Кәсіпорын кластері
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ
1. ЭКОНОМИКАЛЫҚ ЖҮЙЕЛЕРДЕГІ КЛАСТЕРЛЕРДІ ҚҰРУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ 9
Кластерлерді құрудың негіздері және теориялық мәселелері 9
Кластерлік даму аймақтардың экономикалық бәсекеге қабілетін арттыру құралы негізінде
1.3 Кластерлік құрылымдарды құрумен қаржыландырудың шетелдік тәжірибесі
2. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ КЛАСТЕРЛІК ҚҰРЫЛЫМДАРДЫ ҚҰРУДЫҢ ЖАҒДАЙЫН ТАЛДАУ
2.1 Өндіріс кластерін құрудың қаржыландыру тенденцияларын талдау 27
2.2 Қазақстан Республикасындағы кластерлік құрылымның құрылуы және оны талдау
30
2.3 Қазақстан Республикасындағы кластерлік дамудың жағдайы мен негізгі
3. ҚАЗІРГІ ЗАМАНДАҒЫ ӨНДІРІС КЛАСТЕРІН ҚҰРУ МЕН ЖЕТІЛДІРУ
3.1 Қазақстандағы өндіріс саласындағы кластерлерді құрудың ұйымдық және қаржылық
3.2 Кластерлік тәсілмен нарықтағы тиімділікті арттырудың моделдері 49
ҚОРЫТЫНДЫ 55
ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 58
КІРІСПЕ
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Мемлекеттің экономикалық жетістігін анықтау үрдісінде еліміздің
"Кластер" ұғымына көптеген анықтама беруге болады. Ең негізгі анықтаманы
Берілген жұмыс тақырыбының өзектілігі болып дамыған елдердегі ең озық
Тәуелсіздік алған жылдары Қазақстан Республикасы экономиканы қай бағытта дамыту
Зерттеудің мақсаты мен міндеттері. Дипломдық жұмыста нарықтық экономиканы басқаруда
Белгіленген мақсатқа қол жеткізу үшін келесідей міндеттер қойылды:
сала экономикасын басқаруда клеатерлерді құрудың және жетілдірудің тәжірибелерін талдау
алдыңғы қатарлы елдердегі ғылыми-техникалық жетістіктердің экономикалық тиімділігін зерттеп, бәсекеге
жетекші елдер мысалында еңбек өнімділігі және оның еңбекақы, еңбек
Зерттеу нысанасы ретінде Қазақстан экономикасының анағұрлым бәсекеге қабілетті салаларының
Зерттеу пәні ретінде озық тәжірибелерді анықтау нәтижесінде Қазақстан экономикасы
Зерттеудің теориялық және әдістемелік негізі. Қазақстан мен дамыған елдер
Жұмыстың ғылыми жаңалығы:
- дамыған елдердің экономика салаларын және кластерлерді басқаруды жетілдірудегі
- Бәсекеге барынша қабілетті елдер экономикаларының дамуы негізінде ғылыми-техникалық
- Осының негізінде ұлттық экономиканы бәсекеге қабілетті етудегі басқару
Профессор Портердің тұжырымдары ең белгілі әрі мойындалған болып отыр.
Кластерлердің дамуына себебін тигізетін басқа факторлар, уақыт өте келе
Портердің айтуы бойынша, кластерлер – бұл "…бір-бірімен байланысты кәсіпорындардың,
Бір-біріне жақындығына қарамастан экономикалық қызмет обьектілерінің орналасу маңыздылығын көп
Кластерлеу нақты салада қызметтес, тығыз байланыс орнатқан, ортақ бәсекелестікті
Тәжірибеде кластерлік қатынас жаңа басқару формаларын дамытып және кеңейтуге
Кластерлердің маңызы зор, өйткені кәсіпорындардың жалғыз жұмыс атқаруына қарағанда,
Қазірде әлемнің экономикалық картасында келесідей кластерлер бар: бір орында
Мұндай типтегі ең танымал кластерлер Силикон жазығымен Голливудта бар,
Дипломдық жұмыстың теориялық және әдістемелік негізін отандық және шет
1.ЭКОНОМИКАЛЫҚ ЖҮЙЕЛЕРДЕГІ КЛАСТЕРЛЕРДІ ҚҰРУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ ЖӘНЕ ҚАРЖЫЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Кластерлерді құрудың негіздері және теориялық мәселелері
Бәсекеге қабілеттіліктің дамуымен құрылымы жөнінде көптеген теориялар бар. Бірақ,
Ғылыммен техниканың көп саласында қолданылатын кластер термині “cluster” –
Негізінен кластер сөзі жаңа ұғым емес. Оның түп тамыры
Сонымен қатар, осы саладағы негізгі еңбектерінің бірі Ұлыбритания өндіріс
Өзінің зерттеулерінде “өндіріс аймағы” және “локальды өндіріс” үшін арнайы
Бұл кітаптың негізгі жетістігі, А. Маршалға, кәсіпорындарды мамандандыруды арттыру
Кластер ұғымына қатысты ақпарат массивін зерттеу қиындығы – кластер
М.П. Войнаренконың пікірінше кластер ұғымы экономикаға ядролық физикадан келген.
Кластер түсінігін әртүрлі салалар арасындағы технологиялық байланыс проблемаларын зерттеумен
Францияда технологиялық өзарабайланысқан секторларды бейнелеу үшін “фильеры” терминін енгізді.
Фильерлер кластердің тар интерпретациясын көрсетеді, өйткені потенциалды артықшылықтарды жүзеге
Кластерлік көзқарас швед теоретиктерінің жұмыстарында қолданылған. Олардың кластерлік механизмі
Кластердің кейбір бейнелері аймақтық-өндірістік кешен, өндірістік және ғылыми-өндірістік ұйым
Кластер ұғымы 1990 жыл М.Портердің “Конкурентные преимущество стран” кітабы
10 елдегі 100 саланың бәсекеге қабілеттілігін талдай келе М.
Көптеген экономистер кластер анықтамаларын талдай келе, жай кластерлерді қарастырады.
Кластердің әртүрлі анықтамасын қарастыра келе, келесідей қорытынды жасауға болады:
1) көптеген авторлардың трактовкаларының ішінде кластер ұғымына қатысты концептуалды
2) шетел авторларының анықтамаларындағыдай, отандық экономистер кластерге әртүрлі анықтама
3) көптеген экономистер бұл ұғымға анықтама берерде әртүрлі ұғымдар
Осыған сәйкес кластерлерде екі орталық кезеңді бөліп көрсетуге болады.
