Уақыф сөзінің тілдік
Мазмұны
1. Кіріспе......................................................................................2бет
2. Бірінші бөлім:Уақыфты анықтау...........................................5бет
3. Екінші бөлім:Қазақстан жеріндегі уақыфтар тарихы.........33бет
4. Үшінші бөлім:Уақыфтың қоғамдағы орыны.......................43бет
5. Қорытынды..............................................................................53бет
Осы еңбегімді аяулы анамыз Нүрсилә Түкібайқызының
рухына, бұл өмірде балаларының қызығын көре алмаса да,
Кіріспе
Аллаһ Тағала сансыз шүкір мен мадақ айтып, пайғамбарымыз Мұхаммедке,
Аллаһқа шүкір еліміз тәуелсіздік алып, Президентіміз айтқандай алғашқы
Әлбетте, материалдық қажеттілікпен, бірге рухани қажеттілігімізді де дамытпасақ
Имандылықтың аздығынан, қоғамымыздағы рухани дерттерге жолығып отырғанымыз белгілі нәрсе.
Осы орайда, кешегі күні елбасымыз, дінбасы мен дін
Сол жиында Қазақстандағы мешіттерді тіркеу, мешіт жерін
Жазғалы отырған еңбегіме де, осы мәселенің қажеттілігі
БҰҰ-ның басшысы Кофи Анан: "Қазақстан – БҰҰ-ның кішкентай нұсқасы",-
Құран-Кәрімнің көпшілік аяттарында «Шынында иман етіп, жақсылық істегендер
Сол жақсылық істердің бірі – пайғамбарымыз және оның
Шариғатта уақыф дегеніміз – белгілі бір мал-мүлік көп
Ол уақыфтың шариғат анықтаған:
1. Таза діни .
2. Қайырымдылық.
3. Арнайы немесе ұрпаққа арналған түрлері бар.
Халқымыз Ислам дінін қабылдаған бері, мұндай орындар жерімізде
Уақыфты зерттеу – қазіргі таңда Исламның зерттелмей жатқан
Сондықтан еңбегімнің дарияға құйылған бір тамшыдай болсын пайдалы
Зерттеу жұмысының жоспары
Кіріспе
Бірінші бөлім: Уақыфты анықтау.
1. Уақыф сөзінің тілдік
2. Уақыф сөзінің шариғаттағы мағынасы.
3. Уақыфтың шариғаттағы үкімі.
4. Түркиядағы уақыфтарға байланысты туындаған сұрақ-жауаптарға шолу.
Екінші бөлім:
1. Қазақстан жеріндегі уақыфтар тарихы.
Үшінші бөлім: Уақыфтың қоғамдағы орыны.
1. Қазіргі ислам қоғамындағы уақыфтың маңыздылығы мен
2. Қазақстанға үлгі ретінде алуға болар
Қорытынды
Бірінші бөлім:Уақыфты анықтау.
Уақыфтың араб тіліндегі мағынасы:
Мысырлық фиқһ ғалымы доктор Мұхаммед Рафат Османның «Уақыфтың Ислам
«الوقف» сөзі араб тілінде көп мағынада пайдаланылған сөздердің бірі.Оның
Осылайша,сөз омонимді бірнеше мағына беретін сөз болып,оның қолданылуы да,мағыналары
.«الوقف»сөзін қолданғандағы мақсат етілген нәрсе «الموقوف»уақыф етілген нәрсе мағынасын
Һиман және Ибн Жунни айтты:Маған Әбу Али Аль-Фариси Әбубәкірден
Ғұламалар «الوقف», «الحبس», «التسبيل»сөздерінің мағынасы біреу,яғни былай деп айтқанда:
«Уақыф» сөзінің фиқшылар жанындағы анықтамасы:
Қандай да бір дүниені шариғат көрсеткен нормаларға сәйкес бір
«Уақыф»-тың анықтамасы жөнінде ғалымдардың пікірі әртүрлі.Мәселен Әбу Ханифада: «Уақыф
Өйткені ӘбуХанифа уақыф етілген дүние басқа біреуге жекеменшікке
берілмейді деп есептейді және ол дүниені айналымнан алу қажет
Уақыф етуші қалаған уақытында уақыф еткен дүниесін кері
Әбу Ханифа бойынша уақыф етуші уақыфын кері алу
Тек ғана Әбу Ханифа көрсеткен қағидадан тыс екі жағдайдан
Екінші жағдай:егер қазы оның уақыф етілуі қажет екндігі жөнінде
Міне осы уақыфты кері қайтара алмауға байланысты Әбу Ханифадағы
Әбу Ханифаның осы пікірін кейбіреулер Али ибн Әбуталибтен,Абдулла
Масғудтан (Аллаһ олардан разы болсын)жеткізеді.
Уақыфтың анықтамасы жөнінде Әбу Ханифаның екі шәкірті Әбу Юсуф
Әбу Ханифа мазһабы мәшһүр фиқшыларының бірі Аль-Камал ибн Аль-Хаммам
Ас-Сарахси уақыфқа былай деп анықтама береді: «Басқа біреудің мүлкін
Енді Мәлики мазһабына көшер болсақ,үлкен фиқшыларының бірі Ибн Арафа
Уақыфқа қойылған заттың иелігі иесінде қала береді,бірақ пайдасы басқаларға.Мәлики
Тағы да Мәликилер былай деп баяндайды: «Уақыфқа берілген нәрсенің
Шафиғи мазһабына келсек,Ар-Рамли деген ғалым уақыфқа мынадай түсініктеме береді:
Ханбалиттер фиқһына келсек,Аш-шейх Муафиқуддин өзінің «Аль-Муғни»
деген кітабында уақыфқа төмендегідей анықтама береді: «Асылын ұстап тұру,жемісін
Ибн Құдама өзінің «Аш-шарху Аль-Кабир»деген кітабында былай дейді: «Асылын
Ибн Хажар Аль-Асқалани былай дейді: «Белгілі мүлікті сатуға тыйым
Ас-Санғани былай деп анықтама береді: «Пайдалануға болатын мал-мүлікке иелігі
Ахмед Ад-Дирдир былай деп анықтама береді: «Затты немесе мүлікті
Қазіргі кездегі фиқшыларға келсек,Аш-шейх Мұхаммед Абу Захра былай дейді:
Аш-шейх Закиюддин Шағбан да солай дейді.
