Сералы Лапиннің қоғамдық саяси - қызметі
ЖОСПАРЫ
Кіріспе
І – Тарау. Сералы Лапиннің қоғамдық саяси-қызметі.
ІІ- Тарау. Сералы Лапин - "Шуро-и-уламо"
ІІІ- Тарау. Сералы Лапиннің "Түркістан мұхтариятының құрылуы
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
КІРІСПЕ
Тақырыптың өзектілігі. Қазақ халқының әлем қауымдастығы қатарынан егемен ел
Еліміздің тарихында өзіңдік елеулі із қалдырған қайраткерлер катарына ХІХ
Қазақ зиялыларының өмір жолы кеңестік дәуірде аракідік зерттелді. Олардың
Кеңестік тарих ғылымы сүйенген идеология кеңестік империя мүддесі жолында
XX ғасыр басындағы қазақ зиялыларының алғашқы шоғыры қатарында С.Лапин
С.Лапиннің өскен ортасында атқарған қызметін және шығармашылығын зерттеу отандық
Мәселенің зерттелу деңгейі. С.Лапиннің қоғамдық-саяси қызметі мен шығармашылық мұралары
С.Лапинге қатысты алғашқы ғылыми пікірлер XIX ғасырдың соңғы кезеңінен
XX ғасыр басындағы қазақ зиялыларының көшбасшысы ретінде танылған Ә.Бөкейхановтың
С.Лапиннің 1917 жылғы қос революция тұсында атқарған қоғамдық-саяси қызметіне
XX ғасырдың 20-30 жылдары кеңестік тарих ғылымы қатаң идеологияландырылуына
Кеңестік тарих ғылымы алдымен сталиндік жосыздықтардың, содан кейін валюнтаризм
Кеңестік құрылысқа арналған еңбектердің барлығында бірдей С.Лапиннің атқарған қызметі
"Қазақ совет энциклопедиясында" С.Лапинге қатысты берілген мақалада оны шығыс
С.Лапиннің ғылыми үйірмелердің қызметіне қатысуы жайында шығармалары туралы мәліметтер
1990 жылы зерттеуші Б.Қойшыбаевтың "Жазықсыз жапа шеккендер" атты еңбегі
Еліміз егемендік алғаннан кейінгі кезеңде тарихымызды ұлттық мүдде тұрғысынан
С.Лапиннің қоғамдық-саяси қызметі соңғы жылдары елімізде жарық көрген ғылыми
Жуырда жарық қөрген "Қазақстан тарихының" академиялық басылымының 3-томында [17]
С.Лапиннің 1911 жылдың бас кезінде Перовскіде ашқан сауда-өнеркәсіптік
Өзбекстандық зерттеушілердің 1990-жылдардан бастап жаңа сипатта шығара бастаған бірқатар
Түркістан мұхтариятының тарихын зерттеуші С.Агзамходжаевтың еңбегінде [23] С.Лапиннің 1917-1918
В.А.Германов 2000 жылы жарық көрген еңбегінде [25] алғаш рет
Біз қарастырып отырған мәселенің ғылыми әдебиеттерде баяндалу тарихына жасалған
Зерттеу жұмысының мақсаты мен міндеттері. Диплом жұмысының мақсаты -
- XX ғасыр басында С.Лапиннің қоғамдық-саяси өмірге атсалысуы;
1917 жылғы ақпан революциясынан кейінгі қоғамдық - саяси өмірдің
С.Лапин жетекшілік еткегі "Шуро-и-уламо" ұйымының алдына қойған мақсатына және
С.Лапиннің Түркістан мұхтариятына және кеңестер билігіне көзқарасынан және Германиядағы
Зерттеу жұмысының деректік негізі. Дипломдық жұмыс мерзімді баспасөз мәліметтерінен,
Зерттеу жұмысының метолологиялық негізі. Дипломдық жұмыста қойылған мәселелерді ғылыми
Зерттеу жұмысының құрылымы. Зерттеу жұмысы кіріспеден, екі тараудан, қорытындыдан,
І – Тарау. Сералы Лапиннің қоғамдық саяси-қызметі.