Екіншіден, кластерлер – өзекті салаға бағытталған, бір-бірімен байланысты географиялық
Финляндияның экономика институтының ғалымдары кластерлерді кемелділік деңгейі бойынша жіктейді
Кластер ұғымын түсіндіруде әр-түрлі көзқарастар бар. Бұл:
- кеңістікті – экономикалық (аймақтық-салалық концентрация мазмұнында кластер ішкі
- құрылымды (кластердің анықтамасы оның құрылымынан және қатысушылардың өзарабайланысынан
- желілік (кластер желі түрінде немесе желінің әртүрлілігі ретінде
- институтционалды (қатысушылардың іс-әрекетіне, институттардың орнымен роліне көп орын
- функционалды (кластер анықтамасы тік және көлденең байланыстардың талдауына
- интеграциялы (кластердің негізін қатысушылар арасындағы байланыс құрайды, интеграциялы
- стратегиялық (кластер стратегияны, өндірістік саясатты жүзеге асырудың, аймақтың,
Кеңістікті – экономикалық көзқарас жалпыланған болып саналады. Бұл көзқарастың
1) негізінде өндіріс күштерінің орналасуы, жергілікті ресурстардың тиімді қолдануы,
2) аймақтық өндіріспен мамандануы негізінде құрылған көзқарас;
Кластердің әсерлерін және масштаб әсеріе зерттеуге ерекше мән беріледі.
Құрылымды көзқарас кластердің қызмет атқарып отырған жақтарына, олардың өзара
Желілік көзқарас айналасындағы кластер трактовкасы даулы болып табылады. Осы
Кластер теориясы және желілер теориясы –процестерді жақсы түсіндіруге және
Желілер теориясы кластер қалай жұмыс атқаратынын және шығарылымды болып
Кластердің құрылу процестері ішкі орта факторларының ықпалымен жылдамдатылады, баяулатылады
Кластер шаруашылықтың, экономикалық қатынас пен байланыстың жаңа формасы болып
Кесте 1
Кластердің дамуымен құрылуына әсер ететін факторлар
Кластердің дамуына ықпал ететін факторлар Кластердің дамуына кедергі жасайтын
1 Аймақ териториясына жеткізушілердің концентрациясы
1 Жеткізу жүйесінің тиімділігінің төмендігі және жеткізушілердің сапасының
2 Инженерлік және ғылыми жоғары маманданған персоналдардың және
3 Ғылыми-техникалық және эксперименталды базаның бар болуы
3 Жоғары және орта кәсіби мекемелердің арасындағы байланыс
4 Жоғары кәсіби білім жүйесінің сапасы және дамуы
5 Өндірістік кооперациялардың дәстүрлері 5 Отандық кәсіпорындардың
Үшіншіден, нәтижелерді енгізумен зерттеулер жүргізу тәжірибелі өндірісті құру міндеттерін
Қорытындылай айтсақ, кластер ірі бизнесті дамытуға заманауи жүйелерді құруға
Үшіншіден, нәтижелерді енгізумен зерттеулер жүргізу тәжірибелі өндірісті құру міндеттерін
Қорытындылай айтсақ, кластер ірі бизнесті дамытуға заманауи жүйелерді құруға
1.2 Кластерлік даму аймақтардың экономикалық бәсекеге қабілетін арттыру құралы
Кластерлік даму аймақтардың бәсекеге қабілетін, олардың экономикалық дамуын арттыру
«Металлургия», «Көлік логистикасы», «Тоқыма өнеркәсібі», «Құрылыс материалдары», «Азық-түлік өнеркәсібі»,
Қазақстандық кластерлік инициативаның аталған шаралары тұтастай алғанда жоспар бойынша
Мұнайгаз машина жасау кластері. Қазақстан Республикасы жоғары технологиялық сәйкес
Батыс-Қазақстан облысында «Мұнайгаз машина жасаудың» пилоттық кластері іске асырылуда.
«Технопарк» Алгоритм» ЖШС базасындағы машина жасау кешені өндірісінің материалдары
«Технопарк» Алгоритм» ЖШС мен Жәңгір хан атындағы БҚАТУ-мен бірлесе
Отандық кәсіпорындарды алдыңғы қатарлы технологиямен қамтып, «Микрография» ҒЗИ» РМУ
Туризм кластері.Туристік қызметтерге деген сұраныс детерминанттары мыналар: өмір сүру
Бүгінгі күні Қазақстан аймақтық туристік орталық құру үшін жетерліктей
Туризм кластері қатысушыларының арасында көлденең де, тік те
Көлік логистикасы кластері. Көлік-логистикалық кластерінің қызметі – транзиттік тасымалдау
«Көлік лигистикасы» кластері Қазақстан Республикасы Президентінің 2006 жылғы 11
Пилоттық жобаны іске асыру аясында халықаралық стандарт бойынша «Астана-Контракт»
Тоқыма өнеркәсібі кластері. Қазақстандағы тоқыма өнеркәсібі «Тоқыма өнеркәсібі» кластері
Құрылыс материалдары кластері. Қазақстан Республикасы экономикасының артуы құрылыс
Алматы облысында қазіргі кезде керамзитті кірпіштер, күйіктас-гранитті және кафельді
Металлургия кластері. Қарағанды облысындағы «Металлургия-металлөңдеу» кластеріне металл өнімдері мен
Азық-түлік өнеркәсібі кластері. Республикада азық-түлік өнеркәсібі қарқынды дамыды. Оның
Ауыл шаруашылық тауарларын өндірушілерді тікелей және жанама мемлекеттік қолдау
Қостанай облысындағы сүт кластерлерінің қатысушылары бүгінгі күні 14 сүтөңдеу
Осындай жағдайда, «Азық-түлік өнеркәсібі» кластері шараларын іске асыру әлеуетті
Кластерлік құрылымдарды құрумен қаржыландырудың шетелдік тәжірибесі
Саланың эволюциялық процесі кластерлердің пайда болуын немесе ұлғайғанын көрсетеді.
Кластерлердің пайда болуы жеке салаларда прогресті жылдамдатады. Кластердің ішіндегі
Экономикадағы үнемі дамып отырған өндірісте кейбір кластерлердің азайғаны байқалады.
Саланың пісіп-жетілуіне байланысты инновациялық процесс баяулайды немесе бүтіндей тоқтайды.
