Монғолдың құпия шежіресі
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ 2
1. ШЫҢҒЫС ХАН ҚҰРҒАН МОНҒОЛ МЕМЛЕКЕТІНІҢ ӘЛЕУМЕТТІК-ЭКОНОМИКАЛЫҚ АХУАЛЫ
1.2 Орталықтанған монгол мемлекетінің құрылуы және оның саяси-әлеуметтік
1.3 Шыңғыс ханның керей, найман хандықтарын жаулап алуы
1.4 Шыңғыс хан империясының заңдары, кұрылымы мен ұйымдастыру
ҚОРЫТЫНДЫ 27
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР TI3IMІ 29
Шыңғыс ханның Ұлы жасағы 31
КІРІСПЕ
Курстық жұмыстың өзектілігі. Қазақ халқының ұлт ретінде қалыптасу,
Монғол шапқыншылығынан кейін тұңғыш рет Шығыс Дешті-Қыпшақтың,
Алтын Орданың құрамында болған ұлыс Ақ Орда, шын
Сондықтан Отанымыз тарихындағы осы бір кезеңді зерттеуге жаңаша
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Шыңғыс хан құрған мемлекет пен
Енді жоғарыдағы тарихшыларға және олардың еңбектеріне жеке-жеке тоқталайық:
Жувейни Аль-ад-дин Ата Мәлік Мұхаммед /1226—1283/ — парсы
Келесі бір тарихшы Рашид-ад-Дин Фазлаллах ибн Абулхайр /1247—1318/
Жамал Карши /шын аты — Абдул Фазыл ибн
Карпини Джованни де Плано /1182—1252/ Италиядан шыққан монах.
"Монғолдың құпия шежіресі" — XIII ғасырда жазылған Шыңғыс
Қолданылған әдебиеттердің ішінен екінші кезеңге XIX—XX ғасырдың бас
XX ғасырдың басы қазақ халқының ұлттық сана-сезімінің рухани
Үшінші кезеңге кеңес үкіметі түсындағы ғылыми зерттеулер жатады.
Жоғарыда аттары аталған авторлардың барлығы да /Бартольд В.В.,
Төртінші ең соңғы кезеңге 1990 жылдардан бергі кезеңді
Жоғарыда атап өтілген еңбектердің барлығында да Шыңғыс ханның
Курстық жұмыстың мақсаты мен міндеті. XIII ғасырдың басында
Қазіргі біздің отандық тарихымыздағы Шыңғыс ханның жеке басын
Орта Азия мен Қазақстанда құрылған Алтын Ордамен шағатай
Шыңғыс хан мемлекетінің әскери құрылымы мен "Жасақ" заңына
Шыңғыс хан мсмлекетінің саяси-әлеуметтік жағдайына
Шыңғыс ханның ішкі-сыртқы және әскери
Курстық жұмыстың құрылымы. Жұмыс кіріспеден, екі тараудан және
1. ШЫҢҒЫС ХАН ҚҰРҒАН МОНҒОЛ МЕМЛЕКЕТІНІҢ ӘЛЕУМЕТТІК-ЭКОНОМИКАЛЫҚ АХУАЛЫ
1.2 Орталықтанған монгол мемлекетінің құрылуы және оның саяси-әлеуметтік
Ұлы Қытай қорғанынан Дунайға дейінгі аралықты мекендеген бір-бірімен
Шығыс пен Батысты жалғастырып тұратын ұлы сауда жолдарының
Тэмучин /кейіннен Шыңғыс хан/ 1155 жылы ақпан айында
Есукей батыр өз заманында әйгілі адам болған. Ол
Тэмучэн 9 жасқа толғанда әкесі көшпенділердің салтымен баласына
Осылайша ата-аналары өзара келіскеннен кейін, екі жақ құда
Тэмучиннің туыстары тайчуттар оның аса кекшіл әрі аталары
Тэмучин ұзын бойлы, кең иықты, өткір жанарлы жігіт
1185 жылы керейлердің билеушісі Тұғырыл Тэмучинмен және жажірат
Көрші Цзинь мемлекеті көшпенділерді үнемі бір-біріне айдап салу
1181 жылы мамырдың 16-сында Жамуха мен Тэмучин жайлауға
1189 жылы Сэнхэр өзеніне құятын Хохнуур деген жерде
Жамуха екеуінің қақтығысы тарихта "Он үштің одағы" деп
X ғасырдан бастап Хөлен-Буйр көлін мекендеген ықпалды ұлыс
Осы шайқастан кейін біраз уақыт өткенде, Тэмучин жасағына
Көп үзамай Тэмучиннің тоғыз қылды туының астына түркі-монғол
1202 жылы құрылтайда монгол ақсүйектері Тэмучинді барлық монғолдарға
Шыңғыс ханның темір тәртіпті жауынгерлеріне Жамуха бастаған әр
Құдайдың күні екеу болса,
Құдықтың суы құрыр еді.
