Қарақалпақ жырлары
Мазмұны
Кіріспе......................................................................................................................3
І - тарау. Түбіміз бір ағайын............................................................................5
ІІ – тарау. Өзектес, өрістес әдебиет................................................................25
Қорытынды..........................................................................................................51
Пайдаланылған әдебиеттер ............................................................................53
Кіріспе
Орта Азия мен Қазақстан халықтары әдебиеттерінің өзара жақындастығының тарихы
Қазақтың лирикалық эпосының репертуары шығыстың классикалық поэмаларын аудару және
Әсіресе, шығыстың ұлы ақындары Низами, Навои, Хафиз, Физули есімдері
Қазіргі қазақ қауымы өз халқын орыс мәдениетінен үйренуге
Тақырыптың өзектілігі: Бүгінгі таңда бұл рухани жақындық
Қазан төңкерісінің арқасында барлық ұлттар мен халықтар өз әдебиеті
Осыған орай қазақ әдебиетінің басқа халықтар әдебиетімен өзара байланысын
Бұл мәселе туралы Қазақ ССР Ғылым академиясының академигі
Зерттеу нысаны: Қазақ қарақалпақ әдебиеттерінің
Жұмыстың құрылымы: Жұмыс кіріспе, екі тарау
Бірінші тарауда: ежелден көршілес отырған қазақ пен қарақалпақ халықтарының
Екінші тарауда: Қазан төңкерісінің арқасында теңдікке қолы жеткен ұлттар
Әрине, біз шағын ғана бір еңбекте ертеден сыбайлас отырған
Мақсаты мен міндеті:
Біздің бұл еңбегіміз екі ел арасындағы әдеби байланыстың төңкеріске
І тарау. Түбіміз бір ағайын
Туысқан қарақалпақ елінің халық ақыны Садық Нұрымбетов Қазақстан жазушыларының
Сөйлескенде тіліміз бір ағайын,
Жүздескенде түріміз бір ағайын,
Сұрасқанда түбіміз бір ағайын,
Съезіңе құтты болсын айтайын.
Осы бір шумақ өлеңде екі халықтың туысқандығы жайында жақсы
Тарихи деректерге зер салсақ қазақтар мен қарақалпақтар ХҮІ-ХҮІІІ ғасырлар
1723 жылы қалмақтар қазақтарды қатты қырғынға ұшыратты. Соның нәтижесінде
Мұндай ауыр кезең екі халықтың ауыз әдебиетінен де елеулі
Ол кезде туған әдеби мұралар екі халыққа да ортақ.
Тілеуберген Жұмамұратов «Қазақ досыма» деген өлеңінде:
Есіңде ме, ей, бауырым, қазағым,
Көкіректі кернегенде аза-мұң,
Ата-баба жел айдаған қаңбақтай,
Бірге тартты ескіліктің азабын.
Қобыз ұстап Қорқыт қоныс таппаған.
Айналасын қара тұман қаптаған.
Басқа салды Асанның мұң-қайғысын,
«Алқа көлді сұламалы ақтабан».
Қаратаудың төбесінен көш келіп,
Жапа шегіп, ұйқысынан сестеніп,
Ата – ұлдан, ана – қыздан айрылған,
Қара көзге мөлдіреген жас келіп ,
деп жазады [8.10-бет]. Бұл өлеңдер қазақтың «Елім-ай», «Көп қағылған»,
Бұл кездегі қазақ және қарақалпақ жырларының негізгі тақырыбы, идеясы
Аттан, аттан дегенде,
Аттанарға аты жоқ,
Иісіне тартар заты жоқ,
Өз теңінің ішінде
Жаяу қалған сол заман, -
деп, қарақалпақ халқының аузында әлі күнге дейін айтылып жүрген
Екі халықтың ұзақ жылдар бойы қоныстас бірге отыруы олардың
Мәселен, қазақ пен қарақалпақ халықтарындағы «Алпамыс» және «Қобыланды» жырларында
Көптеген қарақалпақ поэмалары өздерінің мазмұны жағынан қазақ және өзбек
Сондай-ақ қарқалпақтың «Едіге», «Ер Қосай», «Ер Шора» т. б.
Туысқан халықтар эпостық жырларының ұқсастығы олардың экономикалық және мәдени
Ш. Уәлиханов қазақ эпостарының сарындары мен европалық халықтардың, әсіресе,
Бірнеше халықтардың эпостарының бір-біріне ұқсас болуының себебін зерттеушілер сол
Н. Г. Чернышевский : «Кер Оглу» - восточный поэт
«Белгілі бір эпосқа ие болған халық өз алдына ажырап
Алтай эпосын зерттеуші Л. П. Потаповтың дұрыс көрсеткеніндей, эпостардың
Тарихи мағлұматтарға қарағанда қазақ, қарақалпақ және басқа халықтардың этногенезіне
Қарақалпақ эпосы басқа халықтардың эпосына қарағанда өзіңің мазмұны жағынан
Қарақалпақ эпостарында халықтар достығы кең түрде суреттеліп отырған. Мысалы,
Құтылдық залым патшадан,
Тудырдың елге гүлстан.
Сіздердей әділ ер туса,
Ханында болмас еш арман...
Құтқарып едің батыр қыз
Әміріңде болайық,
Осылай деп зарлады
Бар жиылған халайық...
Патшалық құрсаң халқыңа
Ел әділдік тілейді:
Қарақалпақ елінен,
Енді болсын Әли би.
Өзбектің қалың елінен,
Болсын енді Әлім би.
Қазақтың дархан елінен,
Болсын енді Көпес би.
Сейілханның елінен,
Болсын деймін Соқыр би.
Елге әділ қарасын
Көңілдің тапсын наласын,-
деп жырлайды.
Қарақалпақ ақыны Жиен жырау жырлаған
қызды» оқығанда біздің көз алдымызға қазақ эпостарындағы қанықты жайлар
Өзбек, қазақ халықтарына қарағанда қарақалпақта батырлық, эпостық жырлар көп
Қарақалпақ эпосының екінші бір өзгешелігі батырлық дастандарда әйелдер образы
Қарақалпақтың кейбір дастандарында әйелдер образы өзінің ақыл парасаты, дене
Қарағаны қауіпті,
Дүр сілкіндіріп жіберді
Үстіне киген сауытты.
Айбатына көргеннің
Бар денесі қалтырап,
Қынаптағы қылышы
Қыл мойыннан жалтырап,
Алдындағы дабылы
Жерге тиді сықырлап,
Астындағы бедеуі
Қолға тұрмай тыпырлап,
Болса болар сындай,
Аңға түсер қыранның
Томағасын сыпырмақ.
Бұдан кейін Гүләйім
Қаранып сол мен оңына:
«Аттан!» - деді қыздардың
Самсап тұрған тобына [14.148-бет].