Мобильді технология әлемдік нарықта шешуші рөлді факторлық шығын атқарады
Италия осы жағдайда жиі пайдалана алды, дәстүрлі салаларда (жиһаз,
Бәсекеге қабілетті салалардың кластерлерінде бәсекеге қабілетті салалар ұлттық экономикада
Бұған жақсы мысал Дания. Осы елде әлемдік рынокта бәсекеге
Швецияның целлюлоза және қағаз өндірісінде ғана емес, ағаш өңдеу
Қорыта айтқанда, жоғарғы деңгейдегі бәсекеге қабілеттілігі бар елдердің бәрінде,
Кластерлердің пайда болуы ұлттық басымдық детерминанттарына тікелей байланысты, олардың
Бәсекеге қабілеті бір салада өзара күшейту қатынасы арқылы басқасына
Бәсекеге қабілетті жабдықтаушылар, сондай-ақ елде тұтынушы салалардың дамуына мүмкіндік
Кластер қалыптасқанда барлық өндіріс бірін-бірі сүйемелдейді және пайда барлық
Кластер ішкі проблемалардағы тұйықтықты, салғырттықты, икемсіздікті және бақталастар арасындағы
Барлық кластердің қолда болуы ішкі бәсекелес тобы бар салаларға
Үкімет пен университеттер кластерге көп көңіл аударады. Кластерге барлық
Кластер кеңею үрдісіне ие болады. Өйткені бәсекеге қабілетті сала
Кластердің даму процесінде оқшауланған салалардан экономикалық ресурстар құйыла бастайды.
Қорыта айтқанда, ұлттық бәсекеге қабілеттік көп жағдайда жеке салалардағы
Кластерлердің ішіндегі өзара алмасуы - ұлттық ромбаның негізінде және
Осындай жағдай ақпаратпен алмасуға кері әсер етеді, өйткені әрқайсысы
Әрбір елде және сол елдің ішінде, әрбір салаларда кластерлердің
Кластерлердің өзара алмасуына көмектесетін тұтқалар ақпарат ырғағын жеңіл жүргізетін,
Ақпарат ырғағын жеңілдететін факторлар:
- бірге оқу және міндетін атқарп жүрген кезеңдегі жеке
- ғылыми қоғамдастықтарға немесе кәсіби бірлестікте туындайтын байланыс;
- географиялық жақын орналасудан туған байланыстар;
- кластерге қызмет көрсететін салалық ассоциациялар;
- ұзақ та берік өзара қарым-қатынасқа деген сенім сияқты
Мақсаттардың сәйкес келуін анықтайтын және кластерлер ішіндегі сәйкестік факторлары
- фирмалар арасындағы отбасылық немесе отбасы маңындағы байланыстар;
- өнеркәсіп топтары ішіндегі жалпы меншік;
- акционерлік жеке меншікке үлестік қатысу;
- фирмалар директорларының арасындағы өзара әрекет;
- ұлттық патриотизм.
Жапония жақсы жұмыс істейтін кластерлер еді. Алдымен әдепкі көзге
Жапонияда кластерлер ішінде өзара ықпал етуге көмектесетін басқа да
Жапондық кластер басқа да маңызды мәселелерді айқын көрсетеді. Қолданыстағы
Италияда класстерлер қызметіне тиімділігі шамалы механизмдер әсер етеді. Олардың
Кластерлердің ішкі өзара қатынасын жеңілденетін механизмдер Жапонияда, Италияда, Швецияда
Географиялық шоғырланудың маңыздылығы халықаралық табысты иемденуші салалардың бәсекелес фирмалар,
Ішкі бәсекелестердің шоғырлануы жабдықтаушылар мен негізгі сатып алушыларға жақын
Географиялық шоғырландыру жаңа фирмалардың пайда болуына көмектеседі. Бөлініп шыққан
Географиялық жақын орналасу ақпаратты шоғырландыруды күшейтеді, сөйтіп оны оңай
Жоғарғы деңгейдегі бәсекеге қабілеттілік, “ромбаның” жақсы қызмет атқаруының нәтижесі
Іс жүзінде жаңа салалардың пайда болуына үш детерминанттардың біреуі
Неғұрлым дамыған салаларда алғашқы бәсекелестер мамандандырылған өндірістік факторлардың механизмінің
Бәсекеге қабілетті салалардың бастауын тектес және қолдаушы салалардан табуға
Елдің әдепкі даму кезеңдерінде бәсекеге қабілетті салалардың пайда болуы
Салада кейбір жағдайда алғашқы компаниялардың пайда болуына кездейсоқтық көмектеседі.
Елдің бәсекеге қабілеттілігін сақтау үшін артықшылықтарды үзбей және үнемі
“Ромбаның” кейбір бөліктерінің даму процесінде және ұлттық саланың тиіиді
Ұлттық артықшылықты жоғалту, ол саланың даму процесінде ұлттық фирмалар
Алайда саланың бәсекеге қабілеттілігі инновацияны көтермелемегенде жоғалады. Бәсекеге қабілеттілігі
- факторлық параметрлердің әлсіреуі. Бұл көптеген себептерге байланысты туындауы
- жергілікті және жаһандық сұраныстың сәйкессіздігі. Ел ішінде ішкі
- жергілікті сатып алушылардың шетелдіктерге қарағанда өздерінің талап қойғыштығынан
- мамандандырылған өндірістік факторлардағы жеңуге болмайтын кемшіліктердің туындауына әкелетін
2.ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ КЛАСТЕРЛІК ҚҰРЫЛЫМДАРДЫ ҚҰРУДЫҢ ЖАҒДАЙЫН ТАЛДАУ
2.1 Өндіріс кластерін құрудың даму тенденцияларын талдау
Қазақстан Республикасының 2003-2015 жылдарға арналған индустриалды-инновациялық даму стратегиясында мал
Қазақстандағы өндірісінің өнімі бірінші кезекте өз жағдайын ішкі нарықта
Қазақстанда бұл қызмет түрін жүргізуге жағдай жасалған –өнімдерін шығару,
Қазіргі экономикадағы маңызды мәселелердің кластертүзілудің теориялық негіздерін зерттеу арқылы
Қазақстанның өндірістегі кластертүзілу процесін жеделдету жөніндегі ұсыныстарды жасап оның
- кластер және аймақтық-өндірістік кешен ұғымдары арасындағы методологиялық айырмашылықтар
- әлемдік экономикада өндірістегі кластерінің атқару ерекшеліктері айқындалады.