Осы анықтамалар ішінен Ар-Рамлидің анықтамасы уақыфтың мағынасына келетіндіктен оны
Жаһилият кезінде уақыф болмады:
Жаһилият кезінде адамдардың үйлерін немесе жерлерін уақыфқа қойып,қайырымдылыққа жұмсағаны
Имам Аш-Шафиғи былай дейді: «Біз жаһил адамның өз үйін
Уақыфқа қатысты Ислам оқу орындарының ұстанымы:
Олар екі мәселеге тоқтатылады.Бірінші мәселе уақыфтың үкімі жөнінде ғалымдардың
Екінші бағыт:Кейбіреулер уақыф етуді дұрыс емес деп санаған.Имам Аш-Шафиғидің
Ибн Құдама былай дейді: «Шурейх уақыфқа келіспеді: «Аллаһтың парызынан
Анықтама берген кезде баяндағанымыздай, Әбу Ханифаның пікірінше уақыф дегеніміз
Әбу Ханифаның сөзін түсіндіретін болсақ,уақыф беруші адамның кез келген
Ас-Сарахсидің түсіндіруі бойынша: «Әбу Ханифа уақыф етуді міндетті деп
Жоғарыдағыны қорытындылай келе Әбу Ханифа уақыфқа рұхсат берді деп
1)Қазының уақыфты міндетті деп үкім шығаруы.
2)Өсиет етіліп айтылса.
Доктор Аббас Муһажирани былай дейді: «Әбу Ханифадан жеткен сөздерді
Уақыф жайында екі түрлі пікір бар.Бірінші пікір:Көпшілік ғұламалар соның
Уақыфтың Құраннан,Сүннеттен және Ижмағтан дәлелдері.
Бірінші Құран-Кәрім:
Құран-Кәрімде жақсылыққа,қайырымдылыққа,мал-мүлік жұмсауға шақыратын аяттар көп.Уақыф соның бірі.
«Сендер Аллаһ Тағала жолында жақсы көрген нәрселеріңнен жұмсамайынша ізгілікке
«Мәдиналық ансарлардың(р.л.ғ)ішінде құрма талдары ең көбі Әбу Талха (р.л.ғ)болатын.Әбу
Хадисті Әнас ибн Маликтен(р.л.ғ)Имам Бухари және Имам Муслим риуаят
Екінші:Сүннеттен дәлел.
1.Абдулла ибн Омар жеткізген хадисте:Омар Хайбардан бір жер алды.Аллаһтың
Осы хадисті Әбу Ханифаның шәкірті Әбу Юсуф естіген және
2.Әбу Хурейрадан жеткен хадис: «Кімде-кім Аллаһ жолында Аллаһқа сеніп,оның
3.Әбу Хурейрадан жеткен хадис: «Адам баласы қайтыс болғаннан кейін
Үшінші:Ижмағтан дәлел.
Тирмизи Омардан жеткен хадиске байланысты былай беген: «Осы хадиске
Аль-Хумейди былай дейді: «Әбубәкір Сыддық өз үйін баласына,Омар Мәруадағы
Жабир ибн Абдулла былай дейді: «Пайғамбарымыз сахабаларынан шамасы жетіп
Уақыфқа рұқсат бермейтіндердің дәлелдері.
Бірінші:Бұл пікірді ұстанған үлкен табиғиндардың бірі Шурейх төмендегідей дәлел
Имам Аш-Шафиғи осы пікірді келтіре отырып,өзі былай деп жауап
Имам Аш-Шафиғиға қарсы шығатындар бар: «Неге Имам Аш-Шафиғи сол
Абдулла ибн Омардан жеткен хадисте: «Омар Хайбардан бір жер
Бірінші:Өлімнен кейін.
Екінші:Өлім алдындағы ауруы кезінде.
Қалған жағдайда мирас тастаушы адамның мал-мүлкіне мирасқорлар қол сұғуға
Егер уақыфты Аллаһтың парыздарын тоқтату деп санасақ,онда садақалардың барлығы,өсиеттер
Екінші:Осы пікір Қиясқа да сүйенеді.Яғни,уақыфты Бахира,Сәиба,Уасила,Хам сияқты жануарларға қияс
Көпшілік ғалымдардың дәлелі мықты екендігі анықталды.Осы мәселені Имам Мәликтің
Уақыфтың рүкүндері және дұрыс болу шарттары:
Ханафилерде уақыфтың рүкүні болып الصيغة (сөз формасы) ғана саналады.Ал,бұл
1.Уақыф беруші.
3.Уақыфқа қойылған жер.
Уақыф берушінің шарттары:
Уақыф беруші дегеніміз-заттың,мүліктің иесі.Оның бойында екі шарт болуы керек:
Бірінші шарт:балиғат жасқа толған,ақыл-есі дұрыс,ерікті,тіпті мұсылман емес жерін мешіт
Мәликилер бойынша мұсылман еместің мешітке бергені уақыф болып саналмайды.Тіпті
Осыны зерттеуші Мұхаммед Рафат Осман болса,Имам Аш-Шафиғидің пікіріне
Мешітте намаз оқитын адам намазы үшін сауап табады.Аллаһ
Мұсылман мешіт соқса,оның пайдасы Аллаһқа қайтпайды,адамның өзіне қайтады.Демек,уақыфы дұрыс
Аллаһтың елшісінен жеткен кейбір хабарларда,ол кісі кей шайқастарда мушриктерге
Сәбиден және жындыдан уақыф дұрыс болмайды.
Екінші шарт:Қайырымдылық істеуге лайықты адам.Бұл шарт бірінші шартқа қарағанда
Уақыфқа қойылатынның(الموقوف )шарттары:
Оның шарттары Шафиғи мазһабы бойынша екі түрлі болады:
1.Зат немесе мүлік.
2.Зат немесе мүліктен келетін пайда.