Сералы Мұңайтпасұлы Лапин 1868 жылы Түркістан генерал-губернаторлығына қарасты Сырдария
Сералының атасы Лапы XIX ғасырдың бірінші жартысында Сыр бойында
Әрбір адамның дүниетанымына, қайраткер ретінде калыптасуына өмір сүрген дәуірі,
1917 жылғы Ақпан революциясының жеңісі Ресейдің орталық аудандарында ғана
Уақытша үкіметтің 5 наурыздағы каулысына сәйкес басқа өңірлерде ескі
Өлкедегі мұндай жағдайға қарамастан патша өкіметінің кұлатылуы туралы хабар
Патша өкіметінің құлатылғаны туралы хабарды С. Лапин Термезде жүріп
Уақытша үкіметтің ұлттық мәселе бойынша қабылдаған алғашқы актілерінің бірі
Осы қаулы кабылданған күні Ә. Бөкейханов, М. Дулатов және
1917 жылдың көктемінде ресми билікке оппозицияда тұрған Петроградтағы жұмысшы
Жұмысшы және солдат депуаттары кеңестерінің құрылуымен бір мезгілде Уақытша
Перовск уезі қазақтарының жеделхатын алған С.Лапин 14 наурызда Ташкентке
Құрамына өзбек, қазақ, татар және т.б. мұсылман халықтарының өкілдері
"Шуро-и-ислам" ұйымының құрылуы Түркістан өлкесінің саяси өміріндегі маңызды оқиға
Ресейлік зерттеуші Г.А.Герасименко қосөкіметтілік жағдайында шет аймақтарда қоғамдық ұйымдар
С.Лапин наурыз айының соңына қарай Перовскіге келіп, онда ұлттық
Шын мәнісінде С.Лапиннің жетекшілігімен құрылған Ақмешіт халық өкілдерінің кеңесі
М.Шоқай сол кезде Ақмешітке келгенінде С.Лапинмен жолығып, одан жұмысшы
С.Лапин Перовскіде болған шағында жергілікті қазақтарды біріктіремін деген ойын
Агапов басқарған солдат және жұмысшы депутаттарының Кеңесі Ташкенттегі жұмысшы
С.Лапин Түркістан комитеті жергілікті халықтың мүддесін қорғауда ізгі ниеттілік
Түркістан комитетінің бұл мүшелерінен Ә.Бөкейханов Торғай облысы комиссары болып
Съездің алғашқы күннің жартысында Түркістан комитетінің төрағасы Н.Н.Щепкин сөз
Н.Н.Щепкиннің және Түркістан комитетінің өзге де мүшелерінің өлкені басқару
Түркістанның жергілікті халықтарының мүддесіне қайшы келетін мұнай пікірге ұлттық
С.Лапин осы съез жұмысы кезінде және одан кейін де
С.Лапин 1917 жылы Ташкентте 16-21 сәуір аралығында "Шуро-и-ислам" ұйымының
Дін мәселесі бойынша С.Лапиннің ұсынысымен Түркістан өлкесінде өз алдына
Мамыр айында өткелі тұрған бүкілресейлік мұсылман съезіне қатысу үшін
Съездің соңғы күнгі мәжілісінде өлкедегі түрлі мұсылмандық ұйымдарды топтастырып,
Түркістан өлкесі мұсылмандары кеңесінің төрағасы болып М.Шоқай, хатшылығына З.Уәлиди,
Қалыптасқан ахуал жағдайында Түркістан өлкесі мұсылман-дарының саяси күштерін топтастыруға
Түркістан өлкесі мұсылмандарының кеңесі маусым айының орта тұсына дейін
1917 жылдың мамырында Сырдария облыстық жұмысшы-солдат депутаттары кеңесі мей
Түркістан комитеті жұмысшы-солдат депутаттарының кеңесімен осындай теке тіреске түскен
Жұмысшы-солдат депутаттары кеңесінің мұндай әрекеті астарынан жергілікті халықтардың ұйымдарымен
Түркістан жақсы таныс Г.Сафаров өзінің еңбегінде жұмысшы-солдат депутаттары кеңестерінің
Жұмысшы-солдат депутаттары кеңестері тарапынан жасалған қысымшылықтан жәбір көрген жергілікті
Құрамына С.Лапин енген "Шуро-и-ислам" ұйымының комиссиясының қызметі жайында ңақтылы
Осындай шағымдар Түркістанның жер-жерінен келіп жатты. Уақытша үкімет комитеті
Өлкеде жұмысшы-солдат депутаттары кеңестерінің билікті өз қолына алуға деген
Мұның өзін Түркістан комитетінің өз міндетін дұрыс атқара алмай
1.Уақытша үкіметтің комиссарлары және барлық чинов-никтері мұсылман елді мекендеріне
2.Жергілікті мұсылман халықтарының талап-тілектері басқа халықтың мүддесіне залалсыз болса,
3.Шет аймақтарда мұсылман емес халықтардың талап- тілектерінің тек мұсылмандардың.