Дастандағы басты тұлға – Гүләйім. Осы образдан халықтың даналығы
Гүләйім әке қызы, ру қызы дәрежесінен асып, бүкіл халықтық
Грек мифологиясында кездесетін амазонкалар сияқты өздері бір топ болып
Гүләйім, Сарбиназдар бастаған, ел басына күн туғанда жанын шүберекке
Мұндай жауынгер образы бірқатар басқа халықтардың эпостарында, аңыз-әңгімелерінде де
Бүкіл дүние жүзіне белгілі амазонкалар, Иран патшасы Кирді қиратып
Бұнда әйелдер образы шын реалистік түрде (жеке адамның басына
Қарақалпақ эпосында ерте заманның салт-санасы мен дәстүрлері басқа халықтарға
Қарақалпақ эпосын зерттеу тек кеңес дәуірінде ғана, 30-жылдардың ішінде,
Қарақалпақ эпостарында халықтың белгілі бір дәуірдегі тарихи-cаяси жағдайы, күн
Эпостардың кең таралуының тағы бір себебі, қарақалпақ халқы көркем
Қарақалпақ халқының кейбір аудандары Қазақстанның батыс облыстарымен тығыз экономикалық
Профессор Е. Ысмайылов өзінің «Ақындар» атты еңбегінде қазақ жыраулары
Қарақалпақ халқында «Қобыланды» жырының бірнеше нұсқасы бар. Олардың әр
Қазақша нұсқасындағы көзге ерекше түсетін өзгешелік Қарлығаны Қобыландыға екінші
Бұл жырлардағы тағы бір ұқсастық: батырлар қарындастарының ақылды, елін,
Қазақ және қарақалпақ халықтарының ауыз әдебиетінде аты аңызға айналған,
Ауыз әдебиетінің үлгілеріне үңілгенде біз қарақалпақта да, қазақта да
Қой сүйеді баласын
Қозым-ау деп, яр-яр!
Ешнәрсені көрмеген
Бозым-ау деп, яр-яр!
. . . . . . . . .
Ұзатқанда қыз жылар
Өксіп-өксіп, яр-яр!
Енді менің қурайдай
Солғаным деп, яр-яр!
Қазақ, қарақалпақ халықтарының мақал-мәтелдерінде де, жұмбақтарында да ұқсастықтар аз
Өткен заманда ел билеген үстем тап өкілдері халықтар арасына
ХҮІІІ ғасырдың 40-жылдары «бас хан» болуға әрекеттенген Әбілхайыр қарақалпақтарға
Ата жұрты Түркістан,
Өмірлік жайлау болмады.
Күні-түні қиналып,
Он екі айда тапқаны
Қыс азыққа жетпеді...
Таппаған соң паналар,
Ыңыранбайын мен неге,
Мынау халық шұрыған,
Барарына жері жоқ,
Батарына көлі жоқ,
Мақаны-жайы, жері жоқ,
Соны көріп мен сорлы
Қуарған қу қобыздың
Құлақтарын бұрайын,
Көңілім қайғыға толған соң
Қайғыларды жырлаймын [19.191-бет].
Бұнда патриот ақын қарақалпақ халқының бұл трагедиясына себепші болған
Бұл кездері қазақ даласында үлкен таптық күрестер шиеленісе бастаған
Қазақ, қарақалпақ әдебиеттерінің байланысын, екі халық ақындарының достығын бір-біріне
Күнхожа (1799-1880) – қарақалпақ халқының ХІХ ғасырдағы атақты ақындарының
Күнхожаны көрді көзім,
Есіттім Әжінияз сөзін, -
дейді. Қарақалпақ әдебиетін зерттеуші Б.Ысмайылов: «Күнхожа xалық жыршысы» деген
Тон әпердім сырлыдан,
Шапан жаптым пұлдыдан.
Есігіңе байладым
Екі телпек, бір құнан, -
деген екен.
Шернияз да, Күнхожа да халық тұрмысына терең мән берген
Аузы қисық болса дағы,
Болса да керең құлағы,
Болса да қисық аяғы
Дүзу сәнді бай баласы.
Айтқаныңа құлақ салмас,
Менмен болар бай баласы.
Іші қара толған пікір
Кердеңдейді бай баласы [21.174-бет].
Ал қазақ ақыны Шернияз Баймағамбет сұлтанның өзін үй ішінің
Байеке, сіздің қызда жаман бар ма ?
Жамандар біз байғұста заман бар ма?
Шот желке, шолақ айдар күң дер едім,
Бармайды ауыз шіркін жамандарға,
Қызыңның бес тиындық біреуі жоқ,
Қылған соң құдай ханша амал бар ма? [22.28-бет]
Күнхожа қазақтар арасында жүріп Күдері, Ұлбике, т.б. ақындармен де
Әжинияз Қосыбайұлы (1824-1878) қарақалпақ халқының ХІХ ғасырдағы белгілі ақындарының
«Әжінияздың шығармаларының ішіндегі ең көлемдісі – 1859 жылғы қарақалпақ
далаларына шығып кетеді.
Бұл тұстағы Әжинияздың жырларындағы қалың қайғы мен туған жерге
Әжинияз халық жыршысы, жазба әдебиеттің уәкілі және композитор, лирик
Әжинияз қазақтар арасында жүріп, өзінің «Елім бар еді» деген
Өтірікті рас етіп айтпаған,
Тура жолдан бас кессе де қайтпаған.
Жаманшылықты жолдас етіп көрмеген,
Аты қарақалпақ елдерім бар еді.
Әжинияз осы сапарында ақындық өнері бар Меңеш қызбен де
ықыласын айқын айқын аңғарамыз.Бұл айтыс 1878 жылы Қазан айында,
Әжинияз:-Той болса қызыл тонды киемісің,
Отына ғашықтықтың күйемісің?
Жылым – қой, жасым қырықта қыз-ай, Меңеш
Сен маған жасым сұрап тиемісің?
Меңеш:-Айтысып менімен тіреуің кім?
Жығылсаң көп ішінде сүйеуің кім?
Қалпақпысың, сартпысың, өзбекпісің,
Әкең қойған атың кім, сүйегің кім?
Аш еліңнен, Қожеке, не деп келдің,
Жоғарыдан, төменнен не гәп көрдің?
Обалы жібермесін жеңешемнің
Оны тастап қазаққа не деп келдің? [5.118-бет]
Бір айтатын жағдай, бұл уақыттарда қазақ, қарақалпақ ұл-қыздарының бір-бірімен
Қарақалпақ халқының талантына, еңбек сүйгіштігіне айрықша баға берген адамның
Қазіргі қарақалпақ ақыны Т. Жұмамұратов «Қазақ досыма» деген өлеңінде:
«Кең даланың жыршысы» деп біздерді
Уәлиханов айтқан қарақалпақпыз, -
дейді.
Шоқанның бұл халықты жақын тұтуының тағы бір себебі
Ол – Шоқанның қарақалпақтарға жиендігі. Оған дәлел – Кеңес
Тегің – қазақ,
Қарақалпаққа жиенсің.
Өмірбаян сөздеріңе сүйенсем,
Ұлы еңбек, істеріңді сүйем мен,
Қарапайым ел перзенті тарихшы, -
дейді [2.23-бет].
Екі халықтың туысқандық ынтымағын поэзия өрнегіне түсіру үстінде Шоқанды
қаламгерлердің шығармашылық тәжірибесінде кездеседі.