Ал,егер (الموقوف )зат немесе мүлік болса,онда төмендегідей шарттар қажет:
1.Нақты мүлік немесе нақты зат.
2.Бір жерден екінші жерге көшіруге жарамды болу керек.
3.Өз заты қалғанымен,пайда беретін нәрсе.
Ал,егер (الموقوف )пайда беретін ғана болса,онда мынадай шарттар қажет:
1.Жалға беруге жарамды,пайдасы бар.Мысалы:Ағаштардағы жемістер және жан-жануарлардың сүті.Олар (الفائدة
Жалға беруге жарамды пайдаларды уақыф етуге болады,ал,жарамсызын мысалы:тамақты уақыф
Жылжыйтын және жылжымайтын мал-мүлікті уақыф етуге болады.Мысалы:киімдер,жан-жануар,қару-жарақ,Құрандар,пайдалы кітаптар.
Кітаптардың уақыфы екі түрлі жүзеге асуы мүмкін:
1.Ілім іздегендерге уақыф етіліп,оны оқу арқылы пайдалана алады.
2.Кітаптар белгілі бір мекенге қойылып,сол кітаптарды ақы төлеп оқу
Шафиғи мазһабының кейбір фиқшылары : «айғырдың ұрығын уақыф етуге
Бір-біріне қайтаруда кешірілмейтін нәрсе (المعاوضة )конпенсация,Аллаһқа жақындауда рұқсат етіледі.
Екінші шарт:Пайдалы бір нәрсе болу керек.Ғалымдардың баяндауы бойынша мақсатты
Жылжыйтын мүлікті уақыфқа қою Ханафилер бойынша дұрыс емес.Өйткені (التأبيت
Аль-Касани былай дейді: «Егер жылжымайтын нәрсе жер немесе үймен
Уақыфты алатын кісінің (الموقوف عليه )шарты.
1.Өзіне берілетін пайданы дұрыс жұмсай алатын адам болу керек.Мысалы:бір
(الموقوف عليه )-дің бойында Ислам шарты болуы міндетті емес,мұсылман
Уақыф дегенімізде қайырымдылық пиғылы болу керек.Сол үшін де мұсылман
Тіпті кейбір Шафиғи ғалымдары құстарға да уақыфтан құстар
(الموقوف عليه )-дің екі бөлімі бар:
1.Нақты белгілі бір адам немесе жамағат.
2.Нақты емес жалпылама бір топ.Мысалы:«Жерімді пақырлар мен міскіндерге уақыф
Уақыф беруші адам өзінің уақыфқа қойған нәрселерінен пайдалана алады.
Кез-келген адам сияқты,уақыф беруші адам да өз уақыф еткен
Төртінші рүкүн:(الصيغة )сөз формасы.
Уақыф кезінде оны айтудың екі түрі бар:
1.Ашық айту.Яғни, «уақыфқа қойдым»және тағы басқа.
2.Анық емес,күңгірт түрде: «Садақа ретінде бердім».т.б.Сол кезде ниетіне
Ғалымдар уақыфтың сөзбен де,іс-әрекетпен де болатынын баяндады.Мысалы:әдет-ғұрып бойынша бір
Исламдағы ең бірінші уақыф:
Кейбір ғалымдар пікірінше Исламдағы ең тұңғыш уақыф- Омар ибн
Басқа да пікір бар,яғни тұңғыш уақыф болып مخيريق
Ухуд шайқасы кезінде былай деп шақырды: «Ей,яһуд жамағаты!Аллаһтың атымен
Бірінші мәселе бітті.
Уақыф міндетті ме,міндетті емес пе?
Жоғарыда айтқанымыздай Имам Әбу Ханифа және көпшілік ғалымдар уақыфтың
1.Қазы үкім берсе.Өйткені бұл мәселе ижтиһад етілетін мәселе.Қазы қалай
2.Өзі өлгеннен кейін,уақыф болсын деп өсиет етсе.
Ал,жумһур қазы айтса,өзі өсиет етсе деп бөлмейді,барлығы дұрыс.
Имам Әбу Ханифаның дәлелдері:Бірінші дәлел:.Абдулла ибн Аббас былай деді:
Бұл хадиске жауап ретінде оның әлсіз хадис екендігін келтіруге
Жаһилиет кезінде кейбір мирасқорларды үлестерінен мақұрым ететін:әйелдер мен балаларға
Яғни,уақыф міндетті емес,егер міндетті болғанда пайғамбар қайтарып бермес еді.Бұл
Әбу Ханифаның үшінші дәлелі:
Уақыфты садақаға қияс етуге болады,бірақ садақа мен уақыфты салыстыруға
Төртінші дәлел:Ат-Тахауи риуаят етуі бойынша: «Егерде мен садақамды Аллаһтың
Омар осы сөзі арқылы жерді уақыфқа қоюы райынан кері
Бұл дәлелдерге жауап:
1.Бұл сахабаның сөзі.Ал,сахабалардың сөздері мен іс-әрекеттері дәлел болып саналмайды.
2.Бұл хадис منقطع (тізбегі кесілген).Ондай хадистермен үкім шығаруға
Көпшілік ғалымдардың пікіріне дәлелдер.
1.Омардың Хайбардағы жерін уақыф еткендігі жөніндегі хадис.
Осы хадис бойынша уақыфтың міндетті екендігі дәлелденіп тұр.
2.Әбу Хурейрадан жеткен адам баласы өлгеннен кейін үш нәрсенің
Бұл жерде «үздіксіз садақа»деген сөз дәлел болады.
3.Әбу Қатадан жеткен хадисте пайғамбарымыз былай деді: «Адам баласы
Қайсысын таңдаймыз:Яғни,көпшілік ғалымдар пікірін таңдаймыз.Ол бойынша уақыфтың барлық шарттары
Сол себепті Әбу Юсуф Харун Рашидпен бірге қажылыққа барғанда
Сол сияқты Мұхаммед ибн Хасан имам Мәликке барып, «Муаттаны»алу
Уақыф етілген нәрсе «موقوف عليه»(уақыф етілген жақ)-тың иелігіне өте
Бұл мәселеде ғалымдар төрт пікір айтқан:
1.Иә,өтеді.Бұл пікірді ұстанғандар Мәлики,Шафиғи және Ханбали мазһабын ұстанғандар.