Бұл талаптарды жұмысшы-солдат депутаттары кеңесінің қысымына төтеп беруде нәтиже
С.Лапин Уақытша үкімет жағдайында мұсылмандар арасын-дағы халық-ағарту ісін дұрыс
С.Лапиннің қатысуымен өткен "Шуро-и-ислам" ұйымының 21 мамыр күнгі мәжілісінің
Түркістан зиялы қауым өкілдерінің назарынан Ақпан революциясынан кейін Бүхар
Маусым айының бас кезінде Ташкент атқару комитеті тарапынан жіберілген
Осы жерде Уақытша үкіметтің С. Лапинді Бұхар өмірінің реформалар
Бірақ Уақытша үкімет кейіннен С.Лапинді Бұхар әмірінің кеңесшісі етіп
Осы ұйым жайлы М. Шоқай өз естелігінде: "Түркістан өлкесі
Түркістан өлкесі мұсылмандарының орталық кеңесі құрамына С.Лапин енбеді. бұл
ІІ- Тарау. Сералы Лапин - "Шуро-и-уламо"
С.Лапиннің "Шуро-и-ислам" ұйымы құрамынан шығуы Уақытша үкіметтің Түркістан комитеті
Түркістан өлкесінің ұлттық-демократиялық күштерінің талап етуімен Уақытша - үкімет
Ұлттық-демократиялық күштер Түркістан комитетінің төрағалығына В.Чайкин кандидатурасын өткізу бағытында
Мұндай ұйымды құру шілде айының 10 күні Ташкент қаласындағы
С.Лапин жетекшілік еткен "Шуро-и-уламо" ұйымының мүшелері құрамында дін иелері
Дін иелерінің қолдауына ие болған "Шуро-и-уламо" ұйымының бөлімшелерін ашу
Шуро-и-уламо" ұйымының өзіндік жарғысы болды. Онда ұйымның мақсаты жайлы
"1.ұлттық-діни ой-пікір мен ішкі саяси өмірді прогрессивті жолға қоюды
2..ұлтты, мұсылмандардың адамгершілік негіздерін тұрақты мерзімді басылымдар шығару арқылы
3.Мұсылман азаматтардың шағымдарын шешудің жолын қарастыру және олардың діни
4.Медреселерге, ондағы мұғалімдер мен окушыларға қолдау көрсетіп, оларды тәртіпке
5.Мұғалімдерді ғылыми-ағартушылық жұмыста өздерін көрсете білген адамдар арасынан сайлап,
Жарғыда, сонымен қатар, ұйым мүшелерінің сауатты, көзі ашық адамдар
"Шуро-и-уламо" ұйымы Ресей Федерациясы құрамында Түркістан өлкесінің территориялық автономияны
С.Лапин "Шуро-и-уламо" ұйымын М.Шоқай жетекшілік еткен Түркістан өлкесі мұсылмандары
Шілде айының соңына карай өткен Ташкент қаласы думасына сайлау
"Шуро-и-уламо" ұйымының жеңіске жетуі оның каладағы ірі ұйым ретінде
Құрьытай жиналысына делегаттар белгілеу ісінде Түркістан өлкесі мұсылмандарының орталық
Дегенмен бұл жағдай "Шуро-и-уламо" мен "Шуро-и-ислам" арасында ымырасыз күрес
Мемлекет өмірінің негізгі мәселелерін шешу, соның ішінде басқару формасын
Түркістан аймағы қазақтарының съезінде өлкелік қазақ кеңесін құру керектігін
"1. Түркістан аймағында қазақ-қырғыздардың аймақтық, облыстарда облыстық кеңесін
Сырдария облысының қазақ-қырғыз кеңесіне уақытша ағзалыққа мына адамдар белгіленеді:
Қазақ-қырғыз аймақ кеңесіне әзірден уақытша ағзалар сайлансын. Әзірге облыстық
С.Лапин жаңадан құрылған Түркістан аймағы қазақ-қырғыз кеңесімен және Сырдария
С.Лапиннің ұйымдастыруымен өткен Сырдария облысы мұсылмандарының съезі мен онда
"Бірлік туы" газетіндегі бұл пікірдің өзі өлкедегі ұлттық-демократиялық күштердің
Құрылтай жиналысына Сырдария сайлау округі бойынша "Шуро-и-уламо" ұйымымен қатар
Құрылтай жиналысына сайлау қарсаңында Ташкентте саяси-ахуал барынша қүрделене түскен-ді.
Ташкентте 12 қырқүйек күні орын алған бұл оқиға жайлы
Байлардың қолындағы астық, кездеме секілді нәрселер тоқтаусыз тартылып алынсын;
Азық-түлік һәм оған ұқсаған халыққа бірінші зәру нәрселер жұмыскерлер
Банкілер сияқты бүкіл мемлекеттік мекемелер халық мұлкі болып жариялансын;
Байлардың артық жерлері егін салатын жалпыларға берілсін;
Байлардың ақшасына жұмыскерлер страхование қылынсын (сақтандырылсын);
Солдат һәм жұмыскерлер советі мен профессиональный союз (кәсіподақ) һәм
бұйымдарды айырбастау жөнге салынсын;
Билік солдат, жұмыскер советтеріне берілсін;
9)Ташкентте уақытша өзгеріс (революциялық) комитеті жасалсын.