Қазақ халқы мен қарқалпақ халқының достығы ХХ ғасырдың екінші
Бердімұрат айтар әлі талай жыр,
Уа, бақытсыз, өліп қалмай қалай жүр.
Халқы менен ақынын бір балай біл,
Шыбын жаннан жұрты оған көп артық,
Әрбір кеште бай сабайды жазықсыз,
Амал нешік, байлаулымыз қазықсыз,
Қарақалпақ, өмірің өшті-ау парықсыз,
Бұл өмірден қара зындан көп артық [26.18-бет].
Бердақ шығармаларынан сол тұстағы қарақалпақ халқының ауыр тұрмысының айқын
Өзге шығыс шайырлары секілді Бердақ та халық өмірін шынайы
Әуелі айтып, кенін тайқып бермеген,
Аларманға ақы төлеп көрмеген,
Сөзін жұтып өзін-өзі жерлеген,
Нұрмұраттан, бәлки, хайуан көп артық.
Бұл сөзімді тыңда ахун Нұрмұрат,
Қақырайтып сәлде ораған қу мұрат,
Еңбеккердің ақысын жеу тым ұят,
Сен суайттан ала қарға көп артық.
. . . . . . . . .
Анау отыр Құлмұрат пен қу Мұса,
Көңілі ағармас қырық шайып, мың жуса,
Кедейлерге бақыт қонып, күн туса,
Өш алмасам өлгенімнің өзі артық.
Бердақтың шығармасы өмірдің ең қажет сауалдарына көркемдік жауап бола
Бердақ шығармашылығында әйел образы да ерекше орын алады. «Ақымақ
Келмеске кетті күндестік
Нығая берсін күнде өстіп,
Жақсылық жолы – бірлестік,
Көзайым, достар, көзайым!
Сіздермен бірге жүрегім,
Сіздермен бірге тілегім,
Сіздермен бірге жүрегім,
Көзайым, достар, көзайым!
«Ақымақ патша» дастаны Бердақтың үлкен творчестволық табысы болумен бірге
Өзінің идеялық нысанасы, көркемдік қуаты жағынан алып қарағанда дастан
Дастанның ұтымды идеясының бірі – елдің
басының мансабы мен қызығын ғана қуалаған билеушілер дағдарысқа килікпей
Ақын шығармашылығындағы озық идеялар тек Қазан революциясынан кейін ғана
Бердақ шығармаларының қазақ тіліне аударылуы – ақынның өзі көксеген
Қарақалпаққа аға болып,
Басшы болды Ерназар би...[26.139-бет]
Оның «Шежіре» дейтін дастанында қазақтардың қарақалпақтарға қосылып Хиуа хандығына
Бердақтың екінші бір поэмасы «Еркебайда» қазақ байының топастығы қазақ
Не айтса да тыңдар болыс «бишара»,
Бір ағайын болғаннан соң не шара.
Салықтан құтылмады дихан мен шаруа,
Еркебайға шығын жоқты, жараңдар ,-
дейді [26.305-бет].
Бердақтың бұл ойлары қазақтың ұлы ақыны Абайдың «Болыс болдым
Күштілерім сөз айтса,
Бас изеймін шұбындап.
Әлсіздің сөзін салғырсып,
Шала ұғамын қырындап,-
деген ойларымен ұштасып жатады.
Екі класссиктің шығармашылығында бұл сияқты үндестік өте көп. Қарақалпақтың
Абайдың лебізі, Бердақтың сесті
Бір-бірінен қашық болған емес-ті, -
деп өте дұрыс айтқан.
Қарақалпақ классигі Бердақтың шығармаларын туыстас халықтардың
талайы өте жақсы біледі.
Оның өлеңдері орыс, өзбек, қазақ тілдеріне аударылған. Орыстың шығыс
Абай да, Бердақ та бақытты, еркін заманды аңсап өткен
Туысқан қазақ еліне бауырлас қарақалпақ халқының әдеби мұраларын таратушылардың
Кедей ем, киім-тамақ зорға тапқан,
Жамаулы үйім жыртық қара-құрым, -
деп баяндайды ақын өз өмірін.
Т. Ізтілеуов көп қиыншылықпен Бұхара қаласына келеді. Сол кездегі
Олар студенттер арасында әдебиет үйірмесін ұйымдастырып, оған жол-жоба көрсетіп
Шәкірттер, бір-біріңмен ұрыспаңдар
Мінездің мінін алып, дұрыстаңдар...
Жасыңнан оқу оқып үлгі үйрен де,
Ел билеп, ұлғайған соң тыныстаңдар!
«Болатын жақсы жігіт !» дегендерің,
Ұстаздың осы айтқанын шын ұстаңдар [29.22-бет].
Ол қазақ арасына қарақалпақ классигі Бердақтың шығармаларын насихаттаса, қарақалпақтар
Тіліңмен түйредің бай, манапты,
Көрсең дағы тар жол, кешу тайғақты.
Келдің дағы Жайхун, Амудария бойын аралап,
Қазақтарға жырлап бердің Бердақты,-
дейді.Бердақ замана және ондағы теңсіздік көріністі көп сөз еткен
Дүние десең –қара, жұмбай көзіңді,
Залымдығы отқа тартар өзіңді,
Аяқ асты етер залым сөзіңді,
Заман маған зындан болып көрінді, -
деген еді [26.46-бет].Тұрмағамбет шығармаларында да осы теңсіздік заман сөз
Жер бетін жеті қабат зұлмат басты,
Жол таппай жүдеді жұрт таң жағынан.
Ұлу жыл жарлық шығып зар еңіретті,
Састырды жалын келіп жан жағынан,-
деп күңірене толғанады [30.6-бет]. Тұрмағамбет заман жайын, әлеумет теңсіздігін
Осы «Шахнамэ» дастанын Тұрмағамбет Ізтілеуов:
Дүниеден өмірім бітіп, өтсем де өзім,
Аралап жердің жүзін жүрер сөзім,
«Көре алмай кейінгіні кеттім-ау» -деп,
«Арманда болмай-ақ қой, екі көзім!»-
деп аяқтапты. Тұрмағамбеттің осы бір тамаша ойы өзінен бұрынғы
Бердақта:
Алтын әрбір айтқан сөзім,
Сөзім емес, ол бір өзім,
деп келсе, қазақтың ұлы ақыны Абайда:
Өлді деуге бола ма, ойлаңдаршы,
Өлмейтұғын артына сөз қалдырған,-
деп келеді.
Бердақ адамгершілік, оқу-өнер жөнінде, кейде ақыл-насихат мақсатында («Балам», «Надан
Сонау «Қырық қыздың» қаһармандық хикаясынан басталатын қасиетті қазынасына Бердақ
ІІ тарау. Өзектес, өрістес әдебиет
Ертеден тарихы бір туысқан екі халықтың ауыз әдебиеті біріне-бірі
Туысқан халықтар әдебиеттерінің арасында толық туысқандық байланыс пен достық
Қарақалпақ халқының ең озық ойлы перзенттері төңкеріс жеңісін жырлап
Қазақ, қарақалпақ халықтарының арасындағы мәдени, әдеби байланыс кеңес өкіметі
1924-1930 жылдар аралығында Қарақалпақ автономилы облысы Қазақ АССР-ның құрамында
Бұл өзгерістер екі халықтың арасындағы әдеби байланыстарының
өрлей түсуіне жағдай жасады.