Отандық өндірісінің субьектілерінің бәсекеқабілеттілігінің болуы сыртқы нарықтағы бәсекелестермен салыстырғанда
Бәсекеқабілеттілік категориясы соңғы 20 жыл ішінде әлемдік шаруашылықта жаңа
Дүниежүзілік сауда ұйымына кіру алдында кластерлік даму үлгісіне орай
Қазақстандағы өндірістегі кластерлерінің құрылымын белсендендіру факторларына тоқталсақ:
1) жергілікті қаржыландыру – жергілікті деңгейде қаржыландыру көздерімен шығындарын
2) шаруашылықтың индустриалды формасына көшуін қамтамасыз ету:
- ауылшаруашылығын индустриалды дамыту негізінде шаруашылықтың
- жергілікті деңгейде қаржылық механизмді активизациялау негізінде ынталандыру: малдарды
3) мамандарды даярлау:
- мемлекеттік тапсырыс берушілердіңталабына сай мамандарға және арнайы программаларға
- материалды-техникалық базаны жаңарту;
- жұмыс берушілердің әлеуметтік серіктестердің және білім мекемелерінің спектрін
4) өндіріс сүтінің шикізат базасын күшейту:
- құрылыс орталықтарын қаржыландыру, шығындарды қайтақаржыландыру, жергілікті атқарушы органдардың
- шаруашылық серіктестіктерді біріктіру үшін сүт жинау жобаларын несиелеуде
5) әлеуметтік инфрақұрылымды ауылдық орналастыруды қамтамасыз ету деңгейін
- халықты сапалы сумен, энергиямен, автожолдармен, автобустармен қамтамасыз етуде
- білім және медициналық қызметке қол жеткізу.
Өндірістегі кластерін құрып сапалық, техникалық, эстетикалық жағын арттырудың
Өндірістегі өнімдерінің бәсекеге қабілеттілігі оның көптеген тұтынушылық қасиеттерімен
Қазіргі таңда отандық өнімдер халықты сапалы өнімдермен толық
Статистикалық мәліметтер мен кәсіпорынның есептік көрсеткіштерін талдау барысында өнімдердің
Өнімдердің бәсекеге қабілеттілігі оны өндіруге кеткен шығындарға тәуелді.
Мамандандырылған өндірісті қолға алмай бұл мәселені шешу мүмкін
Өзіндік құнда өндірудегі еңбек ақы қорының үлесі де жоғары.
Сурет 1. Өнімдерді өндіруші және өңдеуші кәсіпорындарының экономикалық
Мысалы, ауыл шаруашылық өнімдерінің өндірісінің 90% үй шаруашылығында өндіріледі,
2.2 Қазақстан Республикасындағы кластерлік құрылымның құрылуы және талдауы
1991 жыл Егемендік алғанға дейін экономикадағы Қазақстанның орны тек
Соңғы жылдары мұнай саудасынан түскен түсім артуда, бұл өз
Экономиканы диверсификациялау, еңбек өнімділігін арттыру үшін Қазақстандық кластерлік бастама
Қазақстандық кластерлік бастаманың мақсаты (жобаны жүзеге асыру 2004 жылы
Бұл жобаның мақсаты – Қазақстандағы кластерлердің өміршеңдігін құптау, бәсекеге
- тұрақты экономикалық өсу және одан болған кірістерді тең
- экономикалық диверсификацияның өсуі;
- ішкі инвестицияның өсуі;
- табылмайтын өндіріс саласындағы мықты бизнес-қоғам бәсекелестікке негізделген, іскерлік
- тікелей шетел инвестициясымен байланысты Қазақстанды бәсекелестікке қабілетті ел
- көршілес елдермен сауда байланысы.
Кластерлік бастаманың соңғы мақсаты Қазақстан азаматтарының өмір сүру деңгейін
«Кластер» - Қазақстандық экономистердің сөздігіндегі жаңа сөздердің бірі. Аударғандағы
Қазақстан Республикасының президенті Н.Назарбаев: «Қазақстандық кәсіпорынның бәсекеқабілеттілігін арттыру үшін,
Қазіргі таңда 7 перспективті пилоттық кластер анықталған, бұл –
Президенттің айтуынша: «Кластерлік даму жеке және мемлекеттік сектор арасындағы
Қазіргі таңда Республикада 20 кластерлік кездесу және 40 шақты
Экономиканы дамыту үшін әкімшілік барьерді төмендету, жемқорлықпен күресу, сотөндірісінің
Кластер жобасының маңыздылығы әкімшілік реттеудің тиімсіздігі, жемқорлық, сотөндірісінің тәуелсіздігі
Индустрияның дамуына кластерлік көзқарасты қолдануда – максималды тәжірибелік тиімділігі
Қойылған мақсаттарға жету жолында даму инстититуттары тиімді құрал болуы
- жеткізушілермен жұмыстың тиімділігін арттыру (алдымен жергілікті);
- жаңа өнім мен технологияны жасауда инновациялық потенциалмен икемділікті
- мамандандырылған және өндіруші адам ресурстарының қолжетімділігі және т.с.с
Әлемдік тәжірибе көрсеткендей, кластерлік көзқарас аймақтық экономикалық дамудың
- аймақтағы жұмысбастылықтың артуы;
- еңбекақының өсуі;
- әртүрлі деңгейдегі бюджетке шығарылымдардың өсуі және ең маңыздысы,
Соңғы жылдары шағын фирмалардың кластеріне қызығушылық арта түсті.
"Қазақстандық кластерлік бастама" жобасында кластерлердің даму процесін үкімет
"Қазақстандық кластерлік бастама" жобасын нәтижелі жүзеге асыру үшін бес
1 іскерлік ортаны және оларға байланысты сұрақтарды, өндіріс салаларын
2 кластер қатысушыларымен, дамуымен байланыс;
3 мемлекет пен бизнес арасындағы құрылымдықты арттыру шаралары;
4 қоғамды ақпараттандыру және берілген сұраққа деген қатынасын өзгерту;
5 потенциалды арттыру.
Кластердің Қазақстанда пайда болғанына көп болған жоқ және
Қазақстандағы кластерлік дамуды үш негізгі кезеңге бөліп қарастыруға болады:
1. Кластер орталығын анықтау
2. Кластердің потенциалды қатысушыларын тарту
3. Кластердің пайда болуына байланысты жұмыс
1. Кластер орталығын анықтау. Экономикалық аналитикалық зерттеу жүргізілгеннен кейін
Сурет 2. Қазақстандық кластерлік бастама.
Кластер орталығын анықтау өзіне бірнеше кезеңді қосады. Біріншіден, нарықты
– тұтынушылардың немесе клиенттердің типі бойынша;
– өнім типі бойынша;
– қызмет типі бойынша.
2 Кластердің потенциалды қатысушыларын тарту. Кластер орталығын анықтағаннан кейін
Бұл кезеңде мынадай қиындықтар болуы мүмкін:
- байланыс орнату. Кластер қатысушыларының бірінші базасын дайындау көп
- сәйкес кәсіпорынды анықтау.