Құдіреті жүрсе қос ханның
Құртпай тынбас халқын.
Қақырағаның — халқыңның соры.
Бөлшектенгенің — бөрінің жемі болғаның,
деген екен.
Шыңғыстың дүние танымы — тәңірге табыну. Ол барлығын
Бұл жолы әдейі райдан қайтқан олар, қүда болайық,
1.3 Шыңғыс ханның керей, найман хандықтарын жаулап алуы
1202 жылы Тұғырыл ханның соғыс ашуы Тэмучин үшін
Тэмучин керейлерге шешуші соққы беру үшін көп күш
Кеңеске қатысушылар келіссөзді қысқартып, тез арада соғысқа әзірлену
1203 жылы күзде Керей мемлекетінің ордасын ойрандаған Шыңғыс
Даладағы ең куатты ұлыс керейлерді талқандағаннан кейін монғолдар,
Бірақ онғұт әміршісі Ала-күш айдаладағы Таян ханнан гөрі
1204 жылғы соғыста Таян хан мен оның баласы
Тайталасқан тайпалар бас-басына билік құрып, қырқысқан көшпелілер әулеті
Наймандар талқандалғаннан кейін Шыңғыс хан солтүстік пен батыстағы
Шыңғыс ханның басқалардан бір ерекшелігі — ол дұшпанын
1190—1206 ж.ж. Орталық Азиядағы үздіксіз соғыстың салдарынан найман,
Кейіннен наймандардың бір бөлігі Шығыс Қазақстаннан Жетісуға қоныс
1207—1208 жылдардың қысында Шыңғыс ханның үлкен ұлы Жошы
1205 жылы монғолдар Таңғұт мемлекетіне /Батыс Қытайға/ сәтсіз
Даланы мекендейтін барлық тайпалар бағындырылғаннан кейін, монғолдар Алтайдағы
Алтайдан Ұлы Қытай қорғанына дейінгі өңір, негізінен, шөл
Әйгілі саяхатшы Марко Поло Шыңғыс хан өмірінің осы
Ұлы даладағы билік үшін жиырма жылға созылған қиян-кескі
Іле алабындағы Алмалық қаласында тұрып Жетісуды билеген қаңлы
1206 жылы көктемде /барыс жылы/ Онон өзенінің жоғарғы
Сөйтіп Шыңғыс хан ежелгі түркі дәстүрі бойынша хаған
Шыңғыс хан! Осы тағдыры қайшылықты тұлғаның атағының өзі
Тэмучинге Шыңғыс хан атағын берген оның ордасындағы аса
Хөхечу жай ғана бақсы емес, ақылы мен айласы,
Бақсының алдында қатты жәбірленген Отчигин таң атпастан ағасын
Ағасынан рұқсат алғаннан кейін, Отчигин алдын-ала үш мықты
Сөйтіп Хөхөчу бақсы өлгеннен кейін Шыңғыс хан өзінің
Бұған қоса арнайы шығарылған "Жасақ" заңында "Ешкімнің монғолды
1.4 Шыңғыс хан империясының заңдары, кұрылымы мен ұйымдастыру
Біртүтас монгол мемлекетін құрғаннан кейін Шыңғыс хан екі
Шыңғыс хан мемлекетінде хандық, билік, жарлық шығару және
Хан мемлекет басшысы және жоғарғы бас қолбасшы ретінде
Хан бас қолбасшы ретінде соғыс ашу және бейбіт
Мемлекеттің сыртқы саясатын жалғыз өзі белгіледі.