1927жылы Қарақалпақ Автономиялы облысы өз алдына бөлініп шықты. Осы
«Қарақалпақ еңбекшілеріне» деген бас мақалада қазақ республикасының отау үйіндей
а )Автономиялы Қарақалпақ елі өмірлі болсын!
б) Уақ ұлттың еңбеккерлері мен жұмыскер табының одағы баянды
Қазақстан өлкелік партия комитеті «Қарақалпақ
диқандарына, барлық еңбекшілеріне» үндеу жариялап: «Бұл күнде мереке қуаныштарың
Қарақалпақ одақтың елі болды,
Сусын қандырарлық көлі болды.
Өзі-азат, қақырғаны-қаймақ алтын,
Ол-еңбектің таусылмас кені болды.
Сең-сең бөрік , ұзын жең қарақалпақ,
Етеді осы күнде шалқақ-шалқақ.
Жері-азат, елі-азат, кені-азат
Ол еңбектің даласы жатқан жалпақ [35.4-бет].
Қарақалпақ халқының өз алдына «отау тігіп» Автономиялы облыс болып
1969 жылы Қарақалпақ пединститутының профессоры Қаллы Айымбетовпен кездескен Сәбира
Қазақстаннан партия қызметкерлері келіп, еліміздің экономикасын, ағарту мәдени жұмыстарын
Біздер «Қобыланды», «Қамбар батыр» т.б. эпостық жырларды қазақ тілі
Жоғарыда аталған жігіттер шетінен әнші, күйші болатын. 1925 жылы
Алғашқы қарақалпақ драматургтері деп Сейфулғабит Мәжитов, Қасым Әуезов, Әбдіраман
Қарақалпақ кадрлары жеткіліксіз кезде, баспа орны мен аудармашылары болмаған
М. Горькийдің «Сұңқар жыры», «Макар Чудра», «Челкаш», А.Чеховтың «Түндегі
1929-30 жылдардан бастап қарақалпақ халқынан оқуға жіберуге кадрлар даярлана
Қаллы аға сөзінің соңында С. Сейфуллиннен, М. Әуезовтен лекция
Отызыншы жылдардағы қарақалпақ әдебиетінің үлкен бір жаңалығы– проза жанрының
Әдебиет сыны мен әдебие зерттеу салаларында бастапқы қадамдар жасалды.
Қарақалпақ прозасын бастауда, дамытуда сол кездегі Қазақстанның астанасы Орынборға
сіңірді.
Нәжім Дәуқараев (1905-1953) қарақалпақ кеңес әдебиетінің көрнекті өкілдерінің бірі.
Нәжім Дәуқараев Қоңырат ауданында туған. Бастауыш мектепті ауылда бітіреді.
Нәжім Дәуқараев Қазақстанда оқып жүрген кезінде-ақ, редакциялардың жұмысына белсене
Асан Бегимов, Нәжім Дәуқараев, Мырзағали Дәрібаев, т.б. қарақалпақ бауырларымыз
Нәжім Дәуқараев өзінің Бейімбет Майлинге көп еліктегенін айтады.
«Бір күні Бейімбеттің «Шұғаның белгісі» деген әңгімесі қолыма түсті.
«Нәжім Дәуқараев қазақ әдебиетінің белгілі үгітшісі болған адам. Ол
Қазақ, қарақалпақ әдебиеттерінің тығыз байланыста екендігін қарақалпақ кеңес әдебиетінің
Мырзағали Дәрібаев (1909-1942) Қоңырат ауданының 5-ауылында кедей шаруа отбасында
М. Дәрібаев әдебиет майданына поэзия арқылы келеді.Ақын өзін «Қызыл
М. Дәрібаев Қазақстан мен оның жүз жасаған ақыны Жамбыл
Қазіргі қарақалпақ әдебиетінің іргесін қалаушылардың бірі Қарабай Ереманов та
«Шырақ, бермен келші, - деп мені Сәкен ағай қасына
- Ассалаумағалейкум, - деп сәлем беріп, қасына бардым. Қою
- Қай баласың? – деді, менің бетіме жылы шыраймен
Мен студент екенімді, Хорезм республикасынан жіберілген делегацияның құрамында келгенімді
- Оқығаның жақсы... Жас бала екенсің, қай ұлттансың? Дегенмен
- Қарақалпақпын, - дедім мен.
- Олай болса, туысқан болып шықтың.– деді ол» ,-
Қарабай Ереманов қазақ әдебиетімен ертеден таныс қарақалпақ жазушыларының бірі.
Қ. Еремановтың «Қарақалпақ қызы» пьесасы қарақалпақ әйелдерінің
өмірінің бастан кешірген қиыншылықтарын көрсетуге арналған тұңғыш еңбек.
Пьесаның қысқаша мазмұны мынадай: Бірниз деген қызыл сирақ кедей
Бірнияздың Наргүл атты қызы, Бақтияр атты ұлы болады. Қызы
Нұрымбет Наргүлді өзіне деп алмай, есіктегі малайына арнап әкеледі.Ол
қорлық көрсетеді. Үй босағасынан орын бермей, ат қораға қамайды,т.б.
Наргүлдің соңынан әкесі іздеп келеді. Қайтар жолында суық тиіп,
Міне, «Қарақалпақ қызының» оқиғасы осылай өрістейді.
Қарақалпақ кеңес әдебиетінің көрнекті өкілдерінің бірі - Жолмырза Аймырзаев.
Өзі әрі ақын, әрі прозаик әрі драматург Ж.Аймырзаев 1910
Шымбай ауданының бұрынғы Тазқара болысында, қазіргі Шымбай ауылында шаруа
Ж. Аймырзаев – оқырман қауымға алдымен ақын ретінде
Жазушы қаламынан көптеген пьесалар туды. «Айгүл –Абат», «Амудария жағасында»,
Достық тақырыбына арналған «Айгүл-Абат» драмасында қазақ жігіті Шахмет қарақалпақ
«Мен ұлы Отан азаматымын» атты өлеңінде Жолмырза ақын өзінің
Азаттық, бақыт күні ғой бұл күн,
Ақталған арман ғажайып өмір.
Азамат қандай ерікті, шіркін,
Тулайды жүрек, шалқиды көңіл.
Бақыттың қожасы адам,
Қорғаны заман азат атымның.
Сол заманды күреспен алған
Мен ұлы Отан азаматымын!