2.Уақыф уақыф берушінің иелігінен шығады,бірақ уақыф берілетіннің иелігіне өтпейді,пайдаланатын
3.Уақыфтың иелігі-Аллаһ Тағала өтіп кетеді.Бұл пікір имам Әбу Ханифаның
4.Нақты адамға арналған уақыф пен жалпылама уақыфтың арасындағы айырмашылықты
Имам Ан- Науаи мынадай дәлелдер келтіреді:уақыф беруші адам өзінің
Егер уақыф заттың өзін емес,пайдасын ғана беру болса,онда
Омар ибн Хаттабтың Хайбардағы жерін уақыф еткендігі жөніндегі хадиске
Екінші пікірдің дәлелі:
Уақыф дегеніміз-асылды ұстап тұру ғана.Ал,садақа ету-«الفرع»(асылдан шығатын нәрсе) және
Үшінші пікірдің дәлелі:
Бұл пікірді айтқандар уақыфты –құлды азат етумен салыстырады.Демек,иелік Аллаһқа
Төртінші пікірге ешқандай дәлел таппадық.
«Менің ойымша төрт пікірдің ешқайсысының да дәлелі күшті емес»,-деп
бірі.Бірақ,ол кедейлерге және міскіндерге т.б жұмсалады.Сол себепті де уақыфты
Уақыфтың шарттары:
Имам Ан-Науаидың баяндауы бойынша уақыфтың төрт шарты бар:
1 «التأبيد»-шексіз.Уақытпен шектелмейді.Мысалы:пақыр,міскіндер.
2 «التنجيز»-бірден істелу
3 «الإلزام»-міндет.Егер уақыф қоюшы адам
4 Уақыфтың қайда жұмсалатынын баяндау.Біреу: «Мына
Имам Аш-Шафиғидің шәкіртінің пікірі:уақыф күші жойылады.Жамағатқа уақыф еттім десе
Қайырымдылық және туысқандық уақыфы:
Уақыф-қайырымдылық немесе өзінің ұрпағына арналған болуы мүмкін,немесе аралас.Егер,уақыф
Ал,егер нақты адам немесе жамағат болса,онда дұрысы-«القبول»(қабыл алу)болу керек.
Уақыф пен басқа да ислами ұйымдардың байланысы:
Жоғарыда айтылып өткендей,уақыф-қайырымдылық етудің бір түрі және шариғат оған
Аллаһ Тағаладан сауап жинау үшін ғана берілсе,онда ол-зекет,садақа немесе
Уақыф пен зекеттің айырмашылығы:
Аллаһ Тағала: «إنما الصدقات للفقراء والمساككين والعاملين عليها والمؤافة
Уақыф пен басқа садақалардың айырмашылығы:
Уақыф пен басқа садақалардың ұқсастығы-мұсылман еместерге де жарайтыны.Ал,айырмашылығы-уақыф кезінде
Уақыф пен өсиет:
Ұқсастығы-мұсылман еместерге де өсиет етуге болады.Айырмашылығы-өсиет өлімнен кейін ғана
Түркия мемлекетінде орын алған « Уақыфтың дұрыс болу шарттарына»байланысты
С:Уақыфтың дұрыс болуы үшін уақыф етілген мал-мүлік уақыф еткен
Ж:Біріншіден мемлекет мүлкі жеке адам мүлкі емес,жалпы халықтың мүлкі.
Әбу Сууд сияқты тұлғалармен сұлтан және бастықтар тарапынан жасалған
С: Бір қабырғасы құлаған мешіттің мүмкіншілігі болмағандықтан оның жөнделуі
Ж: Бір жағы құлаған мешітті жөндеуге, ақшасы да, оған
С: Ислам құқығында уақыф етілген нәрсені қандай жағдайда болмасын
Ж: Ислам құқығында қандай жағдайда болмасын уақыф етілген нәрсені
Нәтижесінде, Хазірет Омар (р.а) сатпастан, сыйлыққа берместен, мирасқа қалдырмастан
Уақыф етілген мал-мүліктің сатылуы және сатып алынуының дұрыс еместігінде
Қорытындылай келе, Ханафи және Ханбали мазһабтарының сыртында, Ислам құқығында
С: Уақыф туралы шариғатта аят немесе хадис бар ма?
Ж: Уақыфқа байланысты Құранда нақты бір аят жоқ. Бірақ
Ғұламалардың көпшілігі, жалғаса беретін садақаның уақыф екендігін айтады. Хазірет
С: Қазіргі таңда әр түрлі есімдермен байланысты көптеген уақыфтар
Ж: Қазіргі таңдағы құрылған уақыфтардың Ислами болып, болмағандығын түсіну
Ислами уақыф дегеніміз – қозғалатын және қозғалмайтын, қолдануға болатын
Бұл анықтаманы үшке бөліп қарастырамыз:
1.Уақыф етілетін нәрсе қозғалмайтын мүлік, бау-бақша, жануар сияқты жалғасатын
2.Уақыф етілген нәрсе уақытша емес, мәңгі болуы керек. Бір
3.Уақыф етілген нәрсе мешіт, медресе, көпір сияқты Ислам және
С: Бір кісі балалары болмағандықтан заттарын қайырымдылық қорына уақыф
Ж: Имам Ағзам, Имам Шафиғи, Имам Мұхаммедтің пікірінше осы
Уақыф мешітінің қирауы және меншіктік мәселесі:
С: Бір адам мешіт салдырып уақыф жасаса, кейін қирап
Ж: Егер қираған мешіттің уақыф еткен иесі белгілі және
С: Мұсылман бір әкімнің Бейтүл- малға тиісті жерді уақыф
Ж:Мұсылман бір әкім қазынаға тиісті жерді уақыф ететін болса,
С: Бір адам ешкімге айтпай егістігіне мешіт, медресе салдырса
Ж: Егер кімде-кім – мынау мешіт немесе медресе ретінде
С: Қала ішінде немесе сыртында егістік уақыфы бар дейік.
