Майлы дақылдар
Жоспар
Кіріспе
Негізгі бөлім
І. Майлы дақылдар
І. І. Күнбағыс. Халық шаруашылықтық маңызы
Шығу тегі, тараған аудандары
І.ІІ. Майкене. Халық шаруашылықтық маңызы
Өсірілетің аудандары. Өнімділігі.
І.ІІІ. Майбұршақ. Халық шаруашылығындағы
маңызы. Басқа елдерде таралуы
ІІ. Жаздық және күздік рапс
Халық шаруашылықтық маңызы. Биологиялық
ерекшеліктері
ІІ.І Көкшіл сұр қыша.
Агротехникалық ерекшеліктері.
ІІ.ІІ. Ақ қыша
Шаруашылық және биологиялық ерекшеліктері
Қорытынды
Қолданылған әдебиеттер
Кіріспе
Майлы өсімдіктер дәнінің құрамында 18-56% шамасында өсімдік майы
Май бұршақтың күнжарасы мен майкене қоспалары
Дүние жүзіндегі майлы өсімдіктердің егіс көлемі 100млн гектар
Өсімдік майы дегеніміз үш атомды спирт –
Белок және углевод қосылыстарымен салыстырғанда өсімдік майы
Олиф майының техникалық сапасы құрамындағы қанықпаған қышқылдардың мөлшері
Иодтық санына қарай өсімдік майлары үш топқа бөлінеді:
Тез кебетіндерге – иодтық саны 130-дан жоғары зығыр,
Бояу кебетіндерге – иодтық саны 85-130 арсындағы тамаққа
Кеппейтің майларға – иодтық саны 85 төмен, техникалық
Шала піскен майлы өсімдіктер тұқымынан алынған май өзінің
І. Майлы дақылдар.
І.І. Күнбағыс. Халық шаруашылықтық маңызы. Шығу тегі тараған
Күбағыстың қазіргі сорттарының дәнінен 50-54% сарғыш, дәмі жақсы,
Отамалы және ықтырма өсімдіктер ретінде қолданғанда ол
Шығу тегі, тараған аудандары. Астықты дақылдармен салыстырғанда күнбағыс
Ертеректе оның дәнін тамаққа пайдаланған немесе түрлі тағамдарын
Күнбағыстың екпе дақылға айналуы, 1829 жылы дүние жүзі
Дүние жүзіндегі күнбағыс егістігінің көлемі – 9,4 млн
Біздің елімізде күнбағыс өсіретін аудандарға РСФСР (Солтүстік
СССР-де күнбағыс 4,35млн гектар жерге себілді, одан майлы
Ботаникалық сипаттамасы. Күнбағыс күрделі гүлдер тұқымдастарчына жататын бір
Екпе күнбағыстың өзі өнім алу үшін егілетін (SSR.
Екпе күнбағысы төмендегі сыртқы ерекшеліктерімен сипатталады:
Күнбағыстың тамыры 2,5-4 м терендікке бұтақтанып жан-
Сүрлемге арналған сорттарының сабағы 4 м, ал майлы
Күнбағыстың жапырақтары ірі, жүрекке ұқсас, ұш жағы өткір,
сорттарын да 15-25, кеш пісетіндерінде 25-35 кейде
Түтікті гүлдерінің шоғырлануы 7-10 күн бойына жүреді. Күнбағыс
Күнбағыстың агротехникасы. Күнбағысты интенсивті әдіспен өсіруге болады.
Күнбағыс үшін қолайлы алғы дақылдарға: күздік, жаздық, бұршақ
Танап топырағын әзірлегенде арамшөптерді азайтып, топырақ ылғалдылығын мол
Күнбағысты отамалы дақылдардан (жүгері, майкене) кейін еске, олардың
Масақты дақылдарды жинағаннан кейін көп жылдық арамшөптері бар
Арамшөптерді жоюдың өте тиымды әдісі – сүдігер айдау
Көктемде топырақтың жетілуіне қарай жырту бағытына
Гербицидтер КПС-4 культиваторына тісті тырмаларды тіркеу арқылы бүркіледі.
