Дыбыстың жасалуы
Фонетика
Фонетиканың объектiсi мен
Сабақтың жоспары:
Қазақ тiлi фонетикасының негiзгi мiндетi мен
Фонетика ғылымының қалыптасуы.
Фонетиканың зерттеу салалары.
Қорытынды.
Әдебиеттер:
С.Мырзабеков «Қазiргi қазақ тiлiнiң дыбыс жүйесi»,
I.Кеңесбаев, Ғ.Мұсабаев «Қазiргi қазақ тiлi»(фонетика),
3. М.Серғалиев «Қазақ тiлi»,
Фонетика (грекше phonetikos – дыбыстық) –
А.Байтұрсынұлы фонетиканы дыбыс жүйесi деп ойлаган.
Сондықтан да фонетиканың тiл бiлiмiнде алатын
Бiз дыбыс дегенде эрбiр қазақ тiлiндегi
Фонема – күрделi дыбыс деген сөз.
Сөз мағынасы мен сөз тұлғасын ажыратуға
Фонетиканы зерттейтiн салалары мыналар:
Физиологиялық фонетика. Бұл дыбыстың тiл дыбыстарының
артикулияциялық және акустикалық қасиеттерiн зерттейдi.
Артикулияция дыбыстардың жасалуын тексередi де, акустика
2.Экспериментальдық фонетика. Физиологиялық фонетиканың объектiсiн
түрлi инструменттер арқалы тексередi. Мұны эксперименттальдық
Эксперименттальдық фонетика дауысты жэне дауыссыз дыбыстардың
артикулияциялық ерекшелiктерiн лаборатория жолымен түрлi аппараттар
Салыстырмалы фонетика.
Белгiлi бiр тiлдiң дыбыс құрылыстарын өзге
Тарихи фонетика. Бiр тiлдiң немесе алуан
шығу жэне даму жолдарын тексеретiн саланы
Сондай-ақ қазiргi қазақ тiлiнiң фонетикасы ғылым
зерттеу объектiсiне қарай жалпы фонетика және
Тiл дыбыстары классификациясының негiзгi принциптерiн белгiлеп
Академик Щербаның айтқанындай : «Жалпы фонетиканы
Жеке фонетика белгiлi бiр тiлдiң дыбыстық
Сипаттама фонетика тiлдiң өмiр сүрiп тұрған
құрамын қарастырады. Фонеманың жүйесiн және олардың
байланысын белгiлеп, айқындайды.
Тексеру сұрақтары :
Фонология ненi зерттейдi?
Фонема дегенiмiз не?
Фонетиканың қандай зерттеу салалары бар?
Тiрек ұғымдар :
Фонема (грекше: phonema – дыбыс) –
ДЫБЫСТАРДЫҢ АКУСТИКАЛЫҚ ҚАСИЕТТЕРI .
Сабақтың жоспары :
Дыбыстардың акустикалық ерекшелiктерi жайлы.
Дыбыстардың артикулияциялық ерекшелiктерi туралы.
Дыбыстау мүшелерi жайлы.
Қорытынды.
Әдебиеттер:
I.Кеңесбаев, Ғ.Мұсабаев «Қазiргi қазақ тiлi» (лекция
К.Бейсенбаев «Қазiргi қазақ тiлi фонетикасы». Алматы,
С.Мырзабеков «Дыбыс жүйесi». Алматы, 1999ж.
С.Мырзабеков «Қазақ тiлiнiң фонетикасы» Алматы, 1995ж.
Дыбыстың жасалуы.
(соғылмалы) заттың вибрациялық қимылынан пайда болады.
Дыбыс ырғағы деп бiр секунд iшiндегi
құбылысты айтады. Дiрiлдiң саны неғұрлым көбейсе,
Дыбыс күшi бiр секунд iшiндегi дiрiлдiң
дiрiл қарқыны (амплитудасы) көбейген сайын, соғұрлым
ДЫБЫСТАУ МΥШЕЛЕРI.
(Сөйлеу аппараттары)
Тiл дыбыстары дыбыстау мүшелерi арқылы
Дыбыстау мүшелерi ауа жүретiн каналдың бойына
Тыныс мүшелерi.
Тамақ мүшелерi.
Қуыс мушелерi.
Тыныс мүшелерi .
Тыныс мүшелерiнiң бастысы - өкпе. Өкпе
Тамақ мүшелерi.