Ж: Ханафи мазһабында, егер уақыфқа берілген егістік жері пайдалануға
С: Уақыф мүлкін сатуға бола ма?
Ж: Ислам құқығында қайырымдылық үшін уақыф етілген нәрсені сату
С: Бір қалада немесе ауылда бірнеше мешіт болып, сол
Ж: Егерде бір мешіттің табысы көп болып, өз
С: Бірнеше жыл бұрын бір егістік жер сатып алдық
Ж: Егерде бір кісінің жанында егістік немесе ауылдың уақыф
С: Егерде бір кісі өзіне тиісті бір ғимараттың бір
Ж: Егерде ғимарат, пәтер, басқа пәтерлермен төбесі, едені және
Уақыф етілген нәрсені қайтарып алу дұрыс па?
С: Егерде бір кісі мешіт салдыруы үшін жер уақыф
Ж: Мешіт салдыру мақсатымен жер уақыф еткен кісі, оны
С: Қазіргі таңда көптеген уақыф құрылымдарына қозғалмайтын мүліктермен қоса
Ж: Ислам құқығында уақыфтың дұрыс болуы үшін оған бірнеше
Уақыф етілген нәрсе қайырлы болуы қажет. Исламға теріс және
Уақыф етілетін нәрсе қозғалмайтын мүлік болуы керек. Имам Шафиғи
Бірақ уақыф шарттары дұрыс орындалған жағдайда, ондай уақыфты ешқашан
С: Бірнеше кісі бір араға келіп, халықтан ақша жинап,
Ж: Бірнеше адам жиналып халықтан жинаған ақшадан жақындары мен
Екінші бөлім.
Қазақстан жеріндегі уақыфтар тарихы
Ислам дінінің қазақ даласында біржола орнығуында Талас маңындағы
«Ислам Қазақстан түркілері арасында бейбіт тараған. Тарихтан 960 жылы
«Түркі тайпалары бірте-бірте хақ дін Исламды қабылдады, орталық
Жұма күнгі ғибадаттың жұма мешіттерінде оқылуы, медреселер мен
Жоғарыда айтып өткеніміздей, Ислам діні
Солардың ішінде қайырымдылығы жағынан елеулі орын алатын
Анықтап білгеніміздей уақыфтарға мешіттер, медреселер, жемісі қайырымдылыққа берілетін
Алайда, осы орындар тарих қойнауына кетіп, санаулы
Жазба деректер «Тараз шаһарында 893 жылы бұрынғы
Әрине, Қазақстан тарихында Мағжан ағамыз жырлағандай:
Түркістан – екі дүниеге есігі
Түркістан –ер түріктің бесігі ғой-
дегендей, Түркістанның, Иессінің Арыстанбаппен, Ахмет Яссауимен байланысты
Басқасын айтпағанда Отырар, Сығанақ, Исфиджаб, Сайран, Қарнақ, Иқан,
Ендеше, осы өңірдегі уақыф жерлердің де көп болғандығын
Бұл «насаб-нама» Қазақстан жеріндегі ислам миссионерлері – қожалардың шежіресімен
Алайда, кезіндегі ақпатшаның отарлау саясаты мен кеңестік атеистік идеология
Өйткені, бұл «Насаб-намалар» тек шежіре емес, сонымен қатар
ХІХ ғасырда жер иеліктерін реттеумен айналысқан орыс өкіметі
Біз оны «Насаб-намаларға» соғылған орыс өкіметі жергілікті әкімшілігі
Исхақ-бабтан он бір ата кешкен бұл «Насаб-нама» Маулана Сафи
Ол қарғалықта үш қабат қорған, Азина мешітін салды. Қарғалық
Қазіргі Шымкент, Сайрам маңында да көптеген жер-сулар осы Исхақ-баб
Бірақ, біздің қолдағы «Насаб-нама» нұсқаларының ешқайсысында ондай дерек
Бөкей хан заманында Түркістан маңындағы су көздерін
Иә, бұл «Насаб-намалар» әлі көп зерттеуді қажет етеді.
Кешегі: «барлық жер шаруаларға» деп ұран
Уақыф жөнінде сөз қозғағанда,Қазақстан жерінің рухани астанасы саналатын
Өйткені тарихи деректерден Ақсақ Темір осы кесене-мешітті уақыф етіп
Ол уақыфнама жайлы М.Е.Массонның «Қожа Ахмет Яссауи
Онда: «... Оқиғалар қалай өрбісе де, өзгеріссіз
Бізге жеткен ұзақ болып жазылған «уақыфнама» да Йессы қаласының
«Бірінші мүтәуәли қызметіне, мирасқа өту құқымен Қожа Ахмет Яссауидің
Оның сыйақасы (еңбегі) болып түскен кірістің 10/1-і белгіленеді.Әмір үшін
Қарилар, зікір етушілер, кедейлерге, мүгедек, жетімдер мен жолаушыларға аптаның
Жыл бойына жұмсалатын азық-түлік пен отын-су мөлшері белгіленеді.Жоғарыдағы көрсетілген
Уақыфнаманың соңында уақыф беруші өзінің әмірінің бұзылмау керектігін көрсетіп:
Тіпті кешегі Алашорда тарландары да осы уақыф жерлер мәселесіне
Алашорда көсемдерінің бірі М.Дулатұлы шариғат, діни ұстанымы туралы пікір
Ол осы жөнінде былай жазады: «Қазақ халқына діни
Мұның сыртында, яки байлар мешіт-медресе ашамыз деп жатса, тыйым
Яғни, уақыф етіп мешіт, медресе салу үрдісі Кеңес
Оған Қазақстан жері тарихындағы қаншама жәми, забия, мешіттері
Бабата медресесі сәулеті жағынан Өзбекстандағы Бұхара мен Самарқан,
Соңғы оқу ордасында ақын, хаким Абай 3 жыл
Қазақстанның сыртында бабаларымыз арғысы Бабыр ұрпағы Үндістанда дүниенің жеті
Ал, бергісі Құнанбай қажының Меккедегі уақыф етіп салып
Қазіргі таңда қажыларымыз Қасиетті екі қалаға барған сайын
Тәуелсіздігімізге дейін уақыфтардың соңғысы болып, жетпіс жыл атеистік кезеңде
Осы орайда "ел боламын десең, бесігіңді түзе" дегендей
Оған дәлел ретінде кешегі елбасымызға мешіт жерлерін меншікке
Қазақстанға үлгі ретінде алуға болар Түркия, Мысыр уақыфтары.