Ж.Аймырзаев – қарақалпақтың көрнекті прозаигі. Оның «Көшекбайдың айласы» атты
Оқырман қауым Ж. Аймырзаевты қарақалпақ кеңес әдебиетімен бірге
кеңес халықтары әдебиетінің де белгілі уәкілі ретінде таниды. Оның
шығармалары, лирикалық өлеңдері орыс, өзбек, қазақ, түрікмен т.б. халықтар
«1936 жылы. Пайтахтымыз Москва қазақ халқының әдебиеті менен искусствосының
Москвада сол жылдары Қарақалпақстанның 200-ге жақын жигит-қызлары хәр
Мийнетлерін оқып, газет-журналдарда суреттелген көктеним ұшын Сәкен Сейфулин, Ильяс
Мен өзим менен тұрған оқыушыларға олары көриуденақ атларын
Жылы жүректен жабырлана көрисип сәлемлестим. Сәкен ағай менен ашық
Жалт-жұлт қараудан, тез сөйлесиуден кейин, Сәкен биздердиң Қарақалпақстаннан
Сұлыу сымбаты менен суйкимли минезине мейриң қана алмағандай көзиңниң
Ал, Сәкен ағайдың биринші берген билетин көп жылдарға
Бұл мениң қазақ кеңес әдебиятының жалыны жүрегли, тууысқан халықтың
1934-1936 жылғы туысқан халықтың әдебиятының ири уәкилери менен ұшырасулар
нұрларын шашып тұрды. Дүниялық әдебият ғазынасының есигинә уысылар арқалы
Туысқан халық, бауыр басқан елдиң еркин әдебияты мени өз
Айбек пенен Ғафурдан, Сәкен мен Сәбиттен, Хамза менен Яшиннен,
Ж. Аймұрзаев Төрткөлде педагогикалық техникумда оқып жүргенде қарақалпақ фольклорын,
Ж. Аймұрзаевтың 1920-1930 жылдары жазған өлеңдерінен оның («Ерлер талабы»,
Абат етип техниканың күшлерин,
Бөледи өнерге советтің ели.
Бұрын жүрсек арбаменен шұбалып,
Бүгин миндик сол поездқа қуанып...
Тақ-тақ-тақ,
Тақ-тақ-тақ,
Тоқ-тоқ-тоқ,
Шақ-шақ-шақ.
Уақытты қошлықпенен күлисип ойнап,
Қиятырмыз жарасықлы ырғалып,
Дөңгелеклер мийнет намысын сайрап,
Барып келип мотор салады ойнақ.
Тық-тық-тық,
Шық-шық-шық,
Сап-сап-сап,
Шап-шап-шап
деп береді [34.406-бет].
Ал С.Сейфуллин «Советстан» поэмасында заманның тарихи шындығы мен өз
«В.Маяковскийдің С.Сейфуллинге үлгі болғанында ешқандай күмән жоқ. Маяковскийдің поэмасындағы
Міне, заулап, отарбада келеміз,
Кейде жүйткіп, кейде бүлк-бүлк желеміз.
Жол құрыш,
Жолы өріс,
Аумай бұрыс
Қарақшыға апарады сенеміз.
Айда отарба, аямай күш, айдап бақ,
Дөңгелегің зырылдасын тақ-тақ-тақ.
Шаңқан жарық,
Шамға қарық,
Болсын халық,
Элекр жақ, тынбай айда, жол ұзақ!
Жол ұзақ,
Отты жақ,
Заулап бақ!
Қатты шап,
Траттаттат!
Траттаттат!
Траттаттат!
(«Советстан»)
Қорыта келгенде, осы екі ақынның поэмасындағы («Советстан», «Поезд»)
образымен тұтасып, бірлікте алынған.
Қарақалпақ жазушысы Ж.Аймырзаевқа да, қазақ жазушысы С.Сейфуллинге де В.Маяковский
Ал «Салдық завод» өлеңінен Абай нақышын танимыз:
Күшті қосып,
Жәбділдесіп,
Қолға алдық жұмысты.
Жеңді түріп,
Дайын тұрып,
Молдан салдық құрылысты.
Ақын жырларында мазмұн мен көркемдік берік жымдасқан. Саяси өлеңдерінде
Алғашқы прозалық шығармасы – «Қуат» (1940) повесінде бұрын тұрмыс
Бір сөзбен түйіп айтқанда: «Жолмырза Аймұрзаевтың поэзиялық және драмалық
Қазіргі қарақалпақ кеңес әдебиетінің көрнекті өкілдерінің бірі Аббаз Дабылов.
А.Дабыловтың шығармашылық өмірі қарақалпақ кеңес әдебиетінің қалыптасу, өсу жолдарымен
Аббаз шығармашылығында өз туған халқының Кеңес өкіметі жылдарында өркендеп,
Ақын өлеңдерінде халық поэзиясының әсері басым. Жырлары көбінесе біздің
А.Дабыловтың поэзиясындағы елеулі шығармасы – «Баһадүр» дастаны (1950 жылы
Бір сөзбен түйіп айтсақ, Қарақалпақстанның
(шайыры), халық жыршысы Аббаз Дабылов қарақалпақ әдебиетінің дамуында үлкен
Қарақалпақ поэзиясының ірі өкілдерінің бірі - Садық Нұрымбетов. Ол
С.Нұрымбетов 1900 жылы Кегейлі ауданында туған. Жастайынан жетім қалып
Садық өзінің ақындық қадамын 14-15 жасында бастайды. Ойын-тойларға әзіл-оспақ
Оның шын мәнісінде ақын боп қалыптасуына кеңестік дәуір мүмкіндік
Садық – біздің Жамбыл, Нұрпейіс, Төлеулер сияқты халық жыршысы.
С. Нұрымбетовтың өлеңдерінің негізгі қазығы – қарақалпақ халқының мәдени-саяси
Құтты болсын, 9 Май келді,
Дұшпанды қиратқан даңқты ай келді,
Алдағы мақсатың –бес жылдық план,
Орындау міндетің сайма-сай келді [5.247-бет], -
дейді шайыр Садық Нұрымбетов.
Отан соғысынан кейінгі жылдары жазылған шығармаларының көпгілігі дерлік халықтар
...Ынтымағы жарасқан бір татумыз,
Ардақтаймыз шын достықтың атын біз.
Туысқанбыз, бауырласпыз, жақынбыз,
Қазақстан ақындары, қош келдің , -
деп, құшағын жайып қарсы алады [40.55-бет].
С. Нұрымбетов өзінің «Абай ескерткішіне» деген өлеңінде «Мен де
Орыс халқына арнаған бір өлеңінде:
Мәңгілік батырлықты сізден үйрендік,
Төзім-сабырлықты сізден үйрендік.
Шындық, әділдікті сізден үйрендік,
Сіздер - өнер жолы сағамыз біздің , -
дейді [40.47-бет].
Садық шайыр поэзиясының бір саласы – мысал өлеңдер. «Май
Шайырдың «Бердақ», «Қамары», «Теңізде», т. б. поэмалары бар. «Бердақ»
Халық ақыны С. Нұрымбетовтың шығармашылық өсу жолы қарақалпақ кеңес
Әдебиетке кейінгі жылдарда араласа бастаған Ізбасар Фазылов, Қармыс Досанов,
Сондай-ақ Кәраматдин Сұлтановтың «Ақдария» атты романы да Ұлы Отан
Ұлы Отан соғысынан кейін қарақалпақ кеңес жазушыларының қатарына халықтың
«Күншығыс жолаушысы» (1959), «Дала армандары» (1966), «Ойлар»(1960), т. б.