Тамақ мүшелерiнiң бастысы – дауыс шымылдығы.
шымылдығы болады. Кеңiрдектiң арт жағында өңеш
Қуыс мүшелерi.
Қуыс мүшелерi қызметiне қарай уш топқа
Тамақ қуысы.
Ауыз қуысы.
Мұрын қуысы.
Тамақ қуысы жоғарыда айтқандай тамақтың жоғары
қуысының арт жағында болады. Тамақ қуысының
Ауыз қуысындағы мүшелер : бұл мүшенiң
Алғы таңдай.
Үстiңгi күрек тiс тұрған қызыл иекпен
Артқы таңдай кiшкене тiлмен жалғасады. Кiшкене
Кiшкене тiл мұрын жолын бөгейдi. Онда
өтедi. Ауыз қуысы бiрде тартылып, бiрде
ДЫБЫСТАРДЫҢ АРТИКУЛИЯЦИЯЛЫҚ ЕРЕКШЕЛIКТЕРI.
Дауыстылар мен дауыссыздардың айырмашылығы.
Тiл – тiлдегi дыбыстар акустикалық және
Дыбыстарды дауыстылар және дауыссыздар деп топтастырудың
Дауысты дыбыстарды айтқанда дыбыстау мγшелерiне кγш
қалпы жайдары болады.
3. Дауысты дыбыстарды айтқанда
Дауысты дыбыстардың құрамы.
Қазiргi қазақ тiлiнде тоғыз (9)
Олар мыналар : а, о, ә,
Ерiндiк дауысты дыбыстар : о, ө,
Езулiк дауысты дыбыстар : а, ә,
Езулiк дауысты дыбыстарға қосарлы и дыбысы
тiлiндегi э дыбысы да енедi. Дауысты
Ерiндiк дауыстыларды айтқанда ерiн алға қарай
Ерiндiк дауыстыларды айтқанда ерiн дөңгеленiп бiтедi.
артикулияциялық қызметiнiң нәтижесiнде о, ө, ұ,
Езулiк дауысты дыбыстарды айтқанда езудiң мына
қызметi айқындалады. Езулiк дауысты дыбыстарды айтқанда
Тiлдiң арты таңдайға қарай жиырылып ,
Ашық дауыстылар мен қысан дауыстылардың аралығындағы
Ерiндiк дауысты дыбыстарға о фонемасы жатады.
Езу дауыстылары
Жоғырыда айтқандай езу дауысты дыбыстарды айтқанда
Ә фонемасы, бұл а фонемасының жiңiшке
Езу дауыстылардың тағы бiр тγрi –е
Грамматикалық тұлғада е фонемасы, а фонемасына
а фонемасы : қалалар,
е фонемасы : кемелер,
а фонемасы : ауылға,
е фонемасы : көлге,
а фонемасы : қалада,
е фонемасы : көлде.
Сондай-ақ бұл фонема сөздiң барлық буынында
Сондай-ақ бұл фонема жалғауларда да ұшырайды,
Езу дауыстылардың тағы бiр тγрi –
Ы фонемасы қазақ сөздерiнiң барлық буынында
Қазақ тiлiнде р, л дыбыстарынан басталатын
I – фонемасы ы дыбысының жiңiшке
Тγбiр сөздерде алғашқы ерiндiк дауысты дыбыстардың
ДИФТОНГОИД ДАУЫСТЫЛАР.
Қазiрi қазақ тiлiнде басқа тγркi тiлдерi
Тексеру сұрақтары:
Дыбыстардың артикулияциялық ерекшелiктерi қандай?
Дыбыстардың акустикалық ерекшелiктерi қандай?
Дифтонгоид дауыстылар туралы айт.
Тiрек ұғымдар:
Дыбыс ырғағы –бiр секунд iшiндегi дiрiлдiң
ДАУЫССЫЗДАРДЫҚ АРТИКУЛИЯЦИЯЛЫҚ
ЕРЕКШЕЛIКТЕРI.
Сабақтың жоспары:
Дауыссыздардың артикулияциялық ерекшелiктерi туралы.
Υндi дауыссыздар туралы.
Қорытынды.
Әдебиеттер :
I.Кеңесбаев, Ғ.Мұсабаев «Қазiргi қазақ тiлi» (лексика
Б.Тайлақбаев «Қазақ тiлiндегi салдыр шұғыл дауыссыздар»,
С.Мырзабеков «Дыбыс жγйесi»,
Алматы, 1999 ж.
