Жиембет жырау
ЖОСПАР
Кіріспе 2
Жерұйық іздеген желмаялы Асанқайғы 2
Қызыл тілдің шешені Қазтуған жырау 7
Шәлгез (Шалкиіз) жырау 9
Жиембет жырау 15
Қорытынды 16
Қолданылған әдебиеттер 17
Кіріспе
Қазақта «жеті атасын білмеген жетесіз» деген
Бүкіл өмірін қазақ халқының асыл арманымен
Ал қызыл тілді Қазтуған, орақ тілді
Жерұйық іздеген желмаялы Асанқайғы
(ХVғ.)
Асан қайғының өмірі туралы нақты деректер
Асан қайғының Әз-Жәнібекке айтқан әзірге мәлім
Жыраулық поэзия мен ақындық өнердің бірлігін
Сонымен, Асан қайғы қазақтың тұңғыш бас
Кешегі он сан ноғай бүлгенде,
Ормамбет би өлгенде,
Орданың қара ағашы
Аспанға ұшып кеткенде, — деп те
Сөйтіп, Шоқан мұнда қырғыз, қазақ, ноғайдың
Қ. Халитоғлы өзінің "Тауарих Хамса Шархи"
Мұнан соң қилы-қилы заман болар,
Заман азып, заң тозып, жаман болар.
Қарағайдың басына шортан шығып,
Бабалардың дәурені тамам болар.
Ол күнде қарындастан қайыр кетер,
Ханнан күш, қарағайдан шайыр кетер.
Ұлың, қызың орысқа бодан болып,
Қайран ел, есіл жұртым сонда нетер?!
Қ. Халитоғлы бұл жырды айтып беруші
Асанның асыл түбі ноғай деймін,
Үлкендердің айтуы солай деймін.
Бұл сөзге анық-қанық емес едім,
Естігенім, тақсыр-ау, былай деймін.
Тегінде ноғай, қазақ түбіміз бір,
Алтай, Ертіс, Оралды қылған дүбір.
Ормамбет хан Ордадан шыққан күнде,
Асан ата қайғырып айтыпты жыр...
Қалай дегенде де, Ормамбет хан өлгеннен
Қ. Халитоғлы Асанқайғының ата-тегі туралы айтқан
Бұған қосып айтарымыз: мәселенің түйіні Асан
Аталған аңыздағыдай, бір қызығы, әуелде оның
Сөйтіп, екі туысқан елдің Асан қайғы
Енді бір ауыз сөз Асан қайғының
Әйтсе де, туған халқының жарқын болашағы
Қызыл тілдің шешені Қазтуған жырау
Қазтуғанның туып-өскен қонысы - Еділден бөліне
Алдымызда кеудесі тола жыр, көмейі күмбірлеген
Алайда тақырға шөп шықпайтыны сияқты суреткер
Қазтуғанның нақыл-тақпақ, жыраулық ой толғанысынан келетін:
Балдағы алтын құрыш болат
Ашылып шансам дем тартар,
Сусыным қанға қанар деп.
Арғымақтың баласы
Арыған сайын тың жортар,
Арқа мен қосым қалар деп.
Ақ дария толқын күшейтер,
Құйрығын күн шалмаған балығым
Ортамнан ойран салар деп.
Азамат ердің баласы
Жабыққанын білдірмес,
Жамандар мазақ қылар деп, —
іспеттес жолдары жыраулық поэзияның бізге жеткен
Алайда Қазтуғанның ақындық қуатын танытатын шығарма
Алаң да алаң, алаң жұрт,
Ағала ордам қонған жұрт,
Атамыз біздің бұ Сүйініш
Күйеу болып барған жұрт,
Анамыз біздің Бозтуған
Келіншек болып түскен жұрт,
Қарғадай мынау Қазтуған батыр туған жұрт,
Кіндігімді кескен жұрт,
Кір-қоңымды жуған жұрт.
