрі бар:
1. Жалпы.
2. Арнайы.
Жалпыға : а) құқық нормасы
б) құқық субъектілік жатады.
Арнайыға: Заңды фактілер (әрекет, әрекетсіздік, оқиға) жатады.
Азаматтық іс жүргізу құқығының нормалары -әділсотты жүзеге асыруға
Іс жүргізу нормаларының белгілері:
а) Нормаларды мемлекет бекітеді
б) Нормалар ҚР территорияда барлық субъектілер үшін міндетті
в) Олар тек азаматтық сот өндірісі саласындағы қатынастарды
Азаматтық іс жүргізу құқық субъектілік –бұл азаматтық іс
а) құқық қабілеттілік
б) әрекет қабілеттілік (АІЖК 45-46 баб)
Азаматтық іс жүргізу құқықтары мен міндеттеріне ие болу
Сотта құқықтарын өз әрекеттерімен жүзеге асыру және
Субъективті құқықтар мен міндеттерді жүзеге асыратын әртүрлі әрекеттер
Заңды факт-оқиға немесе жағдай –құқыққатынастарының пайда болуына, өзгеруіне,
Пайдаланылған әдебиеттер
1. ҚР Азаматтық іс жүргізу кодексі
2. Баймолдина З.Х. Гражданское процессуальное право РК Алматы:2005
3. Елисейкин П.Ф. Предмет и принципы советского гражданского
4. Рассахатская Н.А. Гражданская процессуальная форма:Уч.пособие.-Саратов, 1998.
5. Шерстюк В.М.Система советского гражданского процессуального права: -М.,
7. Авдюков М.Г. Принцип законности в гражданском судопроизводстве.
8. Баймолдина З.Х. К вопросу о сущности принципа
9. Боннер А.Т. Принцип законности в советском гражданском
10. Семенов В.М. Конституционные принципы гражданского судопроизводства. –
11. Стецовский Ю.И. Судебная власть: Учебное пособие. –
12. Постановление Пленума Верховного суда РК от 14
13. Щеглов В.Н. Субъекты судебного гражданского процесса. –
14. Треушников М.С Гражданский процесс М, 2000.
15. ҚР Азаматтық іс жүргізу кодексі. Алматы 1999ж.
16. Зейдер Н.Б.Гражданские процессуальные правоотношения.- Саратов, 1965.
17. Чечина Н.А. Гражданские процессуальные правоотношения.- Л., 1962.
18. Баймолдина З.Х. Гражданский процесс. право РК Алматы:
3
Қылмыстық іс жүргізу заңы, ізгілік және тергеу тактикасы
Азаматық іс жүргізу құқығының пәні, әдісі, жүйесі және қағидалары
Азаматық іс жүргізу құқығы
Қылмыстық процестiң қағидалары
Атқару өндірісінің құқық жүйесінде толық және азаматтық сот өндірісінде ішінара орын алуы
Атқарушылық әрекеттер жүргізудің тәртібін талдау
Мәжбүрлек атқару шаралары
Азаматтық сот өндірісінің пәні нақты азаматтық істер
Атқарушылық өндірісінің қатысушылары
Атқарушылық әрекеттер жүргізудің тәртібі