Дауысты дыбыстардың ерекшелiгi сияқты
дауыссыз дыбыстардың да негiзгi мынадай қасиеттерi
1.Дауыссыз дыбыстар фонациялық ауаға (iштен шыққан
ұшырап, тосқауылмен айтылады. 2. Тосқауылдан
Дауыссыздар ән салуға келмейдi. 5. Дауыссыздар
Дауыс шымылдығы жағынан дауысты дыбыстарға таяу
1)Шұғыл фонемалар (эксплозив). Оларға мынадай дыбыстар
Шұғыл фонемаларды айтқанда ауа γзiлiп шыққандықтан
Жасалу немесе артикулияциялық орнына қарай дауыссыз
Ерiн фонемалары (билабиаль). Олар : п,
Тiс пен ерiн фонемалары (лабиаль-денталь)–ф, в.
Тiс фонемалары (денталь) : т, с,
Тiл ұшы фонемалары (альвеоляр) : н,
Тiл алды фонемалары (палатоль) : р,
Тiл ортасы фонемалары (преполаталь) : к,
Тiл арты фонемалары (веляр) : қ,
Көмей фонемасы (фарингаль) : h.
Сонымен γнсiздер туралы мынадай қорытынды пiкiр
дiрiлi, жаңғырығы бар қарқынсыз дыбыстарды ұяң
ΥНДI ДАУЫССЫЗДАР
Υндi дауыссыздар деп аздап γнi бар
Р фонемасы сөз басында, ортасында, аяғында
Υндi дауыссыздарға л фонемасы да кiредi.
Л фонемасын айтқанда тiл ұшы
Л фонемасы септiк жалғауларында кездеседi. Мысалы:
iлiк септiк : бұның. соның,
барыс септiк: бұған, соны,
табыс септiк: бұны, соны,
Жатыс септiп: бұнда, сонда. Сондай-ақ
жоғарыда айтқандай тγрлiше септеледi екен. Л
Υндi фонемаға й дыбыс да кiредi.
пайда болады. Бұл фонеманы айтқанда екi
Қазақ тiлiнде й фонемасы γнемi дауысты
Йа, йе тәрiздi комплекстер тiлiиiзде жиi
Υндi фонемаларға у дыбысы да кiредi.
У фонемасының негiзiнен мынадай ерекшелiктерi бар,
У фонемасы дауыстының алдында тұрғанда
γндiге айланады. Мысалы: уақыт, уәде, уәзiр
У дыбысы екi дауыстының ортасында
келгенде γндiге айланады. Мысалы: жауап, сауап,
У дыбысы дауыстыдан кейiн келгенде γндiге
айланады. Мысалы: тау, бау, сау, жеу
У фонемасы сөз басында, ортасында және
Υндi фонемаларға н фонемасы да жатады.
Н фонемасы тiл ұшы альвеольға тию
Н фонемасы iлiк септiкте кездеседi. Және
Ундi фонемалардың тағы бiр турi –
М фонемасын айтқанда екi ерiн бiр-бiрiне
М фонемасы жұрнақтарда да, шылау
Тәуелдiк жалғауы: балам, γнiм, кγнiм т.б.
Жiктiк жалғауы: баламын, адаммын т.б.
Көмектес септiкте: баламен, қармен, адаммен т.б.
Υндi фонемалардың соңғысы Ң дыбысы.
Ң дыбысы тiл арты тандайға нық
Тексеру сұрақтары:
Дауыссыз дыбыстардың артикулияциялық ерекшелiктерiн айт.
Υндi дауыссыздарға қандай дыбыстар жатады?
Тiрек ұғымдар:
Υндi дауыссыздар – аздап γнi бар
ЭКСПЛОЗИВ, ФРИКАТИВ ФОНМАЛАР.
Сабақтың жоспары:
Эксплозив фонемалар туралы.
Фрикатив фонемалар туралы.
Аффрикат дыбыстар туралы.
Қоратынды.
Әдебиеттер:
Мырзабеков С. Дыбыс жуйесы. Алматы 1999
Кеңесбаев I, Мұсабаев Ғ. Қазiргi қазақ
Мырзабеков С. Қазақ тiлiнiң фонтикасы. Алматы
Эксплозив фонемалар (шұғыл дауыссыздар). Шұғыл дауыссыздар
Шұғыл фонемалардың тағы бiр тγрi
Ал, т фонемасы сөздердiң басында, ортасында,
Табыс септiгi: қазды, атты,
Жатыс септiгi: қазда, атта,
Шығыс септiгi: қаздан, аттан.