И.Юсупов Шымбай ауданының «Қасым Әуезов» атындағы ауылда 1929 жылы
Жігерлі жастығымды жетелеп жылдар өтті,
Жазушы болдым, жырладым көп жерге тарап кетті,-
дейді.
И. Юсупов табиғат көрінісін, географиялық атауларды лирикаға қосуға шебер
Мақтанамын халқымменен бірге,
«Бақтиярсыз» дескенім үшін,
Ерік бұлағын ішкенім үшін,
Және туып өскенім үшін,
Әл-Бируни туылған жерде, - дейді.
И.Юсупов өзінің «Мақта – біздің
өлеңінде қарақалпақ еңбеккерлеріне көмекке келген
қырғыз, қазақ халықтарының бірлестігін, достығын кіршіксіз ақ мақтаға теңейді.
Ақын өзінің «Күншығыс жолаушысы»
«Талды, қайыңды туған мақаным» деп таныстырады. Бұл өлең Қарақалпақстан
Қарақалпақ ақыны И.Юсупов өзінің Қазақстанға деген ыстық сезімін
Жол түсіп барсам Шымбай қаласына,
Інідей сәлем берген ағасына,
Жылы шырай жүзбенен күтіп алып,
Қарық қылды жыр менен ықыласына, -
дей келіп,
Шымбай менің тастырды шабытымды,
Гауһардай жарқырайды шамы түнгі!
Көз алдымда мақтадай ақ жүректі
Бауырмал қарақалпақ жаны тұрды , -
деп береді [41.59-бет]. Енді «Кегейлі» өлеңінде:
Өскен жерім секілді,
Көзге ыстық Кегейлі.
Сүйді самал бетімді,
Мені бөлек демейді.
Бірі етіп досының,
Перзентіне теңейді.
Аспанында жырларым
Құстай ұшсын Кегейлі.
Келе сала жеріңе
Дос-жараным көбейді,
Бір ұлы деп мені де
Санай берсін Кегейлі , -
деп, туыс жүрекпен қалтқысыз табысқан жүрек ниетті шебер бейнелеп
Халықтар достығын жырлау, өз азаттығы үшін күресіп отырған елдерге
И.Юсуповтың шығармашылық табыстары тек төл туындылар беруде
ғана көрінбей, сонымен қатар классикалық шығармаларды аудару саласында да
Қазіргі қарақалпақ әдебиетінде, әсіресе, проза мен поэзияның даму процесінде
Тілеуберген Жұмамұратов – Кеңестік Қарақалпақстанның көрнекті ақындарының бірі. Ол
Жас кезінен-ақ әдебиетпен
Алғашқы өлеңдері газет-журналдарда, әдеби альманахтарда жарияланады. Оның халықтар достығы
Тілеуберген суырып салма ақын. Ақын шығармашылығының негізгі тақырыбы –
достығын «Қырғыз достарыма», «Қазақ жігітіне», «Кейбір қазақ жазушыларына», «Өзбек
Т. Жұмамұратов Кеңес халықтарының достығы туралы жырлағанда, ұлы
Сен болмасаң ұшқыным,
Сөніп құлдық торында,
Неше түрлі қысымның
Көрер едім зорын да, -
дейді «Қазақ досыма» деген өлеңінде:
Қалама кел, ауылыма барып кет,
Бойдақ болсаң, ару таңдап, алып кет.
Жігіт те көп қазақ қызы сүйгендей,
Жұрт жаңартып тағы құда болып кет!
Қадірлеймін, сенің үшін мал сойып,
«Дәстүрім» деп алдыңызға бас қойып
Мейлі стол, мейлі жастық жастанып,
Қыздар құйған қара шайдан іш тойып.
Ұлы кеңес Отанымда халқым шат,
Ағаның да, құрбының да дәмін тат.
Бәрінен де ең қадірлі сыйлығым-
Жүректегі лаулап тұрған махаббат, -
дейді лирик ақын. Т. Жұмамұратовтың «Өмірімнің лирикасынан» деген өлеңі
Елім туған қуаныш пен қапалық,
Күн артынан күндер келер тақалып,
Әр батқан күн жылып алып кетіп тұр,
Өмірімнің бір шегесін қопарып.
Ақын өзінің арманы мен қуанышы да жаңа образдар арқылы
Т.Жұмамұратов шығармасы сатира мен юморға да бай. Ол Қазақстанға
Олардың еңбек сүйгіш халық екендігін өз жырының арқауы етеді.
Таудай биік үй ылғи есік алды,
Көрінбей коммунизм иесі қалды.
Бір колхозда 16 кейіпкер болса
Бәрі кейіпкер болмаған иесі қалды,-
деген өлеңді аяқ астында шығарған көрінеді.
Туысқан қарақалпақ халқының көрнекті ақыны Т.Жұмамұратов қазақ халқына
қуанышына да ортақтасып, әрқашан да өзінің тамаша лирикалары мен
Ақын «Қарағанды» деген өлеңінде:
Уа, Арқаның асқақтаған алыбы,
Сенде қалды жүрегімнің жарымы.
Сөнер емес, мен Нөкісте жүрсем де,
Саған деген махаббаттың жалыны!
Сұлусың сен, дидарыңа нұр толған,
Жомартсың сен, сыйлығыңа қыр толған
Сенің сырбаз сипатыңды көргенде,
Ақындардың жүрегіне жыр толған, -
дейді [42.116-бет].
Т.Жұмамұратов – халықтар достығының жаршысы, қазақ әдебиетінің досы.
Қазақ досым, келсең біздің ауылға,
«Бөтенмін» деп өзіңді әсте санама!
Түсінбеспіз қарақалпақ тілін – деп,
Байқаусызда бізден тілмаш сұрама, -
деп ақын тегін жырламаған [43.28-бет]. Бұл туралы ақын-ғалым С.Сейітовтің:
Екі халық арасындағы әдеби байланыстың бір түрі – аударма.
Прозалық және поэзиялық шығармаларды аудару, арнайы жинақтар шығару екі
Осылардың ішінде қарақалпақ елінің батырлық эпосы «Қырық қыз» (1959),
тамаша эпосы «Қырық қызды» (аударушылар Х.Ерғалиев, С.Мәуленов, Ә.Шалабаева) қазақ
« Бұл қазақтың оқушы жұртшылығының керегіне жаратарлық қымбат кітаптардың
қарақалпақ елінің өткен замандағы өмірінен көп мәлімет табамыз... Екіншіден,
«Қырық қыз» жалғыз қарақалпақ халқының емес, бүкіл кеңес халықының
Сонымен бірге соңғы жылдары М.Горькийдің «Анасы», Н.Островскийдің
Ә.Науоидың, Абайдың, Н.А.Некрасовтың, А.П.Чеховтың, А.С.Пушкиннің. М.Ю.Лермонтовтың, Назым Хикметтің таңдамалы
Драматургия саласында А.Н.Островскийдің «Жарлылық айып емес», Н.В.Гогольдің «Ревизор», И.Франконың
«Орыс мәселесі», Хамза Хакимзаданың «Бай мен батыры», Ғ.Мүсіреповтің «Қыз
Жұмамұратов, Мариям Қасымова, Бабаш Исмайылов, Өсербай Хожаниязов, Қожамұрат
Назбергенов, Мырзағали Дәрібаев, Хажмұрат Сапаров, Ғалым Сейітназаровтың өлеңдері енген.