Кесте 2
Кластерлік жоғары потенциалды салалар және орталық кластерлер
Кластерлік даму үшін жоғары потенциалды салалар Орталық кластерлер
Құрылыс материалдары Алматыдағы құрғақ ерітінділер қоспасын өндіру бойынша кластер,
Астанадағы лак пен бояу өндіру бойынша кластер
Азық - түлік өндірісі Қостанай, Шығыс-Қазақстан, Алматыдағы сүт өндірісі
Алматы облысындағы жеміс- жидек өндірісінің кластері
Металлургия Қарағандыдағы металлургиялық кластер
Мұнай – газ құрал жабдықтары Алматы, Батыс Қазақстан облысы,
Транспорт және материалды-техникалық қамсыздандыру Алматы қаласындағы транспорт – логистикалық
Тігін өнеркәсібі Шымкент, Алматы қалаларындағы тігін кластерлері
Туризм Оңтүстік Қазақстандағы, Алматыдағы туристік кластерлер
Сәйкес кәсіпорынды анықтау өзіне екі аспектіні қосады. Біріншіден, кластердің
- қажетті адаммен байланыс орнату. Потенциалды қатысушылардың кәсіпорындарының
-кластердің потенцианалды қатысушыларына кластердің концепциясының қиындығы және үйреншікті болмауы.
- кәсіпорынның бәсекелестермен қызметтес болғысы келмеуі. Көптеген кәсіпорындар
- кластерлік бастаманың нәтижесіне байланысты кәсіпорынның скептицизмі. Көбінесе кәсіпорындар
Кластердің потенцциалды қатысушыларын тарту жекеаралық дағдыларды талап етеді. Жоба
3 Кластерді жасаудағы жұмыс. Кластерді жасаудағы жұмыс – бұл
- кластерлік концепцияны таныстыру;
- артықшылықты бастамалар мен стратегияларды анықтау;
- коммерциялық қызмет үшін мүмкіндіктер және желілік мүмкіндіктер;
- кластердің дайындық деңгейін анықтау;
- потенциалды басшыларды анықтау.
Кластердің қатысушыларының жиналысы жиі болып тұрады. Бұл жиналыстардың масштабы
Үкімет жалпымемлекеттік және аймақтық деңгейде нақты жобаларды жасауға, олардың
Таяу жылдары ел дамуындағы абсолютты басымдық - Қазақстанның жылдамдатылған
Бірақ қазіргі Қазақстандық индустрияның негізінде құрылады. Сондықтанда қазіргі таңда
Қазіргі таңда кластерлік бастама 2005 жылы қабылданған Үкіметтің "Экономика
"Қазақстанда азық –түлік кластерін жылжыту және дамыту үшін технопарктер
Мысалы, Шығыс Қазақстан облысындағы "азық-түлік өндірісі" кластерін төрт артықшылықты
Ауылшаруашылық өндірісін тікелей және жанама мемлекеттік қолдау ауылшаруашылығында кластерлер
2.3 Қазақстан Республикасындағы кластерлік дамудың жағдайы мен проблемалары
Бәсекелестік – нарықтық экономиканы дамытуды тиімді жүргізудің негізгі механизмі.
М. Портердің бәсекеқабілеттілік концепциясына сәйкес елдер жеке салада ғана
Жабдықталып қана емес, сондай-ақ техникада, технологияда, жұмыс күшінде бәсекелестік
Биліктің бизнеске көп араласуы, тең бәсеке шартының болмауы, жабық
Артықшылықты саланы таңдау оңай емес. Ол әртүрлі преференциялар ұсынған
Қазақстан қазіргі таңда жоғары технологиялы, ғылыми, жоғары қосылған құны
Елдің бәсекелестік артықшылықтары елдің шаруашылық жағдайында тарихи қалыптасқан, шаруашылық
Үнемдеу транспорттық шығындар есебінен тек қана ішінара болуы мүмкін.
Үкімет ұсынған кластерлер қашан ұлттық экономиканы “алдыға жетелейтін күш”
Қазақстандық төмен сапалы мақтаны Қытайға экспортқа бағыттаудың негізі жоқ.
Қазақстандық мұнайгаз және машинажасау кластерінің жұмысы да күмәнді. Өйткені
Құрылыс материалдарының өндірісінің кластері өндірістік және әсіресе тұрғын –
Ал көлік пен логистикалық қызмет кластерін дамыту шешімі де
Азық –түлік өндірісі, метеллургия және туризм – кластерлік дамудың
3.Қазіргі замандағы өндіріс кластерін құру мен жетілдіру жолдары
3.1Қазақстандағы өндіріс саласындағы кластерлерді құрудың ұйымдық және қаржылық
Қазақстанның өндіріс кешенін индустрияландыру мақсатында мемлекеттің іс-қимылы екі негізгі
Президент Н.Ә.Назарбаевтың Қазақстан халқына Жолдауында «Экономиканы көтерудің негізгі факторларының
Сурет 3. Кәсіпорын кластері
Экономиканың дамуы барысында әрдайым жоғары сұранысқа ие, мемлекеттің экономикалық
Өндіріс саласындағы кластерді құрудағы негізгі мақсат – өнімдерінің
- экономикалық категория ретіндегі бәсекеге қабілеттіліктің мәні мен маңызын,
- Қазақстан облыстарындағы өндірістің қазіргі жағдайын талдап, даму
- Өнімдерідің бәсекеге қабілеттілігіне әсер ететін факторларды талдап, бағалау
- Тұтынушылардың өнімдерге талғам-талаптарын, қалауын анықтау үшін маркетингтік зерттеу
Қазақстан облыстарында өнім өндіруші кәсіпорынның өнімнің бәсекеге қабілеттілігін жоғарылату
Өндірістік қызмет
«Восток-Молоко» ЖШС
Сурет 4. Кәсіпорынның сыртқы және аудандық кластері.