Жоғарғы сот қызметін де атқарып, бағыныштыларды өлтіруге не
Мемлекеттегі тәртіп пен өмір сүріп отырған қоғамдық салт-дәстүрлерді
Хандық, билік негізінен мұрагерлік жолмен жүзеге асып, хан
XII—ХШ ғасырлар, жалпы орта ғасырлар — қай жағынан
Көптеген зерттеушілер орта ғасырлардағы қоғамдық қатынастарды талдай келе
Монғол ақсүйектерінің ішінен Шыңғыс ханның асыранды баласы Шигихутуг
Түркі-монғол тайпаларының ежелден келе жатқан заңдар жинағы, әдет-ғұрыптары,
1) Билік — Шыңғыс ханның ойлары мен берген
2) Жасақ — әскери және азаматтық заңдар мен
Бұл заңдар Шыңғыс хан ұрпақтары үшін бұзылмайтын қағида
Бұл заңдарды монғолдардың бұлжытпай орындайтындықтары жөнінде батысеуропалық саяхатшылар
Жасақ заңы билеушіден бастап қатардағы шаруаға дейін орындалуға
Монғол билеушілері бағынған отырықшы елдердің ішкі істеріне көп
Шыңғыс хан әскери құрылымды жетілдіруге үнемі баса назар
Барлық гвардияшылар /кешіктер/ ақсүйектер әулетінен шығуы тиіс болды.
Бұл аристократиялық жасақтың басқа әскери бөлімдерден көптеген артықшылықтары
Әскердің ішінен ерекше таңдап алынған Шыңғыс ханның өзін
Монгол армиясында қызметі жағынан қазіргі бас штабқа ұқсайтын
Армияның тылындағы тәртіпті қамтамасыз ету үшін ерекше жасақ
Әскер құру кезінде ұсақ рулар мен тайпалардың бірнешеулері
Сөйтіп әскер жасақтау кезінде түріктің рулық құрылыстың ерекшеліктері
Енді Шыңғыс ханның "Билік" заңынан бірнеше үзінді келтіре
3-бап. Жүздіктің, мыңдықтың, түменнің бектері /қолбасылары/ жылдың басы
4-бап. Өз үйін дүрыс басқарған адам иелігін де
Бұл баптардан біз Шыңғыс ханның жыл сайын өтетін
6-бап. Әскердің ондыққа, жүздікке, мындыққа, түменге бөлінуі барлық
7-бап. Жорықтың басында әрбір жауынгер кімге бағынса, содан
8-бап. Әскербасылардың рұқсатынсыз бірде-бір жауынгердің жаудан қалған заттарды
9-бап. Егер біреу шайқас кезінде садағын, қорамсағын т.б.