Д, т фонемалары жiктiк жалғауында да
Г, к фонемалары тiлдiң орта шенi
Қ фонемасы қазақ сөздерiнiң басында, ортасында,
Ызың фонеманың тағы бiр тγрi -
Тексеру сұрақтары:
Эксплозив фонемалар дегенiмiз не?
Фрикатив фонемалар дегенiмiз не?
Аффрикат дыбыстарға қандай дыбыстар жатады?
Тiрек ұғымдар:
Эксплозив фонема – шұғыл дауыссыздар.
Аффрикат - бұлар қос фонема
БУЫН ЖӘНЕ ОНЫҢ
(Оның алмасуы мен құрамы).
з
Буын туралы тγсiнiк.
Буынның тγрлерi туралы.
Ашық буын туралы.
Бiтеу буын туралы.
Тұйық буын туралы.
Қорытынды.
Әдебиеттер:
1.С.Мырзабеков «Дыбыс жγйесi», Алматы, 1999 ж.
2.I.Кеңесбаев, Ғ.Мұсабаев «Қазiргi қазақ тiлi» (лексика
С Мырзабеков «Қазақ тiлiнiң фонетикасы»
Алматы, 1995 ж.
Қазiргi қазақ тiлiнiң буын мәселесi фонетикалық
Буын деп фонациялық ауаның қарқынмен кiлт
Яғни имплозив дыбыс-буынды аяқтаушы дыбыс. Эксплозив
Тек э дыбысының ғана жуан сыңары
Бiр дыбысты буын. Мысалы: о-қы, γ-кi,
Екi дыбысты буын. Мысалы: ба-ла, γй,
Υш дыбысты буын. Мысалы: ант, ұлт,
Төрт дыбысты буын. Мысалы: қарт, жалт.
Буынның тγрлерi.
Қазақ тiдiндегi буыннын тγрлерi дауыстылар мен
Ашық буын.
Ашық буын деп - дауысты
Тұйық буын.
Тұйық буын деп - дауыстыдан
Сондай-ақ тұйық буын өз алдына сөз
Бiтеу буын.
Бiтеу буын деп - ортасы дауысты
Бiтеу буын γш дыбысты болып келедi.
Бiтеу буын төрт дыбысты болып келедi.
Ал төрт дыбысты болып келген бiтеу
Буынның алмасуы.
Сөйлеу процесiнде бiр дыбыс екiншi
Жалаң ашық буын сөздiң дәл басында
қай-қайсысы болса да онымен жартылай да
Жалаң ашық буын өз алдына жеке
буынның қандайыннан болса да пауза арқылы
Сондай-ақ басқа буындар мынадай төрт тγрлi
Екi дыбысты ашық буындардан соң жалаң
буын келсе қатар тұрған екi дауыстының
Жалаң ашық буыны екi дыбысты тұйық
дыбыс кейiнгi буынға сырғып кетедi. Мысалы:
Екi дыбысты тұйық буын сол тұйық
буынның дауыссызы кейiнгi буынға сырғиды. Мысалы:
Υш дыбысты тұйық буын γш дыбысты
алғашқы буынның соңғы дауыссызы кейiнгi буынға
1. Мұны бiз буын жылысуы
шiркiн: дегенде бiр дыбыстың өзi немесе
2. Бiр буынды сөздер тұйық
Бiр буынды сөздер бiтеу буыннан
Екi және көп буынды сөздер тγбiр
жа-рық т.б.
Қосымша тγлғалы сөздерде кездеседi. Мысалы: атты,
орақшыларымыздың т.б.
Екi және көп буынды сөздер қос
Тексеру сұрақтары.
Буын дегенiмiз не ?
Буынның қандай тγрлерi бар?
Буынның алмасуы туралы айт.
Тiрек ұғымдар:
Буын алмасуы – сөз iшiндегi бiр
ҚАЗАҚ ТIЛIНIҢ ЕКПIН
Сабақтың жоспары:
Қазақ тiлiнiң екпiн категориясы жайлы
2. Екпiндiлердiң тγрлерi туралы.
Сөз екпiнi туралы.
Тiркес екпiнi жайлы.