Табиғи капиталдың өсімі адамзаттың өзімшілдігімен шектеулі. Бұл әлеуметтік ауру
Табиғи капиталды экспотенцианалды өлшем ретінде де қарастыруға болады. Табиғи
Бұл мәселені зерттеуде Мальтус көп жағдайда дұрыс айтты, коммунистерден
Аймақтың табиғи ресурстарын капиталдандыруда экологиялық – экономикалық үлкен әсерді
Жалпы алғанда кластерлеуде өндірістік байланыс коопераиялары негізінде көлденең бойынша
Көлденең бойынша өндіріс байланыстарының кооперациялары берілген кластерде квазиренттер алғанға
Арифметикалық прогрессия теңдігін қолданып ауылшаруашылығындағы табиғи капитал өсімін есептеуге
s =
s =
Осыған сүйене отырып, бұл үшін сәйкес мамандықты таңдап қаншалықты
Табиғи рентаны кешенді алуға сүйенген кластерлеу автономды экоқоныс жасауға
Табиғатты қолдану дағдыларының соның ішінде, меншікті күш пен ресурсқа
Көлденең бойынша кластерлеу шаруашылық айналымға сол аумақта орналасқан әртүрлі
Белгілі бір шамаға арифметикалық прогрессия бойынша табиғи капиталды көбейту
Көлденең бойынша кластерлеу дегеніміз – берілген территориядағы шаруашылық айналымға
Табиғи капиталдың кемуі немесе өсуі кезінде метаэффекті мен экожүйенің
Бұл әсіресе экоресурстарды капиталдандыратын интеграциялы сызбаның тарылуына әкеп соғады.
Көпсалалы кластер табиғи ресурстардың әр түрін игеру кезінде көлденең
Табиғи капиталды кластерлерді мамандандыруды тереңдету арқылы көптеп алуға болады,
Физика және химия ғылымдарының кандидаты Н.Ю. Выхрест дәлелдегендей лазерлік
Өндіріс саласындағы қорытынды кезең өнімді қайтадаярлау және әртүрлі жоғары
Осының барлығы рекреакциялық – сауықтырылған кластерді дамытуға, табиғи капиталдың
Егер негізгі бөлігі жаңартылуға жататын табиғи ресурстардың потенциалының
(3)
мұндағы, Q – ресурстың эксергия потенциалы;
n +1 - эксергия потенциалыныңәртүрінің саны;
а – табиғи ресурстың түрі;
n – кластерлеу кезіндегі ресурстардың үйлесімінің мүмкін саны.
Табиғи капиталды арттыру мультипликативті әсермен шығарылуы мүмкін яғни,
(4)
Берілген теңдіктің көмегімен табиғи капиталдың артуын ғана емес шектеулілік
Үш – төрт деңгейде табиғи капиталдың ағылуы, оның құрылуы
Адамзатты алаңдататын бір нәрсе ол табиғи ресурстардың сарқылуы, әсіресе
Қайта қалпына келетін табиғи ресурстардың және экошарттардың кластерін құрылымдаудың
3.2 Кластерлік тәсілмен нарықтағы тиімділікті арттырудың моделдері
Өндірістің технологиялық деңгейі және негізгі өндірістік қорлардың физикалық және
- негізгі қорларды жаңарту бойынша жұмыстың барлық сатысында ғылыми
- әлемдік маңызды жетістіктерге сай келетін негізгі қорды жаңартатын
- жұмысты атқаруда жеке еңбегі үшін жұмысшыларға арнайы сыйақы
Негізгі қорды жаңарту бойынша іс-шараны өткізгені үшін кәсіпорынның меншік
Кәсіпорындарда қазіргі таңда жаңа техникамен материалды ынталандыру жүйесін құрудағы
Жаңа техниканы, экономикалық тиімді машина мен механизм, құралдарды енгізу
- зерттеу және жобалық – құрылымдық жұмыстар – 30-50%;
- технологиялық және өндірісті дайындау бойынша жұмыс – 20-25%;
- өндірісті ұйымдастыру мен игеру бойынша жұмыс – 25-40%.
Берілген бөлуге сай жұмыс түрі бойынша сыйақы қорының құрылымы
Бірінші кезең – жаңа техника мен іс шараны жүзеге
Жеке жұмысшыларға жаңа техниканы енгізгені үшін төленетін сыйақы мөлшері
Әрбір жұмысшыға жаңа техниканы енгізгені үшін берілетін қаржының нақты
Жоғарыда көрсетілгендей, іс-шара үшін сыйақы төлу орындалған жұмысқа көлеміне
Келесі көзі кластер кәсіпорындарында материалды кеңейту құралдарының пайда болуы
Кесте 3
Экономикалық ынталандыру қорына аударым мөлшерінің шкаласы
Шкала нөмірі Экономикалық тиімділік Сыйақы
1 - шкала 20 мың шартты бірлікке дейін 25%
2 - шкала 20-дан 50 мың шартты бірлікке дейін
3 - шкала 50-ден 100 мың шартты бірлікке дейін
4 - шкала 100-ден 500 мың шартты бірлікке дейін
5 - шкала 500-ден 2 млн шартты бірлікке дейін
6 - шкала 2 млн-нан 5 млн шартты бірлікке
7 - шкала 5 млн шартты бірліктен артық 5%
Кластер кәсіпорындардың инновациялық қорының пайда болуының қосымша қөздері мыналар:
- жаңа техниканы қолданғаннан түскен өндірісті даму қорына қаржылық
- экспортқа бағытталған немесе ескірген техникаға арналған жаңа техниканы,
- экспортқа бағыталған, жаңа құрал – жабдықты негізгеннен кейін
Инновациялық қордың пайда болуы, кәсіпорындар әлемдік нарықта бәсекелестік жағдайда
Жаңа техниканы енгізу есебінен (өзіндік құнды төмен ) түсімнен
Ғылыми – техникалық жаңалық есебінен материалды ынталандыру жауапсыздық пен
- экономикалық әсерге байланысты сыйақы мөлшерін бөлудің шкаласы жетілдірілмеген;
- жаңа техниканың шаруашылық тиімділігінде мәнге ие болатын жұмысшылардың
- әртүрлі іс-шаралардың әртүрлі еңбексыйымдылығы кезінде әртүрлі экономикалық әсер
Кесте 4
Жаңа технологияны енгізгені жылдық әсер көлемінен сыйақының үлестік мөлшері
№ Көрсеткіштер Нормалар
1 Жаңа техниканы енгізгеннен кейінгі жылдық экономикалық әсер 100
2 Әсерден алынған сыйақы көлемінің үлестік мөлшері 15-20
3 Жаңа техниканы енгізгеннен кейінгі қосымша түсім 100
4 Жаңа техниканы енгізуден кейінгі қосымша түсімнің үлестік салмағы
Есепке сәйкес, жаңа техниканы енгізу үшін әсердің жалпы соммасында
Кәсіпорынның инновациялық қоры жұмыс істейтін жаңа техниканы енгізудің ынталандырушысы
Көптеген кәсіпорындарда жаңа техниканы игеру іс – шараларында көбіне
Экономикалық теориядағы қызығушылық құрылымында жеке аудандарда өндіріс байланыстарда ерекшелік
Аумақтық пропорция дамуына аумақ бойынша капитал салымдарының әртүрлі әсерімен
Территориямен байланысқан кәсіпорындармен кәсіпорныдардың істес болуы, ішкі аумақтық кооперациясы
Маржиналдық теория мектебінің өкілдері бағаны алдын-ала есептеуге болмайды, ол
Технологиялық ауыспалы шығындарға мыналар жатады:
- материал шығындары, дайындау шығындары;
- өндіріс циклінің жұмысшыларына еңбекақы;
- технологиялық қажеттіліктерге энергия ресурстарына төлем;
- комиссиялық жәнетранспортық шығындар;
- басқа да технологиялық шығындар.