Сөйтіп осы бойынша сол күні Ташкентте 14 адамдық уақытша
Қалыптасқан ахуалға сай Уақытша үкіметтің Түркістан комитеті шұғыл мәжіліс
Жұмысшы-солдат депутаттары кеңесінің бар билікті қолына алу мақсатында революциялық
Съезге қатысушылар жұмысшы-солдат депутаттары кеңесінің революциялық комитет құрып, бар
Съездің жұмысы барысында "ІПуро-и-ислам" мен "Шуро-и- уламо" ұйымы мүшелері
Түркістанның. болашақ саяси құрылысы жайында съезде кабылданған қаулыда: "Сырдария,
Қабылданған қаулыда сонымен қатар Түркістан федерация-сының өзіндік кедені, қазынасы,
Съезде өлке тұрғындарына аштық апаты төніп келе жатқанына ерекше
"Шуро-и-уламр" ұйымының ұйымдастыруымен өткен Түркістан өлкесі мұсылмандарының съезі Түркістан
Съездің соңғы күнгі мәжілісінде бүкіл Түркістан мен Қазақстан мұсылмандарын
С.Лапиннің жетекшілік етуімен өткен Түркістан өлкесі мұсылмандарының съезі өлкедегі
Құрылтай жиналысына сайлауда екі ұйымның ауызбіршілікке келе алмауы себепті
"Шуро-и-уламо" ұйымы Түркістан өлкесінің қоғамдық кұрылымында шариаттың басшылыққа алынуы
Казан қаласында шілде айының 21-31 аралығында өткен екінші бүкілресейлік
Дегенмен Түркістан өлкесінде мұсылмандық әскери бөлім кұру жолында жасалған
Жұмысшы-солдат депутаттары кеңесінің наразылықтарына қарамастан Түркістан өлкесінде мұсылмандық әскери
Өлкелік мұсылман әскериліер съезінің күн тәртібіне 5 мәселе қойылды.
Съезде Түркістан мұсылман эскерилерінің кеңесін (шуро) құру туралы шешім
Құрылтай жиналысына сайлау қарсаңында Түркістан өлкесіндегі мұсылмандық саяси ұйымдар
"Шуро-и-уламо" мен "Шурр-и-ислам" ұйымдары арасында Құрылтай жиналысына байланысты туындаған
Петроградта қазан төңкерісі нәтижесінде Уақытша үкіметтің құлатылып, билікке большевиктер
Большевиктер төңкерісіне өлкедегі "Шуро-и-уламо", "Шуро-и-ислам" секілді т.б. мұсылмандық ұйымдармен
1917 жылы 27 қазан күні Ташкентте жұмысшы-солдат депутаттары кеңесінің
Түркістан өлкесінде қарулы көтерілістің жеңісінен кейін орталылықа қарағанда өзіндік
1917 жылы 2 қарашада өлкелік жұмысшы-солдат депутаттары кеңесі Түркістан
Міне, осындай қүрделі, қайшылықты, ауыр жағдайда "Шуро-и-уламо" ұйымы бұл
"Шуро-и-уламо" ұйымының белсенді әрекеті нәтижесінде бұл кеңес Ташкент қаласында
Бірақ та "Шуро-и-уламо" мүшелері М.Шоқайдың мұндай ұсынысына қолдаушылық танытпады.