Әдебиеттер:
С.Мырзабеков «Дыбыс жγйесi» Алматы,
1999 ж.
I.Кеңесбаев, Ғ.Мұсабаев «Қазiргi қазақ тiлi»(лексика мен
С.Мырзабеков «Қазақ тiлiнiң фонетикасы», Алматы, 1993,1995
Сөздердi айтқанда, сөздегi буындардың (дауысты дыбыстардың)
бiрдей бiр қалыпта айтылмай бiреуi басқалардан
Тiлдегi екпiндер негiзiнен екi топқа бөлiнедi:
1.Лебiздi, динамикалық екпiн. Фонациялық ауаның қарқынымен
болған құбылысты лебiздi немесе динамикалық
2.Υндi не тоникальды екпiн. Дауыс ырғағымен
құбылыспен γндi не тоникальды екпiн дейдi.
1. Екпiнi тиянақты тiлдер.
2. Екпiнi тиянақсыз тiлдер.
Қазақ тiлiнiң екпiнi бiрiншi топқа кiредi.
тиянақты тiлдерде екпiн сөздiң
γнемi арнаулы буынына тγседi. Ал екпiнi
Қазақ тiлiнде мұндай қасиетжоқ. Қазақ тiлiнiң
буындарда болады. Сондықтан да қазақ тiлiнiң
СӨЗ ЕКПIНI.
Сөз екпiнi болыуның негiзгi себебi екпiн
соңында кездесетiндiктен сөз екпiнi деп аталады.
Қазақ тiлiндегi екпiн басқа тγркi тiлдерiндегi
соңғы буынында болады. Екi немесе γш
Қазақ тiлiндегi негiзгi екпi қосымшада болады.
негiзгi екпiнге ие болады. Ал, көмекшi
Тiркес екпiн.
Дауыс екпiнi бiр сөзбен екiншi сөздiң
2. Негiзгi мағыналық сөздер мен
Кγрделi сөздер тγйдегiркес екпiнге ие болады.
салды, жығыла жаздады.
Анықтауыш пен анықталған сөздер тiзбегi тiркес
Мысалы: биiк γй, асқар тау.
Пысықтауыш пен баяндауыштан болған сөз тiзбегi
Мысалы: кеше кедi, жақсы оқыды, қалада
Идиома сөздер тiзбегi тiркес екпiге ие
сөз байла, тақсiретiн тартты.
Жалғаусыз тура толықтауыш пен баяндауыштан болған
екпiнге ие болады. Мысалы: газет оқыды,
Тексеру сұрақтары.
Екпiн дегенiмiз не ?
Сөз екпiнi дегенiмiз не?
Тiркес екпiнi дегенiмiз не?
Тiрек ұғымдар:
Екпiн – фонетикалық құбылыс.
Екпiн – сөз iшiндегi бiр буынның
ДЫБЫСТАРДЫҢ ΥНДЕСУI .
Сабақтың жоспары:
Қазақ тiлiндегi дыбыс γндестiгi туралы.
Буын γндестiгi туралы.
Дыбыс γндестiгi туралы.
Прогрессивтiк ассимилияция туралы.
Регрессивтiк ассимилияция туралы.
Қорытынды.
Әдебиеттер:
С.Мырзабеков «Дыбыс жγйесi» Алматы,
1999 ж.
I.Кеңесбаев, Ғ.Мұсабаев «Қазiргi қазақ тiлi» (лексика
С.Мырзабеков «Қазақ тiлiнiң фонетикасы», Алматы, 1993,1995
Қазiргi қазақ тiлiнде дыбыс γндестiгi фонетикалық
Буын γндестiгi (сингармонизм).
Сөз iшiнде дауысты дыбыстардың бiрыңғай не
1.Тγбiр сөздiң буыны жуан болса, оған
γстеледi. Мысалы: бал-балға, жол-жолға, тон-тонды.
Тγбiр сөздiң соңғы буыны жiңiшке болса,
жiңiшке тγрде жалғанады. Мысалы: жер-жерге, iнi-iнiмiз,
Қазiргi қазақ тiлiнде сингармонизм γндестiгi көбiнесе
1.Көмекшi септiк жалғауының –мен, -бен, -пен
2.Меншiктiк ұғым беретiн –нiкi, -дiкi, -тiкi
3.-паз, -қор, -қой, -ғой, -кер, -кеш,
4.Х әрпiне бiткен сөздерге қосымшалар әрқашан
5.-рк, -нк, -ке, -кт дыбыстар тiркесiне
6.-ль әрiптер тiркесiне бiткен бiр буынды
Қазақ тiлiнде өзге тγркi тiлдерiндегi сияқты
1.Комбинаторлық өзгерiстер.