Қарақалпақстан Республикасындағы халықтың бестен бірін қазақ ұлтының өкілдері құрайтындықтан,
Халықтар достығы – бүкіл көп ұлтты кеңес әдебиетіндегі басты
Қарақалпақ ақыны Т.Жұмамұратов қазақ әдебиетінің классигі Мұхтар Әуезовтің 60
Жүректен ыстық сәлем, Мұхтар аға,
Естіген жан сыртыңнан, Мұхтар аға.
Ақын Абай жаһанды кезіп кетті,
Ойы жоқ ешбір жерде тоқталарға.
Тілегім тек – тағы да жүз жыл жасап,
Мың жылдық шежіресін ақтар, аға.
Күн бар жерде сияның ізі кетпес
Адам ұлы қадірлеп сақтар, аға! –
деп, өзінің оған деген сүйіспеншілігін, достық ниетін, тілегін білдіреді.
Қарақалпақ пен қазақ халықтарының арасындағы достық тақырыбына, бақытты тұрмысына,
қосады.
Белгілі ақынымыз Сырбай Мәуленов:
Аралға екі дәрия
Бірге барып құйғандай.
Менің де досым қасымда,
Екі жүрек тұрғандай, -
десе, Дихан Әбілев «Ащыкөл толқыны» деген өлеңінде:
Қарасам Алатаудың бөктерінен,
Жүзіңді көргендеймін көкте күннен.
Күміс көл, қарақалпақ пейіліндей,
Толқының көкірегімде кеткен білем, -
дейді.
Қарақалпақстан туралы көбірек өлең жазып жүрген қазақ ақындарының бірі
1955 жылы қазақ халқының ұлы ақыны Абай Құнанбаевтың таңдамалы
Абай өмірбаяны мен шығармашылығы 1949 жылдан бері қарақалпақ орта
мемлекеттік педагогика институтының әдебиет факультетінде Абай шығармашылығы туралы арнаулы
Абайдың қайтыс болғанына елу жыл толуына байланысты (1954) республикалық
Туысқан қарақалпақ халқының
журналының (1970) сегізінші саны түгел қазақ әдебиетіне арналған. Онда
жарияланған. Сондай-ақ Сәбит Мұқановтың туғанына 70 жыл толуына арналған
«Қарақалпақ жұртшылығы туысқан қазақ әдебиетін жанындай сүйеді. Оның таңдаулы
өлеңі бар.
Туысқан екі тілдің бір-біріне өте
тіпті, өзінің түп нұсқадағы өң-бояуын да сол күйі сақтаған.
Айдар, Айдар, ақ Айдар,
Жағаң – майса, сууың – пал.
Өткіздім сенде көп айлар,
Қалдырдым сенде көп ойлар [48.110-бет].
Міне, мұнда түп нұсқадан тек «суу» (су), «пал» (бал)
Бұл жағдай әдеби шығармаларды туыс тілдерден тікелей аударудың аса
Қарақалпақ жұртшылығы біздің әдебиетімізге қашан да ықыласпен көңіл бөліп,
мен Жамбылдың өлеңдерін, Сәкен, Ілияс, Бейімбет шығармаларын, М.Әуезовтің Абай
Қарақалпақ, қазақ, халықтары
әдебиеттері де түр, жанр, көокемдік жағынан өзара туыстас. Қазақ
Біздің халқымыздың көп мақалдарының бірі «Ай ортақ, күн ортақ,
халық даналығы өзінің жақсы орамын табатын сияқты. Мұны, мәселен,
озық тәжірибесінен анық аңғарамыз.
Қазақстан мен қарақалпақ халықтарының дәстүр мен салт-сана, мәдениет пен
Қарақалпақ ақындары республикамызға келіп, қазақ халқының өмірінен өлең жазып,
Туысқан халықтардың әдебиетіндегі жетістіктерді насихаттауда әдеби сын да елеулі
Соңғы жылдары қазақ және қарақалпақ әдебиеттерінде, баспа беттерінде екі
Бұл екі халықтың арманы ортақ,
Олардың өткен замандарда өнер аспанына биіктеп шарықтаған ардагер екі
Сондықтан да Садық шайыр өзінің бір өлеңінде:
Абайдың лебізі, Бердақтың сесті,
Бір-бірінен қашық болған емес-ті, -
деп дұрыс көрсетеді.
ақындардың қай-қайсысы да
Халықтар тағдырының келешегіне, болашақ атар таңына олар өзгеден
көз жіберді, туған елдерінің бақытты, азат, іргелі, берекелі бейбіт
Соңғы жылдары дәстүрге айналған еліміздегі халықтардың өзара әдеби апталықтары
«1960 жылы қыркүйек айында қазақ жазушыларының Өзбекстанда онкүндігі өткізілді.
Осы жылдың 10 қыркүйек күні қазақ жазушылары делегациясының есінде
Сол күні кеште Нөкістің жазғы театрында қала жұртшылығының қазақ
Т.Жұмамұратов қонақтарды өлеңмен құттықтады. Залда отырғандар ақын Т.Жароковтың, Д.Әбілевтің,
асқан сүйіспеншілікпен тыңдады», - деп жазды Б.Ысқақов [49.106-бет].
Онкүндікке республикалық, облыстық, аудандық, тіпті, көп тиражды газеттерге дейін
«Советтік Қарақалпақстан» газетінің 1960 жылғы 9 қыркүйектегі санында филология
«Советік Қарақалпақстан» газетінің 1960 жылғы 10 қыркүйектегі санының үшінші
қуанышы» атты мақаласы, С.Нұрымбетовтың «Қазақстан ақындары, хош келдіңіз», Х.Рамбергеновтың
«Шайыр достарыма», Жұбан
1964 жылы қарақалпақтың бір топ ақын-жазушылары Алматыға келді. Сол
бағы», «Алматы», Ғ.Сейітназаров «Балықшы» деген өлеңдерін шығарады.
Хожабек ақын:
Алматы да өз мекенім, өз елім,
Кең көшсін сайраңдаймын кетемін.
Ұстай тұрып, күндей күрең алмасын
Тәтті достық дәмін содан сеземін,- десе,
Ғалым:
Қаймықпайды балықшы,
Қорықпайды дүлейден.
Қаһарман ер халықтың,
Қуатына сүйенген,-
дейді.
Халықтар достығының айқын айғағын көрсететін осындай материалдардың бірі 1969
Қарақалпақстандық туыстар ескерткіш сәлем есебінде Бердақтың үлкен портретін, қарақалпақтың
Қарақалпақ ақыны Қ.Сұлтанов екі халықтың ежелгі туыстығын:
Бұрын болып, бұрын жолым түспеген,
Түспесе де жүрегімнен өшпеген.
Ағайынға шығып едім белсеніп,
Келдім ұшып, міне, достық күш деген....
Қаратауым тамыр алса Оралдан,
Жайық, Әму бір бұлақтан тараған.