Түркия ,Мысыр еліндегі уақыфтарды елімізге үлгі ретінде алуды айтпас
Ислам құқықшыларының тұжырымдамаларында уақыфтың шығуы тікелей Исламмен байланысты.Хазрет Мұхаммед
Омауилер және Аббасилер кезеңінде қарқынды түрде дамыған уақыфтар, Аббаси
Селжуқлы императорлығының құрылуымен бірге уақыфтар да үлкен маңызға
Мұсылман дінінің жайылуына көп қызмет еткен түріктер Исламмен
Олардан кейін келген билер өмір сүрген жерлерде осындай құрылымдарды
Осылайша адамзатқа үлкен қызмет көрсете отырып, өнер саласында да
Қазіргі таңда да уақыфтар өзінің өміршеңдігін,
Уақыт өте келе уақыф қызметтерінің жүйелі түрде
Уақыф басқаруларының негізгі өзгерістері бесінші маусым 1935 жылы
Бұл заңның бірінші бөлімінде уақыфтар мазбут, мулхам,
- Мазбут уақыфтар; турадан тура уақыфтар басқармасы тарапынан
- Мулхақ уақыфтар; уақыфтар басқармасы бақылауымен кішігірім басқарушылар
- Жамағат және эснаф уақыфтары, мулхақ уақыфтарымен бірге
Әсіресе 1967 жылы қалалық заң уақыфқа қатысты бөлімінде жасалған
Жоғарыдағы бөлімде қарастырып өткеніміздей, бір ғана Түрік елінде осыдан
Онымен бірге, ол уақыфтардың қоғам өміріндегі
1. Тарихи,діни байланысымыз.
2. Осы екі елдің зайырлы сипаттағы мемлекет
3. Екеуі де көп ұлтты, көп дінді мемлекеттер.
4. Экономикалық,басқа да түрлі қарым-қатынастартарымыз
деп ойлаймын. Әрине, бұл үлкен іс. Кең зерттеуді, талдауды,
Дін ғалымдары және ел басқарған азаматтар,заңгерлер осы мәселені талқылап,
Әрине,ол үшін қоғамымыз дайын болып,яғни қалталы азаматтарымыз рухани жетіліп,жоқ-жітік,кембағал,жетім-жесірге
Елімізде саңырауқұлақша қаптап кеткен, ел бірлігінің шырқын алып,
Үшінші бөлім:Уақыфтың қоғамдағы орыны.Е
Қазіргі ислам қоғамындағы уақыфтардың маңыздылығы мен пайдалары
Уақыфтар - діни сенім және ойлардың күшті дамыған
Уақыф мәселесінде ислам шариғаты заң жағынан жан-жақты зерттеліп, қалыпқа
- Таза діни уақыф
- Қайырымдылық уақфы
- Арнайы немесе ұрпаққа арналған уақыф
Таза діни уақыф деп қаражатты, мал-мүлікті құлшылық мақсаттарына (тар
Қайырымдылық уақфы ( Рһіlаntгоріс) деп жылжымайтын мүлік пен қаражатты
Арнайы немесе ұрпаққа арналған уақыф деп ислам дінімен бірге
уақыфқа қоя бастады.
Уақыфтың осы түрі батыс елдері
Жоғарыда аттары аталған уақыфтың үш түрі уақыф қаражатының екі
- Уақыфтың өзі үшін ғана жұмсалатын
- Сауда-саттық, өнеркәсіп,
Ислам мемлекеті тарихындағы түңғыш уақыф діни уақыф болған, яғни
Қазіргі әлемде ислам уақыф мал-мүліктері көптеген мұсылман мемлекеттерінде қоғамдық
Басқаша айтқанда, уақыф мал-мүліктерін дамыту маңызды мәселеге айналды. Осы
Уақыфтың шариғаттағы анықтамасы: «Белгілі мал-мүлікті көп мәрте қайырымдылық жолында
Демек, ол үзілмейтін садақа болып саналады. Осы анықтамадағы сөздерге
Осы анықтаманы таңдау арқылы уақыфқа қойылған мал-мүліктің иелігі турасындағы
Қайырымдылық істері өте көп екендігі белгілі, қоғам дамыған сайын
- Уақыфтың экономикалық мазмұны
Уақыф дегеніміз - мал-мүлікті өндірістік мақсаттарда пайдаланып, одан түсетін
Ислам уақфын негізін қалау дегеніміз тұрақты экономикалық корпорациялар құруға
Уақыфқа қойылатын байлықтың өніміне назар салсақ, онда уақыфтың мал-мүліктерін
- Тікелей пайдалану қызметтерін өндіретін мүліктер,
- Шариғат бойынша рұқсат етілген тауарларды
- Уақыф мүлкінің жинақталып қалуы
Уақыф байлығының жинақталып қалу құбылысының өзектілігіне тоқталу керек. Уақыфтың
Біздің тарихымызда уақыф әрдайым көбейіп отырды, тіпті кері қайту
- Қоғамдық-экономикалық дамудағы уақыфтың маңыздылығы Уақыф
Осы мәселеледе ислам жүйесі ерекше экономика секторымен ерекшеленеді, тіпті
Уақыф - өндірістік байлықтың бір бөлігін жекеменшік пайдаланудан гөрі
- Ислам уақыфтарының тарихынан қысқаша дерек
Ислам тарихы бойында осы қоғамдық іс-шаралардың көлемі мен мақсаттары
уақыфтың жылжымайтын мүліктері қалалардың қақ ортасында сауда орталықтарында болған.