С.Лапиннің бұл пікірін съезг қатысқан делегаттардың бір тобы оны
Осы қаулыдан "Шуро-и-улам" ұйымының жұмысшы-солдат депутаттары кеңесімен ымыраға келу
1917 жылы 15 қарашада Ташкентте жұмысшы-солдат депутаттар кеңесінің өлкелік
Съездің күн тәртібіне өлкелік биілікті ұйымдастыру, жергілікті билік орындарын
Меньшевиктер мен оңшыл эсерлер съезде өлкелік билікті құруда "Шуро-и-уламо"
Съезде Түркістандағы билік мәселесін шешу толығымен еуропалық нәсілдегілерден тұратын
С.Лапин өз сөзінде Түркістан өлкесі мұсылмандарының III съезінде өлкедегі
Осындай пікірталастардан кейін съез өлкелік билік органдарын құрудың жолын
Большевиктер Түркістан автономиясы республикасын кұруды ұсынды. Олардың жобасы бойынша
Сөйтіп, съез Түркістан өлкесінде кеңес билігінің орнағанын, өлкедегі биліктің
Г.Сафаров бұл мәселеге байланысты "Түркістандағы Кеңестердің III съезі өлкеде
Кеңестердің өлкелік ІІІ съезінде С.Лапиннің өлкелік билікті ұйымдастырудағы ұсынысы
Осылайша кеңестердің III съезінің шешіміне сәйкес Түркістан өлкесінде кеңестік
Биліктің кеңестерге өтуіне орай құлатылған Уақытша үкіметтің жергілікті билік
Кеңестер мен оның жазалау органдары большевиктер билігін мойындамаған партиялар
Өлкелік жұмысшы-солдат депутаттары Кеңесі ұстанған бағыт, әрине жергілікті халықтың
ІІІ- Тарау. Сералы Лапиннің "Түркістан мұхтариятының құрылуы
Түркістан өлкесі мұсылмандары орталық кеңесінің ұйымдастыруымен 1917 жылы 26;
Төралқасы құрамына М.Шоқай, У.Қожаев, Ю.Агаев, С.Ақаев, С.А.Герцфельд, О.Мақмұдов, И.Шагиахмедов
Съезді кіріспе сөзбен М.Шоқай ашты. Ол өз сөзінде: "Орталықта
Түркістанды басқару формасы туралы мәселені талқылау барысында сөз алғандардың
Съезге қатысушылар Түркістанның саяси құрылысы мәселесінде бір шешімге келіп,
Түркістан аймағын Ресей федеративті республикасымен ынтымағы бір территориялық автономия
Дегенмен съезге С.Лапин мынандай шарттар қойған-ды:
"1. Өлкедегі билікті іс жүзінде қолына алған орыс демократиясының
Түркістан автономиялы республикасының Уақытша үкіметі өз қызметін барлық жағынан
Автономияны жүзеге асыру бейбіт түрде жүрсін, қантөгіске жол берілмесін."
С.Лапин Түркістан автономиясының жариялануын ертерек деп санағанымен оның жариялануына
Уақытша ұлттық кеңеске сайланғандардың арасында негізгі тұрғындары қазақтар Сырдария
Уақытша ұлттық кеңес 12 орыннан түрған Түркістан мұхтариатының Уақытша
Съездің шешімімен Түркістан мұхтариаты үкіметі атынан халыққа жолданатын үндеудің
Түркістанда ұйымдасқан барлық күштердің бастан өткеріп отырған ахуал кезіндегі
Ресей революциясының тендік, бостандық және туысқандық ұрандарының шынайы екендігін
Әлемде өртше шарпыған соғыстың бұрын-сонды болмаған дүрсілі астында барлық
Бұғаудан босаған түркістандықтардың өз жерінің толық қожайындары ретіңде өз
Осы мәселе төңірегінде өрбіген пікірталас барысында С.Лапин "Оңтүстік-шығыс одағына"
С.Лапиннің және өзге де бірқатар делегаттардың ұсынысын ескере отырып,
2. Ол союзға кіру, не кірмеу еркіндігін айқындау үшін
3. Жұрт шаруасы қүйзеліп кетіп, бұған шара союзға қосылу
Қабылданған бұл қаулы мәтні телеграф арқылы "Оңтүстік-шығыс одағының" төрағасы
Қоқан қаласында жүріп жатқан почта-телеграф қызметкерлерінің ереуілін тоқтату мақсатында
Съезде Ташкент большевиктерінің халыққа жасап жатқан зорлық-зомбылығына қарсы шаралар
Осылайша Ташкенттегі Түркістан Халық комиссарлары кеңесіне балама Қоқанда Түркістай
Кеңестік тарих ғылымында Түркістандағы кеңестер билігін жергілікті халық бірден
Түркістан өлкесі мұсылмандарының төтенше IV съезінің Түркістан мұхтариятын жариялауын
1917 жылдың 30 қараша күні Қоқан каласында мұсылмандардың Түркістан
Мұның артынша 1 желтоқсан күні Наманган уезінде Түркістан мұхтариаты
Ташкент қаласында С.Лапин мен Мүнауар Қаридің ұйым-дастыруымен Түркістан мұхтариатына
Осы митингіде сөйлеушілер Халық комиссарлар кеңесінің қалалық думаны таратып,
"Шуро-и-уламо" ұйымы мүшелері қатысқан Ташкент қалалық думасының мәжілісінде социал-революционерлер
1917 жылдың соңына карай социал-революционерлер (эсерлер) Қоқан қаласында өлкелік.