17-бап. Соғысқа қатыспаған кез келген еркек белгілі бір
18-бап. Әрбір оскербасы жорыққа шығар алдында қарауындағылардың қару-жарақтарын,
21-бап. Ханның бұйрығын орындай алмаған әскербасылар мен мемлекет
22-бап. Ол әмірлерді /бектерді/ әскердің басына қойып, олардың
24-бап. Ол әмірлердің мына нәрселерді істеуіне тиым салды:
Кейіннен Шыңғыс ханның мұрагерлері бұл заңдарды бағынған халықтарға
Шыңғыс ханның өз айтуынша, алғашында оған 13 мың
Әскер жасақтау кезінде әрбір он үйден қажеттілік бойынша
Монғолдардың күші жөніндегі негұрлым нақты деректерді XIV ғасыр
Монгол оскеріндегі XII ғасырда-ақ қалыптасқан әскери және аймақтық
Билік пен жасақ заңының бізге жетпеген де көптеген
ҚОРЫТЫНДЫ
Шыңғыс хан 1227 доңыз жылы 72 жасында қайтыс
"Балаларым менің! Бұл соңғы жорықта менің Көк Тәңіріне
Өз орнына мұрагер таңдауды Шыңғыс хан Хорезм жорығының
Шыңғыс хан Азияның жартысынан астамын бағындырып, жүз миллионнан
Шыңғыстың қайсарлығы мен қаталдығы, қан құмар қатыгездігі де
Сөз соңында, тоқсан ауыз сөздің тобықтай түйініне келсек,
Қорыта келгенде, монғол империясының құрылуы дүние жүзілік тарихтағы
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР TI3IMІ
Аманжолов К.Р., Тасболатов А.Б. Қазақстанның әскери
тарихы. Алматы, 1999. - 320 б.
Аманжолов К.Р., Рахметов Қ. Түркі халықтарының тарихы.
Алматы, 1996. Т.1. - 271 б.
Аманжолов К.Р., Рахметов Қ. Түркі халықгарының тарихы.
Алматы, 1997. Т.2. - 288 б.
Алланиязов Т. К. Очерки
Казахстана. Алматы, 1997. - 94 с.
Бартольд В.В. История турецко-монгольских народов. Соб. соч. Т.5.
Бартольд В.В. Тюрки: двенадцать лекции
Бартольд В.В. Туркестан в эпоху монгольского нашествия. СПб.,
Бейсебайұлы Ж. Қазақ шежіресі. Алматы, 1994. - 160
Варейкис И., Зеленский С. Национальные и государственные размежавание
Веселовский Н.И. Очерк историко-географических сведении о Хивинском ханстве
Вельяминов-Зернов В.В. Исследование о Касимовских царях и царевичах.
Владимирцев Б.Я. Чингиз хан. Берлин, 1922. - 175
Гумилев Л.Н, Древняя Русь и Великая степь. М.,
Иванин М.О. О военном искусстве при Чингиз хане
Инсус Ясаши. Көкжал. Алматы, 1992.
Карпини П. История монголов. М., 1957. - 211
Книга Марко Поло. Алматы, 1990. - с. 95,
Кумеков Б.Е. Государство кимаков IX—XI в.в. по арабским
Кычанов Е. Жизнь Тэмучжина, думавшего покорить мир. Алма-Ата,
Қазақ Совет Энциклопедиясы. Алматы, 1972. Т.1-12.
Қазақстан тарихы. Алматы, 1996. T.I. - 544 б.
Левшин А. И. Описание киргиз-казацских или
Мағауин М. Қазақ тарихының әліппесі. Алматы, 1995. -
Монғолдың құпия шежіресі. А., 1998. - 244 б.
Мирза Мухаммед Хайдар. Тарихи Рашиди. Ташкент, 1996. -
Мыңжан Нығмет. Қазақтың қысқаша тарихы. Алматы, 1994. -
Радлов В.В. Опыт словаря тюркских наречии, СПб., 1893-1911.
Рашид-ад-Дин. Сборник летописей. М., - Л., 1952. -
Рубрук Г., Карпини П. Путешествие восточной страны. Алматы,
Тюрки в Монгольской империи Чингизхана и его преемников.
Утимиш-хаджи. Чингизнаме. Алматы, 1992. - 296 с.
Хара-Даван Э. Чингиз хан, как полководец и его
Халид Курбангали. Тауарих хамсе /бес тарих/. Алматы, 1998.
Чайковский А. Далекое прошлое Тюркестане. СПб., 1896.