Бұл жолдарда оқушысын баурап алатын ерекше
Адамға ең ыстық — Отаны, ата-бабасының
Қазтуған поэзиясы — табиғат аясындағы көңілі
Шырмауығы шөккен түйе таптырмас,
Балығы көлге жылқы жаптырмас,
Бақсы мен шаяны
Кежідегі адамға
Түн ұйқысын таптырмас, —
деген жолдар хас суреткердің қолынан ғана
Сөйткен менім Еділім,
Мен салмадым, сен салдың,
Хайырлы болсын сіздерге
Менен қалған мынау Еділ жұрт, —
деп, Еділ бойында қалған түрік тектес
Біздің қолымыздағы Қазтуған атына қатысты деректер
Шәлгез (Шалкиіз) жырау
15 ғасырда өмір сүрген көрнекті жыраулардың
Шәлгездің әкесі Тіленші аталады. Халық арасында
Ел аузынан жазылған қолжазба деректер мен
Шәлгез жыраудың өмір сүрген дәуірі мен
Шәлгез Темір биге Орақ, Мамай ордасынан
Соңғы жылдарда табылған, яки ноғайлар арасынан
"Біздің қолымызда бар деректерден, — деп
ХҮІ ғ-дың орта кезінде Ноғай Ордасының
Біз жоғарыда баяндап өткен жайларға қарағанда,
Шәлгезді Хақназарға кетуге мәжбүр еткен Жүсіп
Хақназар Қазақ хандығын 1538-1580 жылдары билеген.
Ел аузынан жиналған қолжазбалар мен XX
Ілкіде Ноғайлы аталған тайпа, рулардың көбі
Кариялар Алшын тайпасы құрамындағы "ноғайлы" не
"Шайыр" жинағындағы Шәлгез толғауына берілген түсінікте
Шәлгез шыққан Қояс руы қазіргі ноғай
"... Өз заманы үшін қадірлі де
Күні бүгін бізге белгілі болып отырған
Шәлгездің "Ғизмат нём би Темір", "Бәйтерек",
Шәлгездің бізге жеткен жырлары түгелдей азаматтық,
Шәлгездің бір шоғыр жыры Темір биге
Шәлгездің "Еділім", "Отауымда менің..." сияқты туған
Шәлгез шығармалары ой, мазмұны жағынан қисынды,
Толғаудың ұзын-ырғасына көз жіберіп, барлап шыққанда
Шәлгез жырларында суреттелетін адамдар - Темір,
Жырау өмірінің ең жарқын кездері Темір
Үлкен басын кішік етіп, кінәратсыз көңілін
Шәлгез көшпелі түркі тайпаларының әдет-салтының қаймағы
Өмірдің ащы-түщысын мол татып, ыстық-суығын көп
Тарих телегейіне көз жіберсек, белі бекем,
Халықтың сан ғасырлар бойғы тәжірибесінде, сол
Өмірдің өтпелілігін Шәлгез "Шағырмақ бұлт жай
Жиембет жырау
Жиембет Бортоғашұлы — жырау, әскербасы. 16
Қорытынды
Ежелгі ескі заманнан бастап, кешегі кеңестік
Ондай дарабоз даналарымызды ұлттық Руханият ұстыны
Түгел сөздің түп атасы Майқы би,
Құдайға шүкір, еліміз тәуелсіздікке қол жеткізген
Қолданылған әдебиеттер
1. Қазақтар. І-VII том, Құрастырғандар Әбен.Е.
2. Қазақ ССР тарихы, 2 том.
3. Қазақ Совет Энциклопедиясы, 1-12 томдар.
4. Мусин Ч. Қазақстан тарихы, Алматы,
Ч. Ч. Валиханов. Сочинения. Спб. 1904,
1
Жиембет жырау
Жиембет толғауларының тақырыбы
Жиембет Бартоғашұлы
Асан қайғының шығармаларының зерттелуі
Жыраулар поэзиясы
Қазақ поэзиясындағы жыраулық дәстүр
Жерұйық іздеген желмаялы Асанқайғы. Қызыл тілдің шешені Қазтуған жырау. Шәлгез (Шалкиіз) жырау. Жиембет жырау
Атақты жыраулар
ЖЫРАУЛАР ПОЭЗИЯСЫНЫҢ ЗЕРТТЕЛУІ
Қазақ ақын-жырауларының тәлім-тәрбиелік идеялары туралы