Ал тұрақты шығындарға мыналар жатады:
- жалдық төлемдер, коммуналдық төлемдер, өндірістік емес орындарды жарықтандыру
- басқару аппаратында жұмыс істейтін мамандар еңбекақысы;
- технологиялық процеске кірмейтін, машина мен құрал-жабдықтар мен ғимараттардың
- несие бойынша пайыз, сақтандыру және басқа да шығындар.
Тікелей тура шығындар – ауыспалы, ал технологиялық емес жанамалар
Кәдімгі тәжірибедегі бухгалтерлік есеп мәліметтері мен маржиналистік бағыттағы шығын
Кесте 5
Толық өзіндік құн калькуляциясы және директ-костинг әдісі бойынша, жылдың
Көрсеткіштер Қарапайым есеп Директ – костинг бойынша
1-ші жыл 2-ші жыл 3-ші жыл 4-ші жыл 5-ші
Өндірілген өнім саны, дана 1 1 2 1 1
Жүзеге асырылған өнім саны, дана 0 2 2 0
Құндық сипатта жүзеге асырылған, бірлік 0 200 200 0
Тікелей шығын бойынша өзіндік құн, бірлік 0 160 160
Тікелейден басқа шығындар, бірлік 0 0 0 50 50
Әкімшілік және іске асырылған шығындар, бірлік 10 10
Жылдың соңына өнімнің қалдығы 160/2
0
60/2 0
Таза нәтиже -10 30 20 30 80 20
Толық өзіндік құнды шығаратын өнімнің бағасын анықтау үшін база
Өнімнің өзіндік құнына маржиналдық теорияда өндіріс көлемінің өзгеру нәтижесінде
ҚОРЫТЫНДЫ
Қазақстанда бәсеке қабілетті экономика жасау үшін бірінші кезекте елде
Кластер желілік экономиканың пайда болуының бір көрінісі. Желінің кеңейтілген
Желілік экономика концепциясына қызығушылық, оның көмегімен дәстүрлі байланысты қарастырғаннан
Дамыған елдерде кластер саясатының екі негізгі үлгісі бар –
Қорыта айтқанда, жоғарғы деңгейдегі бәсекеге қабілеттілігі бар елдердің бәрінде,
Кластерлердің пайда болуы ұлттық басымдық детерминанттарына тікелей байланысты, олардың
Бәсекеге қабілеті бір салада өзара күшейту қатынасы арқылы басқасына
Бәсекеге қабілетті жабдықтаушылар, сондай-ақ елде тұтынушы салалардың дамуына мүмкіндік
Кластерлердің маңызы зор, өйткені кәсіпорындардың жалғыз жұмыс атқаруына қарағанда,
- негізгі қорларды жаңарту бойынша жұмыстың барлық сатысында ғылыми
- әлемдік маңызды жетістіктерге сай келетін негізгі қорды жаңартатын
- жұмысты атқаруда жеке еңбегі үшін жұмысшыларға арнайы сыйақы
Негізгі қорды жаңарту бойынша іс-шараны өткізгені үшін кәсіпорынның меншік
Кәсіпорындарда қазіргі таңда жаңа техникамен материалды ынталандыру жүйесін құрудағы
Кластерлеу нақты салада қызметтес, тығыз байланыс орнатқан, ортақ бәсекелестікті
Тәжірибеде кластерлік қатынас жаңа басқару формаларын дамытып және кеңейтуге
Кластерлердің маңызы зор, өйткені кәсіпорындардың жалғыз жұмыс атқаруына қарағанда,
Қазірде әлемнің экономикалық картасында келесідей кластерлер бар: бір орында
Мұндай типтегі ең танымал кластерлер Силикон жазығымен Голливудта бар,
Қазақстан Республикасы үшін экономикалық тұрғыда бәсекеге барынша қабілетті болу
ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
1. Ажиметова Г.Н. «Классификация точек и взглядов на содержание
2. Бишимбаев К.В. Повышение конкурентноспособности, Алматы, 2006 г.
3. Мандель И.Д. «Кластерный анализ», Оқулық, 1988 ж.
4. Маршал А. “Принципы экономической науки”, Оқулық 1993 ж.
5. Портер М. «Конкуренция»: Пер. с анг. – Москва:
6. Тюнен Ф. “Изолированное государство в отношение к сельскому
7. Утебаев Ж.А «Формирование и развитие молочного кластера в
8.Филиппов П. «Кластеры конкурентоспособности» //Эксперт Северо – Запад.
9. Экономика [Мәтін]: Әлемдік классика, Алматы: Таймас, 2006 ж.
10.Экономика предприятия. /Под ред. Горфинкеля В.Я. и Швандара А.С.
11.Экономика предприятия. Учебное пособие/ В.П.Волков, А.И.Ильин, В.И.Станкевич и др.;
12.Экономика предприятия/ Под ред. Академика В.М.Семенова, 4-е изд. Спб.:Питер,
13. Абрютина М.С. Экономика предприятия. Учебник. М.: Изд.Дело и
14. Скляренко В.И., Прудников В.М., Акуленко Н.Б. Экономика предприятия.
15. Сергеев И.В. Экономика предприятия. Издание 2-е, Москва,
16. Экономика предприятия; Учебник для вузов / Под ред.
17. Мейірбеков К., Алимбетов Қ. Кәсіпорын экономикасы: Оқу құралы/
18. Куатова Д.Я. Кәсіпорын экономикасы: Оқу-тәжірибелік құралы/- Алматы: Экономика,
19. Грузинов В.П. Экономика предприятия. Учебник для вузов, 2
20. «2003-2015 жылдарға арналған Қазақстан Республикасының Индустриялық-инновациялық даму стратегиясы»,
21.ҚР-сының «Инвестициялар туралы» Заңы, 8 қантар, 2003г..// Каз.Правда,
22.Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2007-2009 жылдарға арналған бағдарламасы.31 наурыз 2006
23. Справедливая глобализация: создание возможностей для всех.
Доклад Всемирной комиссии по социальным аспектам глобализации. ООН. –
Женева, Швейцария, 2004.
