Маданов Ұлы дала тарихы
ЖОСПАР
Кіріспе 3
“Қасым ханның қасқа жолы” 5
“Есім ханның ескі жолы” 7
Тәуке ханның “Жеті жарғысы” 10
Қорытынды 19
Қолданылған әдебиеттер тізімі 20
Кіріспе
Әр елдің өзіне лайық заңы бар.
Елді елдікке, ынтымаққа, бірлікке бастайтын және
Қазақ хандығында “Қасым ханның қасқа жолы”,
Қазақ хандығы заңдарының түп төркіні қазақ
Қазақтың ежелгі ғасырлар бойы қалыптасып, құқық
Ертедегі тұғыры мен қасиеттерін сақтап қалған
Көшпелі шаруашылық негізінде құрылған қоғамда кең
“Қасым ханның қасқа жолы”
Қазақ хандығының іргесін қалаушы хандардың бірі
Бірнеше мың жыл бойы Еуразия көшпелілерінің
Қазақ шежіресінде бұл кезең “Әз Жәнібектің
“Қасым ханның қасқа жолы” туралы қазақтың
Ә. Марғұланның айтуы бойынша саяси жағдайдың
Бұл заңға кірген ережелер мынадай:
Мүлік заңы (мал, мүлік, жер дауын
Қылмыс заңы (кісі өлтірку, ел шабу,
Әскери заң (қосын құру, аламан міндеті,
Елшілік жоралары (майталмандық, шешендік, халықаралық қатынастарда
Жұртшылық заңы (шүлен тарату, ас, той,
Қасым хан заманында қазақ елі хан
Қазақтың басын құрап, өз бетімен ел
“Есім ханның ескі жолы”
Таризхымызда “Қасым ханның қасқа жолы”, Тәуке
Көптен бері ізденіс, зерттеулер жүргізудің нәтижесінде
Есім хан қазақтарға 1598 – 1628
Ел аузында сақталған деректерге қарағанда, Есім
Ежелден-ақ қазақ қоғамындағы күрделі даулардың бірі
Өнер құны. Оған жүлде алған атақты
Сүйек құны. Оған өлген кісінің сүйегі
Бұл екі түрлі құнды үстеме құн
Болса да ол дәуірде құл мен
“…Мен өлсем құнсыз кетер деме сен
Кешегі өзің ұрып өлтірген
Тілеуберді құлыңдай!…” –
дегенінен аңғара аламыз.
Ал, Тәуке хан тұсында “құн мөлшері
Әйел адамның құны “Есім ханның ескі
Өлген әйелдің тұқымының қызына алатын қалың
Даудың тексерілуі кісі өлтірушінің алдында өтеді.
Ал, Тәуке хан дәуіріндегі “Жеті жарғы”
Қазақ қоғамындағы екінші бір үлкен дау
Қазақ қоғамында мал-мүлік дауы да ерекше
Ұрланған аяқты мал үшін ұрыдан ол
“…Қысырында бермесең,
Буазында берерсің.
Арығында бермесең,
Семізінде берерсің.
Өз алдында бермесең,
Өнерімді көрерсің,”-
деп тепсініп тұрып кетеді. Сонда Көкшолақ:
Есім хан заманы – шетелдіктермен күресте
Тәуке ханның “Жеті жарғысы”
“Қасқа жол” мен “Ескі жол” заңдары
“Жеті жарғы” қазақ халқының мемлекет және
“Жеті жарғы” қазақ халқының дәстүрлі мемлекеттік
1977 жылы Оңтүстік Қазақстан жерінен кездейсоқ
“Жеті жарғының” жуық түрдегі жүйесі көнекөз
Қазіргі уақытта Моғолстан мемлекеті тарих бетінен
“Жеті жарғы” баптарына шариғат үкімдерінің сәл
“Жеті жарғының” әрбір бабы қазақ халқының
Әділхан аз болды Назардайын,
Алашқа Есім ханның жолы дайын.
Тәукедей данышпан хан құрған екен,
Басында Күлтөбенің Құрылтайын.
“Жеті жарғы”, негізінде, жеті әдеттік құқықтық
Жер дауы, баяндайтын, біріншісі,
Ру, қоныспен меншікті ісі.