Сапалы тегістелген, топырағы біркелкі ұсақталған егістіктерде, трефланды қолдану
Гербицидтер топыраққа дискілі құралдармен сіңірілген болса, топырақ беті
Күнбағысқа өсіруге арналған жерлерде қыста қар тоқтатылады.
Тыңайтқыштар. Тыңайтқыштар сіңіру – күнбағыстан жоғары өнім алудың
Тұқымды себуге әзірлеу. Себуге іріктелген, жақсы толысқан, 1000
Күнбағыс дақылын мол егетін шаруашылықтар олардың тез
Тұқым топырақта шімес үшін, оны күні бұрын
Тұқым себу. Себілген тұқым арлықтары бірдей болуымен қатар,
Дымқылды орманды дала және далалық аймақтарда әр
Күнбағыс тұқымың себу қосарланған СПЧ-6МФ агрегатымен немесе СУПН-8
Егістікті күтіп – баптау. Тұқымды себумен қатар
тез өсіп - өнуіне және келесі
Күнбағыстың өсуі кезіндегі қатар арлығына бір рет қопсыту,
Егістікте жапырақ жегіш зиянкестер болса, әр гектарға
Тамырында тұрып тез құрғаған, піскен жіне кепкен дән
Күнбағыс өнімің жинау дәнінің кебуіне байланысты, магний хлоратымен
Күнбағысты жинау құрамында ПСП-1,5 құралымен жабдықталған және тіркемесі
Егінді жинау 5-6 күннің ішінде бітуі үшін 1-2
Күнбағыс сорттары. Бүкілодақтық майлы дақылдар ғылыми – зерттеу
Олар: ВНИИМК 6540; жетірілген ВНИИМК 8931, Передовик, Смена,
Бұлардың барлығы жоғары майлылығымен (46-54%) ерекшеленеді, жұқпалы ауруларға
Армавирец – Армавир тірек пунктінде ВНИИМК – жекелеп
Передовик улучшенный - - ВНИИМК-да ұзақ уақыт сурыптау
Тұқымы майлы, қатты қабықты, қоңыралы, аздап сопақтау. Дәні
Сорт мол өнімді. Тіпті қуаншылық жағдайлардың өзінде
ВНИИМК 8931 улучшенный. Бұл сортты жергілікті күнбағыстан алынған
Сорт ерте піседі. Пісу мерзімі 90-95 күн.
І.ІІ. Майкене. Халық шаруашылықтық маңызы. Өсірілетін аудандары. Өнімділігі.
Майкене тұқымының қүрамында улы алколоид рицинин болады. Суықтай
Кей жағдайларда майкене әсемдік үшін де өсіріледі. Жабайы
Оңтүстік Америкада, Қытай, Үндістан және басқа елдерде өсіріледі.
Майкенені египеттіктер, римдіктер, гректер, арабтар екпе дақыл ретінде
Біздің еліміздегі майкененің егіс көлемі 200 мың гектар
Украина және Солтүсіік Кавказдағы орташа өнімі гактарынан 20
Морфологиялык ерекшеліктері. Майкене — кәдімгі күнбағыс сүттіген (Euphordiaceae)
Майкененің тамыр жүйесі 1,5.