Түркістан мұхтариятының құрылуы өлкедегі мұсылман жұртының көңілінен шығып, ұлттың
Осындайы жеделхаттардан кейін Перовск және Қазалы уезі казақтары Түркістан
С.Лапин 1917 жылы 13 желтоқсанда өткен мұсылман жұмысшылары, солдаттары
Съезге қатысқан большевиктер өкілі П.Г.Полтарацкий алдағы уақытта кеңестердің өлкелік
П.Г.Полтарацкийдің сөзінен кейін съезде арнайы қаулы қабылданды. Онда: "27
Өлкеде қалыптасқан қосөкіметтік жағдайдың қантөгісті қақтығысқа ұласып кетпеуіне С.Лапин
Түркістан мұхтариятының Уақытша үкіметі 1918 жылдың қаңтарында Ташкенттегі кеңестер
Осындай ахуал жағдайында Түркістан мұхтарияты Уақытша үкіметін жергілікті халықтың
С.Лапин осындай мәлімдемеден кейін 6 қаңтарда Түркістан қаласында өтуі
"1. Сырдария облысы осы күні тегіс Түркістан автономиясында болғандықтан
2. Алаш автономиясы жария қылынып, Түркістанмен одақ болса, Сырдария
Сырдария қазақ-қырғызы қосылғанда Алаш астанасы Түркістан шаһары болады.
Сырдария Алашқа қосылғанда, Түркістан құрылтайына сайланған өкілдер Алашорданың сайлау
5. Осы съезде болған қаулылар Түркістан құрылтайына сайланған өкілдерге
Сырдария облысы қазақтарыңың сол тарихи кезендегі саяси өмірінде осындай
С.Лапин 1918 жылы 10 қаңтарда Ташкентте мұсылмандар митингісін ұйымдастырып,
Оның мұндай ұсынысы жергілікті саяси күштер тарапынан қолдаушылық
С.Лапиннің өзінің ұсынысын өткізу мақсатында 1918 жылы 17 қаңтарда
С. Лапин бұл мәлімдемесінде өлкедегі билікті қайта құруды ұсынып,
"1. Түркістандағы басқару формасын айқындау мақсатында Ташкент қаласында Құрылтай
2. Түркістан Құрылтай жиналысына сайлау ережесін жасау және оның
3. Түркістан құрылтай жиналысында басқару формасы айқындалғанға шейін Сырдария
Түркістанның жоғарыда аталған облыстарында қоныстанған еуропалықтарға және орыс қалаларынан
Жалпымемлекеттік қазына есебінен мемлекеттік шекараны қорғау және оны қажетті
6. Түркістан мұсылман федерациясы Уақытша үкіметінің талабы бойынша
Түркістандағы жалпымемлекеттік маңызға ие істер (почта, телеграф, теміржол, баж
Ресей республикасының жалпымемлекеттік қазынасының қаржысы есебінен өнделетінен басқа барлық
Патша өкіметінің жергілікті қалықтан саяси әрекеттері үшін күшпен тәркілеп
10. Орыс қалалары мен қоныстарынан тысқарыда орналасқан, жергілікті земство
11. Мұсылмандардан жиналатын барлық салықтар және оның 1918 жылы
Түркістан құрылтай жиналысында түпкілікті шешімін тапқанға дейін почта-телеграф мекемелерінен,
Түркістан мұсылман федерациясының Уақытша үкіметі Түркістанға іргелес жатқан мемлекеттермен
Түркістан мұсылман федерациясының Уақытша үкіметі соғысушы мемлекеттер арасында бітім
М.Шоқай өз естелігінде С.Лапиннің бұл мәлімдемесіне орай оның "Түркістан
Алайда Өлкелік халық комиссарлар кеңесі С.Лапиннің ұсыныстарына құлақ аспай,
Қоқан қаласындағы жұмысшы-солдат депутаттары кеңесі 1918 жылы 28 қаңтардағы
Қоқан революциялық комитеті 30 қаңтар күні Түркістан мұхтариятының Уақытша
Жаңадан көмек алысымен Қоқан революциялық комитеті тағы да Түркістан
Қоқанда қантөгісті ахуалдың шарықтау шегіне жеткенінен С.Лапин Ташкентте жүріп
Қалайда Түркістан мұхтариятын кұлатуды мұрат тұтқан кеңестер мұндай ұсыныстарды
6 ақпан күні Түркістан мұхтариятындағы бар билікті қолына алған
Осындай варварлық әрекеттер нәтижесінде Қоқан каласының төрттен үш бөлігі
Түркістан мұхтариятын кару күшімен құлатқан кеңестер 1918 жылдың 30
Өлкеде қалыптасқан мұндай жағдайда С.Лапин Бұхар әмірлігіне өтіп кетіп,