Иеленген жеріне жанжал болса,
Біреуге басымдылық қып озбыр кісі.
Үй іші мен баланы тәрбиелеу –
Болған жосын заңының екіншісі.
Ұрлық, қарлық, барымта - үшінші заң,
Баян етер бәрін де білген кісі.
Төртінші боп саналған мынау заңы,
Бір халықпен басқа ру болса дауы.
Ұлтын жаудан қорғамақ - бесінші бұл,
Алтыншы, жетінші - құн дауы, жесір
Тәуке ханның “Жеті жарғысында” қазақ қоғамының
“Орыс деректемелерінде” бұл заңдар “Тәуке ханның
байырғы әдет-ғұрып нормаларының Тәуке хан тұсында
билер сотының тәжірибесі, түйінді биліктер, шежірелер;
ұсақ хандардың өзара бірлігін, ынтымақтастығын
“Жеті жарғы” заңындағы: “бір еркектің төрт
Қазақ хандығы заңдары тілі тұжырымды, есте
Тәуке ханның “Жеті жарғысының” мәтіні толық
Қазақ хандығы заңдарының негізі – феодалдық
“Жеті жарғы” заңы жарыққа шыққаннан кейін
“Жеті жарғының” негізгі талаптарының бірі –
Феодалдарға қарсы бас көтергендік үшін жауапкершілік
Біреудің әйелін зорлау, алып қашып кету
“Жеті жарғы” және қазақтың әдеттік-қылмыстық құқығы.
“Жеті жарғы” өзінің баптарында “қылмыс” деген
Қылмыстық жауапқа тарту 13 жасқа толған
Талдау жасап қарасақ, “Жеті жарғының” бірнеше
Тәуке ханның “Жеті жарғысында” некелік қатынастар
Тәуке ханның “Жеті жарғысында” қалыңмал берудің
“Жеті жарғы” және қазақ билері “Жеті
Ақылы асқан әз Тәуке хан бұл
Қорытынды
Шапса тұлпардың тұяғы сынатын, ұшса сұңқардың
Қайсыбір халықтың тарихи шежіресі – дала
Қазақ ата заңдарының мемлекет пен қоғамның
“Қасым ханның қасқа жолын”, “Есім ханның
Қолданылған әдебиеттер тізімі
Ботантаева Б.С. Әз Тәукенің „Жеті жарғысы”
Тынышпай М. «Қазақ халқының тарихы, Алматы,
Мусин Ч. Қазақстан тарихы, Алматы, 2004ж.
Маданов «Ұлы дала тарихы». Алматы, 1994
Қазақ ССР тарихы, Алматы, 2 том
Қазақ тарихы очерктер Алматы, 1998 ж
2
ЕЖЕЛГІ ЖӘНЕ ОРТАҒАСЫРЛАР ДӘУІРІНДЕГІ ҚАЗАҚСТАН
ХҮІІ ғ. – ХҮІІІ ғ. басындағы ҚАЗАҚ ХАНДЫҒЫ
РЕСЕЙДЕГІ АҚПАН РЕВОЛЮЦИЯСЫ ЖӘНЕ ОНЫҢ ҚАЗАҚСТАН ӨМІРІН ДЕМОКРАТИЯЛАНДЫРУДАҒЫ МАҢЫЗЫ
Қазақ халқының қалыптасуы туралы мағлұмат
Қазақстан территориясындағы тайпалық одақтар
Қазақстанның Ресейге қосылуының аяқталуы және оның мәні
Қазақ халқының ХVІІІғасырдағы саяси жағдайы
ХҮІІІ ҒАСЫРДЫҢ БІРІНШІ ЖАРТЫСЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ ХАНДЫҒЫНЫҢ СЫРТҚЫ САЯСАТЫ
ХҮ- ХҮІ ҒАСЫРЛАРДАҒЫ ҚАЗАҚ ХАНДЫҒЫ
ДАМЫҒАН ОРТАҒАСЫРЛЫҚ МЕМЛЕКЕТТЕР (ХІ – ХІІІ ҒҒ. БАСЫ)