Сабағы жұқа, балауызды, жалаңаш, іші қуыс, бұтақты, бйіктігі
Жапырағы ұзын сабақты, 7-9 ойьқты, ірі, шеттері өткір
Майкененің жемісі үш ұялы сырты тікенекті немесе тікенексіз
Ауыспалы егістегі орны. Майкенені күздік
Топырақты өндеу жұмыстарының
Тұқым себер ылдында 0- Н
Лраміпөитсрмеи күресу үшін др гсктпрічі, түқымды себср алдындағы
Тыңайтқыш. Майкепе тогшрақтян коректік заттарды кнп алятындықтан, органикалық
Туқымды себу. Себуге мыйкепс тұқымы ірікгелгел унім шы-гымдылығы
Егіс танабын күту. Егістіктегі арамшөпті майкене жер бетіме
Бұдан соңғы күту жұмыстары 6-8 см тереңдікте 1-2
Егінді жинау.Майкеінсе қауашақтарының пісуін тездету үшін олардың сабағы
Тікелей жинауды жарылып ашылмайтын майкене сорттарына, бір
I.III. Майбұршақ.
Халық шаруашылығындағы маңызы. Майбұршақ (соя) өте бағалы дақылдар
Майбұршақ түқымындағы сіңімді протеин арпа дәніне қарағанда 3,6
Майбұршақтың иодтық көрсеткіші 107—137, жай кебетін майы сүзілгеннен
Майбұршақтан лецигин, желатин және кондитер тағамдары жасалады. Ұсақталғаң
Шала піскен майбұршақ дәні түрлі консерві, тұздықтар әзірлеуге,
Майбұршақ күнжарасында белок 47%, ұнында -40%. Майбұршақгы көктей
Ылғалдылығы жеткілікті аудандарда майбұршақ жапырағы жоғары сортты
Дәнді бұршақтарға жататын майбұршақ топырақ азотын да көбейтеді.
Ц көң бергенмен бірдей. Отамалы дақыл ретінде майбұршақ
Кең тараған майбұршақтың күшті тамыр жүйесі топырақтың физикалық
Майбұршақың КСРО-де және басқа елдерде таралуы. Майбұршақтың шыққан
Майбұршақ дүние жүзінде 44 млн гектар жерге себіледі.Оны
Біздің еліміздегі майбұршақ егістігінің көлемі 1млн гектар
Ботаникалық ерекшеліктері. Майбұршақ (Glycine hispida) бір жылдық шөп
Дәндерінің көлемі мен түсі әр түрлі, бұршақтың ішінде
Агротехникасы. Алғы дақылға өте талғампаз, майбұршақты көң төгілген
Топырақты өңдеу жүйесі.
Көп жылдық арамшөптері бар жерлерде, күзде 2,4 Д
Жүгеріден босаған егістік жерді қарама-қарсы бағытта 27— .40
Майбұршақтың 1-3 күрделі жапырағы пайда болғанда әр гектарға
Егістікті күтіп баптау. Гербицидтерді дұрыс пайдаланғанда майбұршақ егістігінде
Суармалы және ауыр топырақты жерде, топырақтың су, ауа
Көктемде жауын-шашын аз болып, топырақтың жоғарғы қабаты кеуіп
Майбұршақ сорттары. Гибридная 670. Қазақ егін
Скынтея — Молдавия екпе дақылдары ғылыми-зерттеу институтында, Канитал
Қысқаша гүл сабағы бар, ақ түсті гүлдері 4—5
ІІ. Жаздық және күздік рапс
Халық шаруашылықтық маңызы. Биологиялық ерекшеліктері.
бөлінген жаңқашақ, бұршақ сияқты қос қабықты. Жемісінде орналасқан
Май беретін шаршы гүлділер өсімдіктерінің ішінде рапс тұқымы
иодтық саны 94 — 112 болатын рапс майының
Соңғы жылдарьі рапсқа көңіл кап бөлінуде, себебі ол
Егіс аралық дақыл ретінде себілген рапс ерте көктемде
Рапс көптеген дяқылдарға жақсы алғы дақыл. Егіс аралық
Рапстың шыққан отаны Жер Орта теңізі елдері. Бұдан
Жаздық рапс Азияда кеңінен тараған дақыл. Үнді елінде
Күздік рапс — күзде себілгенде ғана май алынатын
Солтүстік Қавказ, Молдавия, Белоруссияның батыс облыстары және Балтық
Күздік және жаздық рапс та ұзақ күнді сүйетін
Барлық майлы дақылдардың ішінде рапстың топыраққа талғамы күшті,
Жаздық рапс немесе кольза күтіп-баптауға талғамы аз болғандықтан
ІІ.І. Көкшіл сұр қыша.