24. Портер М. Международная конкуренция. – М.: Международные
отношения, 1993. – 896 с.
25. Портер М. Конкуренция. – М.: Издательский дом «Вильямс»,
496 с.
26. Соколенко С.И. Подъем национальной конкурентоспособности на
основе кластерной модели // Регион: Восток – Запад. –
27. Материалы семинара «Конкурентоспособность и отраслевые
кластеры: новая повестка для российского бизнеса и власти». Санкт-Петербург,
28 января 2003года.
28. Марис Мануэл Агбон. Взаимодействие малого и крупного бизнеса
через индустриальные кластеры. – Материалы международной конференции
«Взаимодействие малого и крупного бизнеса». Российская Федерация, Москва,
7–9 июня 2004 года.
29. Ketels, Ch. The Development of the cluster concept
experiences and further developments. – Материалы конференции. Германия,
Дуисбург, 5 декабря 2003 года.
30. Solvel, O., Lindqvist, G., Ketels, C. The cluster
Stockholm, 2003.
31. Фиоре Серджо. Институциональная организация геоэкономической
конкуренции // Русский Архипелаг. Сетевой проект «Русского Мира» //
http://www.archipelag.ru.
32.07.02.06 жылдың ҚР-сының Қазақстан Республикасының "Жеке кәсіпкерлік туралы" Заңы.
33.www.cluster. kz
34.www.minfin.kz Мелкумов Я.С. Теоретическое и практическое пособие по
Мотовилов О.В. Банковское и коммерческое кредитование и финансирование инвестиций.
Первозванский А.А., Первозванская Т.Н. Финансовый рынок: расчет и риск.-
Пиндайк Р. Микроэкономика / Р.Пиндайк, Д. Рубинфельд, - М.:
Правовые основы бухгалтерского учета и аудиторской деятельности / Под
Стоянова Е. Финансовый менеджмент. – М.: Перспектива, 2004.
Федотова М.А. Сколько стоит бизнес? – М.: Перспектива,2000.
Финансово-кредитный словарь. – В 3-х т. / Под ред.
Хелферт Эрик. Техника финансового анализа / Пер с англ.
Холт Р.Н. Основы финансового менеджмента / Пер с англ.
Хорн Дж. К.Ван. Основы управления финансами / Пер. с
Шеремет А.Д. Финансы предприятий. – М.: ИНФРА –
Савицкая А. Анализ хозяйственной деятельности предприятия.М,2007 г.
Бусыгин А.В. Предпринимательство. – М.: Дело, 1999.
Бухалков М.И. Внутрифирменное планирование. – М.: ИНФРА – М,
Вершигора Е.Е. Менеджмент. – М.: ИНФРА – М., 1999.
Виханский О.С. Менеджмент / О.С. Виханский, А.И. Наумов. –
Воронин А.Г. Основы управления муниципальным хозяйством / А.Г. Воронин,
Григорьев В.В. Оценка предприятий: имущественный подход / В.В. Григорьев,
Данилов Ю.А. Создание и развитие инвестиционного банка в России.
Дегтярева О.И. Внешнеэкономическая деятельность / О.И. Дегтярева, Т.Н. Полянова,
Дойл П. Управление маркетингом и стратегия. – М.: Дело,
Доунс Дж. Финансово-инвестиционный словарь. – М.: ИНФРА –М, 1997.
32.Ефимова М.Р., Петрова Е.Б., Румянцева В.Н. Общая теория статистики.
Ивашковский С.Н. Экономика: микро- и макроанализ. – М.: Дело,
Карасева М.В. Финансовое право. Общая часть. – М.: Юристь,
Кондраков Н.П. Бухгалтерский учет. – М.: ИНФРА – М,
Кочович Е. Финансовый анализ. – М.: Финансы и статистика,
Липсиц И.В. Коссов В.В. Инвестиционный проект: методы подготовки и
3
өндірушілер
Баға, шикізат жеткізу кезеңі, зиян, көлік қызметі, тәуекел, және
зауыт
сатушы мекеме, маркетингтік құрылымдар
өнімдерін тұтынушылары
Астық өңдеуші
Транспорт-логистикалық қызмет
Сүтті
Қара металлургия
Шыны
Жеміс-жидек
Туризм
Тігін
Құрылыс материалдары
Сүт
Туризм
Тігін
Жеміс - жидек
Түсті металлургия
Қазақстандық кластерлік бастама
Сырье жеткізушілер
Кәсіпорын
Мемлекеттік мекеме
Ғылым (технология)
Марке-тинг
Жарнама
Банктер, қаржы
Материал, жеткізуші
Эксп-шы «МОК»ЖАҚ
Көтерме сауда
Бөлшек сауда
Дистрибью-торлар
Өнім
Қаржы, материалдар қоры
Ауд завод,
а/ш өндірушілері
Кәсіпорын
Сертификаттау ИСО 9001
Ветеринарлық-лабор-қ қызмет
Қоғамдық ұйымдармен байланыс қызметі
Әкімшілік-кадрлық қызмет
Экономикалық қызмет
Есеп-қаржылық қызмет
Техникалық қызмет
Өндірістік қызмет
Маркетингтік қызмет
Басқа кл-лер
Көлік, құрылыс,
Құрылым кластерлері (РК, РФ, ЕЭС оқу орындары)
ҚР Ауыл -қ машина жасау, РФ, шетел. компаниялары
РФ -нің машина жасау және шетелдің құрал-жабдық шығару кластері
Даму институттары, инвестициялық кәсіпорындар
Мемлекет (Үкімет, Министерлік, акиматтар және оның органдары)
Аудандық кластер
Ішкі нарық
Ауд завод,
а/ш өндірушілері
Сыртқы нарық
Бөлшек сауда
Кеден
Көтерме сауда
РФ
ҚХР
басқа елдер
Сыртқы кластер
Қазақстан Республикасындағы кластерлік жүйе
Экономикалық жүйелердегі кластерлерді құрудың теориялық негіздері
Индустриялық-инновациялық даму
Қазақстан Республикасының қазіргі экономикалық дамуындағы кластерлік жүйені енгізудің өзекті мәселелері мен бағыттары
Қазақстандағы кластерлерді ұйымдастырудың экономикалық – құқықтық формалары
Қазақстан Республикасында кластерлерді құрастырудың экономикалық тиімділігі
Оңтүстік Қазақстан облысының мақта кластері
Қазақстан экономикасындағы кластерлік жүйе
Қазақстан Республикасының экономикасының кластерлердің көтеруі
Қазақстан Республикасының кластерлердің түрлері және дамуы