Дина еліне сәлем, «Қырық қызымнан»
Кәрі Каспий сәлем, інің Аралдан...
Мұңдас болып Махамбет пен Бердағым
Тар заманда өтті талай зар мен үн.
Бүгін ,міне, дидарласты ағайын,
Танып алыс,
Жақын-жуық адамын...
Осы жолда шалқыса ән-күйіміз,
Дөңгеленсе нелер сәнді биіміз.
Сапар шексек Москва «анаға»,
Гурьев болар бір туысқан үйіміз,-
деп жырласа, Фариза Оңғарсынованың «Қарақалпақ туысыма» деген өлеңінде қазақ
Еншілес едік, ананың сүтін бөлісіпішкен ер жетіп,
Қосылып салған ән-жырымызбен даланың төсін тербетіп.
Өзіңді бүгін қазақтың байтақ даласындай дарханкөңілмен,
Қарсы алып тұрмын сағынышымды селдетіп,-
деп, әсерлі де айшықты сөздер арқылы шеберлікпен жетістіріп бере
Міне, қазақ-қарақалпақ әдебиеттерінің өзара байланыс жайы осындай. Қазақ пен
Бұл айтылғандар біздің мәдени-әдеби байланыстарымыздың бір ғана жағы. Екі
облыстары ауыл шаруашылығы мәселесінде Қарақалпақ республикасымен тығыз
беруде. Қоңырат- Бейнеу темір жолының салынуы екі ел арасындағы
халқы мен Қазақстанның бай табиғаты, таусылмас байлығы туысқан қарақалпақ
Топырағы-алтын аймаққа
Сүйсініп көңілім тоймақ та.
Бұл не деген кең жаһан,
Шекарасы қай жақта,-
деп Тілеуберген ақын сүйсіне жырлайды.
Екі ел арасындағы ежелден келе жатқан ескі достық туралы
деген сөзі еріксіз еске түседі [51.9-бет]. Біз де бұлай
Қорытынды
Қорыта айтқанда, ежелден көршілес отырған екі елдің әдеби байланысы
Қазан төңкерісі жаңа заманның басы болды. Бұрынғы қаналып келген
Адам баласына бақыт таңын әкелген Қазан төңкерісі екі ел
Әсіресе, қазақ, қарақалпақ әдеби байланысының барынша дамыған кезеңі Ұлы
Әдеби байланыстың жаңа түрлері пайда болды. Әдеби апталлықтар мен
Пайдаланылған әдебиеттер
1. Тойшыбаева С. Қазақ-қарақалпақ әдебиеттерінің байланысы. Алматы, 1977.
2. Мұқанов С. Жарқын жұлдыздар. Алматы, 1964.
3. Нурмухамбетов М. Из истории русско-каракалпакских культурных связей. Ташкент,
4. «Әмудария», 1962, № 9.
5. Сейітов С. Жақын жағалаулар: Әдебиеттер достығы. Алматы, 1965.
6. Ахметов С. Туысқан халықтар әдебиетінің байланысы нығая берсін.-
7. Қазақ ССР тарихы. І том. Алматы, 1957.
8. «Қазақ «әдебиеті», 1962, 15 мамыр.
19. «Қазақ әдебиеті», 1959, 10 шілде.
10. Валиханов Ч. Статьи и переписки. Алма-Ата, 1947.
11. Орлов А.С. казахский героический эпос. Москва, 1945.
12. Сағитов И. Қарақалпақ халқының қаһармандық эпосы. Нөкіс, 1963.
13. Потапов Л.П. Ранние формы феодальных отношений. Москва, 1967.
14. Қырық қыз. Алматы, 1959.
15. Бердібаев Р. Әмудария әуендері. Алматы, 1970.
16. Қазақ эпосы мен әдебиет тарихының мәселелері. Алматы, 1961.
17. Валиханов Ч. Собр. Соч. т. І. Алма-Ата, 1961.
18. Ысмайылов Е. Ақындар. Алматы, 1956.
19. Айымбетов Қ. Халық даналығы. Нөкіс, 1968.
20. Сейітов С. Жақын жағалаулар. Алматы, 1979.
21. Ахметов С., Исмаилов Б. Қарақалпақ әдебияты ( Орта
22. ХҮІІ-ХІХ ғасырлардағы қазақ ақындарының шығармалары. Алматы, 1962.
23. Юсупов И. Ел ардағы. «Қазақ әдебиеті», 1975,12 желтоқсан.
24. «Әмудария», 1959,№4.
25. Субханбердина Ү. Әдеби мұра. Алматы, 1970.
26. Бердақ. Таңдамалы шығармалары. Нөкіс, 1956.
27. Шалекенов У. Бердақтың демократиялық идеялары. «Жас лениншіл», 1954,6
28. Мәуленов С. Ағайын халық қарақалпақ. «Қазақ әдебиеті», 1957,25
29. Ізтілеуов Т. Таңдамалы шығармалары. Алматы, 1972.
30. «Социалистік Қазақстан», 1962, 31 қазан.
31. Қаратаев М. Сөз зергерлері. Алматы, 1966.
32. Тәжібаев Ә. Қаратаев М. Амудария мен Сырдария ақыны.
33. Ғабдуллин Н. Тілі бір, жыры бір// Уақыт сыры.
34. Қарақалпақ совет әдебияты тарихының очерклери. Ташкент-Самарқанд. 1968.
35. «Еңбекші қазақ», 1927,10 ақпан.
36. Есмуратов Г. Нәжім Дәуқараев. Нөкіс, 1965.
37. «Социалистік Қазақстан», 1933, 17 мамыр, «Әдебиет майданы», 1932,
38. «Советтік Қарақалпақстан»,1960, 4 қыркүйек.
39. Қаратаев М. Туған әдебиет туралы ойлар. Алматы, 1958.
40. Қарақалпақ жырлары. Алматы, 1964,
41. «Әмудария», 1970, №8.
42. «Жұлдыз», 1972, №6.
43. «Социалистік Қазақстан», 1971, 28 мамыр.
44. «Жұлдыз», 1960, №2.
45. Мәуленов С. Қарақалпақ жырлары. Алматы,
46. Бейсенова М. Түркі халықтары әдебиеті. Шымкент, 2006.
47. Жиенбаев С. Дала гүлі. Алматы, 1961.
48. Қазақ шайырлары. Нөкіс, 1961.
49. «Жұлдыз», 1961, №8.
50. «Коммунистік еңбек», , 23қыркүйек.
51. «Қазақ әдебиеті», 1972, 9қыркүйек.
51
Халық өлеңдерінің классификациясы
Азия мен Қазақстан халықтары әдебиеттерінің өзара жақындастығы
ҚАЗТУҒАН ЖЫРАУ
Доспамбет жырау
НОҒАЙЛЫ ДӘУІРІНДЕГІ ЖЫРЛАРДЫҢ ЗЕРТТЕЛУІ
Қарақалпақ әдебиеті
Асан қайғының шығармаларының зерттелуі
Төлеген Айбергенов поэзиясының көркемдік ерекшелігі
Қазақтың тұрмыс-салт жырларының типологиясы
Қазақ фольклортанушыларының мақалалар жинағы