Көкшіл сұр қышаның тұқымында 34-47% (йодтық саны 92—119)
Қышаның, күнжарасы асханалық тағам жасауға, қыздырғыш қыша әзірлеуге,
Көкшіл сұр немесе сарептік қыша (Brassica juncea) шаршы
Негізінен Кіші Азияда, Үндістанда, Египетте, сол сияқты Батыс
Көкшіл сұр қыша күннің ұзақтығын сүйетін өсімдік болғандықтан,
Агротехеикалық ерекшеліктері. Қыша көктері өте баяу өсетіндіктен, егістікті
Топыраққа талғамы аз болғанына қарамастан, қоса берілген органикалық
Көкшіл сұр қышаны жаппай немесе кең қатарлы етіп,
Егістікті күтіп-баптау - көктеген қышаны жеңіл тырмамен
Көкшіл сұр қыша піскенде жемісі мен сабағы сарғайып,
Шабылған сабақтар дестеде жатып кептіріледі де, қурап кетпеуі
Іріктеліп, тазартылған көкшіл сұр қыша тұқымының сақталу ылғалдылығы
ІІ.ІІ. Ақ қыша.
Шаруашылық және биологиялық ерекшеліктері. Ақ қыша – (Sinapis
Жерорта теңізі елдерінде ақ қыша алғашқы рет екпе
Көкшіл сұр қышаға қарағанда суыққа төзімді, құрғақшылыққа шыдамсыз.
Ерте себілген ақ қыша құрғақшылықтан және бүрге зиян
Қыша сорттары: Неосыпающаяся 2. Бүл сортты Бүкілодақтық
төрт қайтара жекелеп іріктеу әдісімен Волгоград облыстық
Түбі жинақы, төменгі бұтағы жерден 27-37 см жоғары
Биік өсімдік, 75-130 см дейін жетеді. Сорт орташа
Сорттын майлылығы жоғары, тұқымның майлылығы 45,4-47,1℅. Піскенде бұршағы
Сталинградская. Бұл сортты жергілікті популяциядан бірнеше рет жекелеп
Дәні тез піседі, көктеп шыққаннан піскенге дейін
Бұл сорт Орал, Ақтөбе облыстарында егіледі. Қала берді
Қорытынды
Қорыта келгенде Майлы өсімдіктер дәнінің құрамында 18-56℅ шамасында
Елімізде май алатын негізгі дақыл күнбағыс барлық дақыл
Белок және углевод қосылыстарымен салыстырғанда өсімдік майы аз
Қазіргі таңда майлы дақылдарынан мол өнім алу үшін
Қолданылған әдебиеттер тізімі
АубекеровТ.А. «Өсімдік шаруашылығы және селекция»
Алматы: Қайнар,1965ж
МырзахановН.М. «Ауыл шаруашылығына арналған тәжірибе құралы», Алматы: 1994ж
25
Майлы дақылдар
Нарық жағдайында агроөнеркәсiп саласында майлы дақылдар iшкi кешенiн қалыптастыру және дамыту (Оңтүстік Қазақстан облысы агроөнеркісібі мысалында)
Оңтүстік Қазақстын Облысының агроөнеркәсіпті дамытудағы инновацияның рөлі немесе оның қызметін жетілдіру жолдары
Негізгі майлы дақылдар
Күнбағыстың морфологиялық сипаттамасы және оны өсіру жолдары
Майлы дақылдар - майлы май алу үшін өсірілетін өсімдіктер
Зығыр
Айқышгүлді егістік,жемдік,көкеніс дақылдарының зиянкестері жайлы
Дәнді дақылдарды стандарттау
Зығыр майын өндіру