Уақыфтың мақсаттарына келер болсақ, ислам уақфы өзінің негізгі мақсаттарын
- Білім беру, мәдениет, ғылыми зерттеу
- Осының барлығы
- Денсаулық сақтау саласына келсек, ислам
мен көмекшілерге жалақы тағайындады. Сондай-ақ, медицина факультеттерін ашып, оқытушылар
- Құлшылық істеуге
- Қоғамдық мақсатқа және қоршаған орта
Көп ғасырлар бойы ислам уақыфтары осындай қызметтер атқарды. Қазіргі
Қорытынды
Әуелі Раббымды мақтаймын! Өзінің құлдарын қараңдылықтардан Ислам дінінің
Кешеде Түрік мемлекеті өкімет басына келген адамдар 30
Сол сияқты жетпіс жылдан кейін халқымыз асыл
Жүрегінде - иманы , мен жастарға сенемін" дегендей
Ендеше осының бәрі исламның нұрқайнары жаққан сезім.
"Сендердің иман еткендерің намаз оқып, жақсылық
Бабаларымыз бойымызға дархандықты, қонақжайлылықты, жомарттылықты салып, сараңды
Аллаһ Тағала көңілі кең халқымызға жерін де кең
Зерттеуімде қайырымдылықтың ең үлкен түрін айтуға арқау
Пайғамбарымыз (ғ.с.) : "Бір күндері менің сүннетім ұмытылады.
Кеңестік империя бай-кедей деп бөліп қараса да, негізінде
Қазірдің өзінде қалталы азаматтар діни оқу орындары студенттері оқу
Аллаһ үшін деп берген, қайырылымдылық үшін деп берген
Соны қарастырып, қадағалайтын нәрсе - уақыфтық құрылымдардың
Осының бәрі орындалса, төрт құбыласы тең болған,
Дүние - қалтамда алып қалып қалғаным
Таразым ауыр болсын десеңіз,
Қайыр-көмек етіңіз.
Әр мұсылман ойлаған
Жәннатқа кіріп, жетіңіз - деп сөзімді аяқтаймын.
Пайдаланылған әдебиеттер:
1. М. Бұлұтай. «Мұсылман қазақ еліміз» Алматы, 2001жыл
2. З.Жандарбек. «Насаб-наме». Алматы, 2002 жыл
3. Ә.Дерісәлі. «Қазақстанның мешіттері мен медреселері» мақаласы
4. Н.Нұртазина. «Қазақ мәдениеті және Ислам»Алматы,2002жыл
5. Д.Қамзабекұлы «Алаш және әдебиет»Астана,2002жыл
6. М.Е.Массон. «Қожа Ахмет кесенесі»Ташкент,1930
7. Х.Гүненш. «Күніміздің мәселелеріне фәтуалар»Истанбул,1992
8 . "إحياءدورالوقف في الدول الإسلامية"جامعة قناة
9. www.vakif.sakarya.edu.tr\sayfa\tarih1.htm 14.03.2005
10. www/kantakji.org/figh/files/wakf/w-1.htm.27.04.2004
المصباح المنير,لأحمد بن علىالمقري الفيومي,مادة:وقف.
شرح فتح القدير للكمال بن الهمام,ج6,ص186,دارالكتاب العلمية. 2
تبيين المسابك,لمحمد الشيباني,ج4,ص250,دارالغرب الإسلامي.بيروت. 3
أحكام الوصية والميراث ووالوقف للدكتور زكىالدين شعبان,والدكتور أحمدالغندور,ص455,مكتبةالفلاح.
الهداية شرح المبتدي.كلاهما للمرغني مطبوع مع فتح القدير لابن
أحكام الوصية والميراث والوقف.مصدر سابق.ص456.
البحرالرلئق,شرح كنزالدقائق,لابن نجيم الحنفي,ج5,ص202,دارالكتاب الإسلامي.
البحرالرائق,ج5,ص302,فتح القدير لابن الهمام,ج6,ص186,دارالكتاب العلمية.
مواهب الجليل,لمحمد بن محمد عبدالرحمن,المعروف بالحطاب,ج6,ص18.
التاج الأغرفي في شرح نظم نضارالمختصر,كلاهما لمختار محمد الشنقيطي
نهاية المحتاج للرملي,ج5,ص358.
حاشية القلوبي على شرح جلال الدين المحلي على منهاج
المغني مطبوع مع الشرح الكبير,ج6,ص185.
فتح الباري بشرح صحيح البخاري,لأحمد بن على بن حجر
سبل السلام للصنعاني,ج5,ص289,تحقيق محمد صبحي حسن,دارابن الجوزي.
الشرح الصغري,لأحمدالدردير,دارالمعارف بمصر.
محاضرات في الوقف,لمحمد أبي زهرة,دارالثقافةالعربية للطباعة بمصر.
455,مكتبة الفلاح. أحكام الوصية والميراث والوقف في الشريعة الإسلامية
حاشية الدسوقي على الشرح الكبير,ج4,ص75.
نهاية المحتاج,للرملي,ج5,ص359.
Бахира:Тілік құлақ.Араптар жаһилиет дәуірінде бес рет боталаған бір түйенің
Саиба:Араптар жаһилиет дәуірінде аурудан сақайғанда немесе бір қауіп-қатреден аман
Уасила:Араптар жаһилиет дәуірінде бір мал тұңғыш рет еркек тапса,тиіспей,егер
Хам:Араптар жаһилиет дәуірінде немересі ер жетіп жұмысқа жараған болса
الأم للإمام محمد بن إدريس الشافعي,ج3,ص280.
المصدر السابق,ج3,ص280.
المغني,لابن قدامة,ج6,ص285,186.
شرح العناية على الهداية.لمحمد بن البابرتي مطبوع بهامش فتح
فتح القدير,للكمال بن الهمام,ج6,ص189.
العناية على الهداية,للبابرتي,ج6,ص189
الوقف السبيل القويم لخدمةالإنسانيةالمستمرة,للدكتور الشيخ عباس مهاجراني,ص2.
المغني,لابن قدامة,ج6,ص185.
Әл-Имран:92.