Комбинаторлык өзгерiстер көршiлес дыбыстардың бiрiне-бiрi тигiзген
Ал, қызметке дегенде –ке қосымшасы өзiнен
2.Спонтандық өзгерiстер.
Спонтандық өзгерiстерде көршiлес дыбыстардың бiр-бiрiне тигiзген
Дыбыс γндестiгi (Ассимилияция).
Ассимилияция дауыссыз дыбыстардың γндесуi болып табылады.
Қазiргi қазақ тiлiнде дыбыс γндестiгi буын
1.Толық тγрде кездесетiн ассимилияция.
2.Жартылай тγрде ұшырайтын ассимилияция.
Толық тγрде кездесетiн ассимилияция деп бiр
Айтылуы:
Жасса
Сγссе
Жұмысшы
Сөзшең
Ал жартылай тγрде ұшырайтын ассимилияция деп
1. Iлгерiндi ықпал (прогрессив ассимилияция)
2. Кейiндi ықпал (регрессив ассимилияция)
3. Тоғыспалы ықпал.
Тiл ғылымында iлгерiндi ықпалды прогрессивтiк ассимилияция,
Прогрессивтiк ассимилияция.
Дыбыстар өзгерiсiнде прогрессивтiк ассимилияцияның мәнi γлкен.
1.Тγбiр мен қосымшы аралығындағы прогрессивтiк ассимилияция.
2.Бiрiккен сөз сыңарлары аралығындағы прогрессивтiк ассимилияция.
3.Сөз тiркесi сыңарлары аралығындағы прогрессивтiк ассимилияция.
Тγбiр мен қосымшы аралығындағы iлгерiндi ықпал
1.Сөздiң соңғы дыбысы ұяң не сонар
2.Сөздiң соңғы дыбысы қатаң дауыссыз болса,
3.Тγбiр сөз қатаң ш дыбысына аяқталып,
жазылуы
қашса
ашса
ұшса
шашсыз
Бiрiккен сөз сыңарларының арасындағы прогрессивтiк ассимилияция.
Бiрiккен сөз сыңарларының аралығындағы iлгерiндi ықпалдың
1.Бiрiккен сөздiң бiрiншi сыңары қатаң дауыссыз
жазылуы
Жγсiпбек
Кеңесбек
2.Бiрiккен сөздiң бiрiншi сыңары не ұяң
жазылуы
Жиенқұл
Көзқарас
СӨЗ ТIРКЕСI АРАЛЫҒЫНДАҒЫ ПРОГРЕССИВТIК АССИМИЛИЯЦИЯ.
Бұл тақырыптың мынадай өзiндiк белгiлерi бар:
1.Сөз тiркестерiнiң алдыңғы сөзi қатаң
жазылуы
алып бар
тоқ бала
2.Сөз тiркестерiнiң алдыңғы сөзi дауысты дыбысқа
Жазылуы :
Қара қағаз
Боз көйлек
Регрессивтiк ассимилияция.
Тγбiр сөз бен қосымшаның, бiрiккен сөздiң
Қазақ тiлiнде регрессивтiк ассимилияцияның γш тγрi
Тγбiр мен қосымша аралығындағы регрессивтiк ассимилияция.
Бiрiккен сөз сыңарлары аралығындағы регрессивтiк ассимилияция.
Сөз тiркестерi аралығындағы регрессивтiк ассимилияция.
Тγбiр мен қосымша аралығындағы ассимилияция.
Тγбiр мен қосымша аралығындағы, кейiндi ықпалдың
белгiлерi бар.
1.Тγбiр сөз қатаң қ, к, п
2.Етiстiктiң тγбiрi қатаң п дыбысына аяқталып,
3.Тγбiр сөз н дыбысына аяқталып, оған
жазылуы
Бұрынғы
Жанға
Дγйсенбi
4.Тγбiр сөз с, з дауыссыз дыбыстарының
жазылуы
Бозжанов
Оразжан
5.Бiрiккен сөздердiң бiрiншi сыңары н дыбысына
жазылуы
Жанғали
Жанпейiс
Сөз тiркесi аралығындағы прогрессивтiк ассимилияция.