Германияның С.Лапинге мұндай ізгіниеттілік танытуының астарында Антанта елдерінің, яғни
Антанта елдері жағында соғысып, қолға түскен мұсылман тұтқындарды да
С.Лапин Германияға келген соң 1918 жылы 25 қырқүйек күні
Мұнан соң С.Лапин Германия Сыртқы істер министрлігіне өзінің Берлинге
Түркістандағы жағдайға әскери қимылдар арқылы әсер етуді көздеген С.Лапиннің
Әскери экспедицияны іске асыруда С.Лапиннің ұсынуынша Каспий теңізінен өткен
Осылайша С.Лапин Түркістанның болашағын Германиямен байланыста қарады. Алайда Германияның
Бірақ та бұл С.Лапиннің ұсынысына неміс үкіметі мүлде көңіл
Осылайша ауруға шалдыққан С.Лапин 1919 жылдың бас кезінде Самарқанға
Міне, осы келтірілген мәліметтерден С.Лапиннің Отаны — Түркістанды азат
ҚОРЫТЫНДЫ
Кез келген мемлекеттің тарихы сол елдің, халықтың тәуелсіздік жолындағы
Сондықтан еңбегімізде ХІХ ғасырдың соңында Ресейдің аса
Қазан төңкерісіне дейінгі жалпы адамзат өркениетінің төрінен орын алған
Ұлы мақсаттарды жүзеге асыруға кіріскен Қазақстан Республикасын тұтас тарихын
Қазақ демократиялық интелегенция қазақ еліне өркениетті қоғамдық даму бағдарламасын
Президентіміз Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаев- Тәуелсіздікке қолы жеткен қазақ жұртына
Қазақстан өз мемлекеттік дербестігін алғалы, ұлттық бостандықты мақсат еткен
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
1. Бартольд В.В. О преподовании туземных наречии в Самарканде
Вяткин В.Л. Еще о книжке г.Лапина // Туркестанский вестник.
Бөкейхан Ә. Таңдамалы. - Алматы: Қазақ энциклопедиясы, 1995.-478 б.
Шоқай М. Таңдамалы. 2 т. - Алматы, "Қайнар", 1999
Валиди 3. Воспоминание. Кн.1. - Уфа: Китап, - 1994.
Феодоров Е. Очерки национального освободительного движения в Средней Азии.
7. Зиманов С.З. В.И.Ленин и советская государственность в Казахстане.
8. Зиманов С.З., Идрисов К.З. Общественно-политические взгляды Мухамеджана Сералина.
9. Қазақ совет энциклопедиясы. 7 т, 183 б.
10. Бендриков К.Е. Очерки по истории народного образования в
11. Қойшыбаев Б. Жазықсыз жапа шеккендер.- Алматы, "Қазақстан", 1990.
Сонда. 17-6.
13. Қойгелдиев М. Алаш қозғалысы.- Алматы: Санат, 1995.-368 б;
14. Аманжолова Д. Казахский автономизм и Россия. - М.;
15. Ахмедов Ғ. Алаш "Алаш" болғанда: Естеліктер мен тарихи
16. Ауанасова А.М. Национальная интеллигенция Туркестана в первой четверти
Қазақстан тарихы. 3 т. - Алматы: "Атамұра", 2002. -
Смағұлова С. Лапин Сералы Мұңайтпасұлы // Түркістан. Халықаралық энциклопедия.
Дайрабай Т. Қазақ тарихындағы Лапиндер ізі // Түркістан. 2002.
Дулатова Д.И., Нуртазина Н.Д. "Докладная записка" Серали Лапина
21. Садыков Х.Д. Колониальная политика царизма в Туркестане и
22. Алимова Д.А., Голованов А.А. Узбекистан в 1917-1990
23. Аъзамхуджаев С. Туркистон мухтарияти. — Ташкент; Маънавият,
24. Мингноров А. Туркистонда
Германов В.А. Историки Туркестана в условиях политического террора 20-30-х
З.С.Қожанованың естелігінен. 1-п.
Сапарғалиев Г. Карательная политика царизма в Казахстане (1905-1917,
Мұқанов М. Қазақ жерінің тарихы. - Алматы: Атамұра Қазақстан,
29. Великая Октябрьская социалистическая революция в Казахстане.Материалы летописы. -
30. Қойгелдиев М. Алаш қозғалысы — Алматы: Санат,
31. Туркестан в начале XX века... с.20.
32. Бірлік туы. 1917. N6. 20 тамыз.
33. Абдусаттаров А. "Шураи исламия" // Красная летопись
34. Қойшыбаев Б. Жазықсыз жапа шеккендер -56б.
35. Шоқай М. Таңдамалы. 2 т. - Алматы,
36 Шоқай.М.Таңдамалы./266 б/.