«Сахих хадистер»Абдуссамат Махат.Сандыбаев Жалғас.1том.70бет.
رواه البخاري و مسلم,نيل الأوطار,للشوكاني,ج6,ص128.
نهايةالمحتاج,ج5,ص359.
رواه البخاري,صحيح البخاري,ج3.
رواه مسلم والترمذى وغيرهما,نيل الأوطار,للشوكاني,ج3,ص23,دارالكتاب العلمية,بيروت.
المغني لابن قدامة,ج6,ص187.
الأم,للإمام محمد بن إدريس الشافعي,ج,ص28.
عمدة القاري شرح صحيح البخاري,لبدرالدين أبي محمد محمود بن
الأم,للإمام الشافعي,ج3,ص280.
الأم للإمام الشافعي,ج3,ص28.
المصدرالسابق,والوصية والميراث ولاوقف فيالشريعةالإسلامية,ص462.
المصدرالسابق,ج3,ص281.
المقدملت لابن رشد (الجد)ج2,ص418.
نهايةالمحتاج للرملي,ج5,ص358.
التاج الأغر في شرح نظم نضارالمختصرن كلاهما لمختار بن
نهاية المحتاج للرملي,ج5,ص358.
روضةالطالبين,للنووي,ج4,ص378,دارالكتاب العلمية.
روضةالطالبين,ج4,ص378.
نهايةالمحتاج,ج5,ص361.
بدائع الصنائع,للكاساني,ج6,ص336,دارالفكر.
حاشيةالدسوقي علىالشرح الكبير لأحمد الدرير,ج4وص77.
روضةالطالبين,للنووي,ج4,ص382,دارالكتاب العلمية.
الروضة للنووي,ج4,ص381 و ما بعدها.
تبيين المسالك,ج4 ,ص251,والشرح الكبير لأحمدالدرير,ج4,ص77.
تبيين المسالك,ج4,ص251,والشرح الكبير لأحمدالدردير,ج4,ص77.
الفتاوىالكبرى لابن تيمية,ج5,ص452,دارالكتاب العلمية.
سبل الاسلام,للصنعاني,ج5,ص291,دارابن الجوزي.
لأمحة عن الوقف والتنمية في بالماضي ولاحاضر,للدكتور محمد حبيب
بدائع الصنائع للكساني,ج6,ص335,دارالفكر.
فتح القدير للكمال بن الهمام,ج6,ص177,190,192,194.
الروصة للنووي,ج4,ص406.
بدائع الصنائع للكساني,ج3,ص335,والوصيةوالميراث والوقف في الشريعة الأسلامية مصدر سابق,ص461,462.
9.ألأم للإمام الشافعي,ج3ص180,281,ونيل الأوطار,ج3,ص26والوصية والميراث والوقف في الشريعة الإسلامية
نقلا عن المغني,ج6,ص186.
المغني,ج6,ص186,187.
المغني,ج6,ص186
عمدة القاري شرح صحيح البخاري,للمغني,ج11,مطبعة مصطفى البابي الحلبي.
المرجع السابق.
نيل الأوطار,ج3,ص26.
نيل الأوطار,ج3,ص25.
الوصية والميراث والوقف في الشريعة الإسلامية ,ص463,464.
عمدةالقاريء,للعيني,ج11,ص255,والمغني لابن قدامة,ج6,ص189,والروضة للنووي,ج406
المغني لابن قدامة,ج6,ص190.
عمدة القاريء,للعيني,ج11,ص255,والروزضة للنووي,ج4,ص406.
الروضة للنووي,ج4,ص406.
أحكام الوصية والميراث والوقف.مصدر السابق,ص466.
بدائع الصنائع,ج6,ص337,وعمدة القاري,ج11,ص254,255.
المغني,ج6.ص190,والشرح الكبير لابن قدامة المقدسي المطبوع مع المغني,ج1,ص207.
روضة الطالبين للنووي,ج4,ص390-396,دارالكتب العلمية.
الروضة للنووي,ص396.
الروضة للنووي,ص389.
كفاية الأخيار لتقي الدين الحصني,ج1,ص323.
Тәубә:60.Х.Алтай.
Аль-Фатауа Аль-Хайрия,1том,148бет.
Алдыңғы еңбек,2том,354бет.
Ибн Абидин,3том,393бет.
Аль-Фатауа Аль-Хайрия,1том,129бет.
.Ибн Абидин,3том,388бет.
Муслим
Бухари,Муслим,Муғнил-Мухтаж,2том,376бет.
Аль-Мухаззаб,1том,445бет.
Бугиетул Мустаршидин,170бет.
Аль-Мухаззаб,1том,442бет.
Ибн Абидин,3том,388бет.
Ибн Абидин,3том,46бет.
Аль-Фатауа Халилие,1том,250бет.
Ибн Абидин,3том,404бет.
Фетхул Қадир,5том,63бет.
Фетхул Қадир,5том,64бет.
Ә.Дербісәлі «Қазақстанның мешіттері мен медреселері»Егемен Қазақстан,2004жыл.
Н.Нұртазина «Қазақ мәдениеті және Ислам»,24бет,Алматы,2002жыл.
М.Бұлұтай «Мұсылман қазақ еліміз»,78бет,Алматы,2001жыл.
Ә.Дербісәлі.Сол мақала.
Диваев.А «Предание оХазрете Исмаил Ата»Туркестанские ведомости,11марта\20,1901.
З.Жандарбек «Насаб-наме»,22бет,Алматы,2002жыл.
Д.Қамзабекұлы «Алаш және әдебиет»,93бет.Отырар кітапханасы,Астана,2002жыл.
«муаббад»-мәңгі,тұрақтары.
58
Уақыф сөзінің тілдік мағынасы
Түркістанның ислам әлеміндегі ерекше орны
Ахмет Ясауидің ұстаздары
Арыстанбаб
Қожа Ахмет Ясауидің ұстаздары
Арыстан баб кесенесі
Қожа Ахмет Ясауидің ата-бабасы
Сопылық поэзия
Қожа Ахмет Йасауи және Қазақ мәдениетi
Қазақ ойшылдарының адам мен әлем мәселесі