Мұның мынадай өзiндiк белгiлерi бар:
1.Қатар айтылған екi сөздiң бiрiншiсi қ,
жазылуы
Көк жиек
Шолақ едi
Шөп әкелдi
2.Қатар айтылған екi сөздiң бiрiншiсi з,
жазылуы
Боз жорға
Тас шаптың ба?
3.Қатар айтылған бiрнеше сөздердiң бiрiншiсiнiң соңғы
жазылуы
торы ала ат
кiсi асына сабыр
Тоғыспалы ықпалы.
Сөздердiң аралығындағы көршiлес дыбыстардың бiрiне-бiрi әсер
Жазылуы
Қазанқап
Сондай-ақ мына бiрiккен сөздердi де бақылауға
Досжан
Есжан
Сөз тiркестерi аралығында да байқалады: тас
Тексеру сұрақтары:
1.Дыбыс γндестiгi дегенiмiз не?
2.Тоғыспалы ықпал қалай жасалады?
3.Прогрессивтiк ассимилияция дегенiмiз не?
Тiрек ұғым:
Ассимилияция – дауыссыз дыбыстардың γндесуi болып
ГРАФИКА, ОРФОГРАФИЯ, ОРФОЭПИЯ.
Сабақтың жоспары:
1.Графика жайлы тγсiнiк.
2.Орфография туралы тγсiнiк.
3.Орфоэпия жайлы тγсiнiк.
4.Қорытынды.
Әдебиеттер:
1.Мырзабеков С. Дыбыс жγйесi. Алматы, 1999.
2.Кеңесбаев I. Мұсабаев Ғ. Қазiргi қазақ
3.Қ.Неталиев. Қазақ тiлiнiң орфоэпиялық сөздiгi.1997.
Қазақ тiлiнде графика, орфография және орфоэпия
Графиканың негiзгi зерттейтiн мәселесi тiлдiң алфавитiндегi
Графикалық қағида бойынша әртγрлi фонемалар бiр
Графика белгiлi бiр фонеманың белгiлi бiр
Жиырмасыншы жылдарға дейiн қазақ алфавитi араб
Орыс алфавитiндегi 32 әрiп тγгелдей қабылданып,
Орыс алфавитiндегi әрiптерге мысалы: о, к,
Орыс графикасына негiзделген жаңа алфавит бұдан
1.Фонетикалық принцип.
Фонетикалық принцип бойынша әрбiр фонема қай
Фонетикалық принцип сөздiң құрамындағы дыбыстардың айтылуын
2.Дәстγрлiк принцип.
Дәстγрлiк принцип этимологиялық принциппен төркiндес соған
3.Морфологиялық принцип.
Морфологиялық принцип бойынша жазу сөздердiң айтылуынаемес
Басшы
Ұшсын
Сәнқой
Морфологиялық принцип кγллi тγркi тiлдерi γшiн
Әрбiр әдеби тiлдiң орфоэпиясы дыбыстар мен
Тексеру сұрақтары:
1.Графика дегенiмiз не?
2.Орфография туралы айтып берiңдер?
3.Орфоэпия туралы айтып берiңдер?
Тiрек ұғымдар:
Графика – белгiлi бiр тiлдегi фонемаларды
Орфография – дұрыс жазу ережелерiнiң жиынтығы
13
12
11
10
9
8
7
6
5
4
3
2
1
23
22
21
20
19
18
17
16
15
14
33
32
31
30
29
28
27
26
25
24
43
42
41
40
39
38
37
36
35
34
44
Бастауыш сыныптарда қазақ тілі сабағында фонетиканы оқытудың әдіс-тәсілдерін анықтау
Бастауыш сыныптарда қазақ тілі сабағында фонетиканы оқытудың әдіс-тәсілдері
Фонетиканы оқыту әдістемесі
Қазақ тілінің лексикалық, фонетикалық жүйесі жайлы
Буынның жасалуы, түрлері Екпіннің түрлері. Бунақ-ритмикалық топ.Дыбыстардың алмасуы.Сингармонизм заңы
Фонетиканы оқыту - қазақ тілін оқыту әдістемесінің бір саласы
ФИО ФОНЕТИКАНЫ ОҚЫТУ ӘДІСТЕМЕСІ
Акустика
Қазақ тіліндегі фонетика саласы
Тіл дыбыстарының түрлері. Дауысты, дауыссыз дыбыстар