37. Бөкейханов Ә. Шығармалар. Алматы; Қазақстан, 1994.
38. Шоқай М. Естеліктер. Стамбұл. 1997. - 272 б.
40. Аъзамхуджаев С. Туркистон мухтарияти. - Ташкент; Маънавият, 2000.
41. Хасанов Б.В Национальная интеллигенция Узбекистана и исторические
42. Туркестан в начале XX века с.
43. Победа Великой Октябрьской социалистической революции в Туркестане. Сб.
44. Шоқай М. Таңдамалы. 282б.
45. Қойшыбаев Б. Жазықсыз жапа шеккендер -77б.
46 . Исхаков С.М. Российские мусульмане и революция (весна
47 Сонда б. 129.
48. Ауанасова А.М Национальная интеллигенция Туркестана в- первой
49. Шоқай М. Тандамалы. 2 т. - 270-б.
50. Улуғ Туркжстон. 1917. 23 шілде.
51. Бірлік туы. 1917. 20 қазан.
52. Шоқай М. Тандамалы. 2 т. — Алматы,
53. Хасанов Б.В. Национальная интеллигенция Узбекистана и исторические
54. Шоқай М. Тандамалы. 2 т. - Алматы,
55. Туркестан в начале XX века ... с.
56. Шоқай М. Тандамалы. 2 т. - Алматы,
57. Бірлік туы. 1917. 20 тамыз.
58. Сонда
59.
60. Сонда
61. Мингноров А. Туркистонда 1917-1918 йиллардаги миллий
62. Тошкулов Ж. "Турк адами марказият фирқаси"
63. Туркестанские ведомости. 1917. 6 октября.
64. Туркестанские ведомости. 1917. 21 октября.;
65. Победа Октябрькой революции в Узбекистане. Сб. Документов
66. Туркестан в начале XX века с. 68.
67. Мингноров А. Туркистонда 1917-1918 йиллардаги миллий
68. Қойгеддиев М. Алаш қозғалысы. - 341-6.
69. Мингноров А. Туркистонда 1917-1918 йиллардаги миллий
70. Қойгелдиев М. Алаш қозғалысы. -342-6.
71. Аъзамхуджаев С. Туркистон мухтарияти.- 126-6.|
72. Қойгелдиев М. Алаш қозғалысы. -349-б
73. Бірлік туы. 1917. 12 желтоқсан.
74. ӨРООМ. 39-қ., 1-т., 11-іс, 4-п.
Қойгелдиев М. Алаш қозғалысы — Алматы: Санат, 1995. —
Исхаков С.М. Российские мусульмане и революция (весна 1917 г.-лето
77. Ауанасова А.М. Национальная интеллигенция Туркестана в первой
78. Қойгелдиев М. Алаш қозғалысы.. 344-6.
79. Мингноров А. Туркистонда 1917-1918 йиллардаги - 46-
80. Туркестанский вестник. 1918. 9 декабря.
81. Рысқалиева Ф.Ы. Жалау Мыңбаевтың өмірі мен қоғамдық-саяси
82. Победа Октябрьской революций в Узбекистане. т.2. с.42.
Бірлік туы. 1918. 18 қаңтар.
84. Шоқай М. Тандамалы. 2 т. - Алматы,
85. Аъзамходжаев С. Две модели государственного переустройства Туркестана:
86. Аъзамхуджаев С. Туркистон мухтаряти. - Ташкент; Маънавият,
87 Сонда. 148-6.
88. Германов В.А. Историки Туркестана в условиях политического
Германов В.А. Историки Туркестана в условиях политического террора 20-30-х
Қойшыбаев Б. Жазықсыз жапа шеккендер.-Алматы, "Қазақстан", 1990.- /17-18-6/.
42
42
Сералы Лапиннің 1917 жылғы ақпан революциясына дейінгі өмірі мен қызметі
ХІХ ғасырдың ІІ жартысы – ХХ ғасыр басындағы қазақ интеллигенциясы: тарихы мен тарихнамасы
Санжар Асфендияровтың тарихи мұрасы
СҰЛТАНБЕК ҚОЖАНОВ КЕҢЕСТІК БИЛІК ЖАҒДАЙЫНДА АЛАШТЫҚ ИДЕЯНЫ ЖАЛҒАСТЫРУШЫ
Мұхамеджан Сералиннің шығармашылығы
Шура-и-ислам және Шуро-и-Улема ұйымдарының құрылуы мен қызметі
М.Шоқай—түрік әлемінің ХХ ғасырдағы демократиялық қозғалысының негізін салушысы
Зерттеу жұмысының сыннан өтуі
Мұхаметжан Cералин (1871— і929)
Қазаққа бергені көп Қоңырқожа Қожықов