Юдин В.Н. Орды: Белая, Синяя, Серая, Золотая. Алма-Ата,
Тынышпаев М. Материалы к истории киргиз-казахского народа. Ташкент,
Уәлиханов Ш.Ш. Таңдамалы шығармалар жинағы. Алматы, 1985. -
Шыңғыс ханның Ұлы жасағы
1. Нәпсіқұмар, оның әйелі бар-жоқтыған қарамастан, ешбір ерекшеліксіз
2. Кімде-кім қасақана өтірік айтса, біреудің ізіне түсіп
3. Кім суға немесе күлге дәрет алса, ол
4. Кім тауар алып, ақысын қайтара алмаса, тағы
5. Кім тұтқынға рұқсатсыз тамақ пен киім берсе,
6. Кім қашқан құлды немесе тұтқынды тауып алып
7. Кімде-кім ас ішіп жатқан адамдардың қасынан өтсе,
8. Әбу Әлидің ұрпақтары мен үрім-бұтағы, сол сияқты
9. Әскерлер соғысқа кеткенде, әйелдер ерлердің жұмысын істеуі
10. Егер әмірлердің бірі кәнілі болып, қаған жаза
11. Әрбір адам діндердің кез-келгенін құрметтей білуге тиісті.
12. Мемлекет ішіндегі жай-жағдаяттардан дер кезінде хабардар болып
13. Кісі өлтірген қылмысы үшін мұсылманға қырық алтын
14. Кімнен ұрланған жылқы табылар болса, ол атты
15. Кәнизактан туған балалар заңды болып есептелінеді һәм
16. Әкесі өлген жағдайда оның мұрасына баласынан басқа
17. Ешкімнің де нояндар мен сұлтандар және басқа
18. Хан тұқымынан бөтен былайғы жұрттың құрметті лауазымға
Мыңжан Нығмет. Қазақтың қысқаша тарихы. Алматы, 1994. 221
Қазақстан тарихы. Алматы, 1996. T.I. 410 б.
Аманжолов К.Р., Рахметов Қ. Түркі халықтарының тарихы. Алматы,
Қазақ Совет Энциклопедиясы. Алматы, 1974. Т.4. – 483-484
Қазақ Совет Энциклопедиясы. Алматы, 1974. Т.5. 441 б.
Қазақ Совет Энциклопедиясы. Алматы, 1974. Т.5. - 245
Монғолдың құпия шежіресі. А., 1998. - 244 б.
Иванин М.О. О военном искусстве при Чингиз хане
Радлов В.В. Опыт словаря тюркских наречии, СПб., 1893-1911.
Тынышбаев М. История казахского народа. А., 1993. -250
Бартольд В.В. История турецко-монгольских народов. Соб. соч. Т.5.
Монғолдың құпия шежіресі. А., 1998. 35 б.
Бұл да сонда, 35 б.
Бұл да сонда, 35-36 бб.
Монғолдың құпия шежіресі. А., 1998. 40-42 б.
Кычанов Е. Жизнь Тэмучжина, думавшего покорить мир. Алма-Ата,
Мыңжан Нығмет. Қазақтың қысқаша тарихы. Алматы, 1994. 160
Кычанов Е. Жизнь Тэмучжина, думавшего покорить мир. Алма-Ата,
Монғолдың құпия шежіресі. А., 1998. 75-76 бб.
Монғолдың құпия шежіресі. А., 1998. 115 б.
Бейсебайұлы Ж. Қазақ шежіресі. Алматы, 1994. 51 б.
Аманжолов К.Р., Рахметов Қ. Тұркі халықтарының тарихы. Алматы,
Хара-Даван Э. Чингиз хан, как полководец и его
Кычанов Е. Жизнь Тэмучжина, думавшего покорить мир. Алма-Ата,
Варейкис И., Зеленский С. Национальные и государственные размежавание
Монғолдың құпия шежіресі. А., 1998. 158 б.
Бұл да сонда, 155 б.
Монғолдың құпия шежіресі. А., 1998. 158-159 бб.
Владимирцев Б.Я. Чингиз хан. Берлин, 1922. 75 б.
Монғолдың құпия шежіресі. А., 1998. 143-144 бб.
Кычанов Е. Жизнь Тэмучжина, думавшего покорить мир. Алма-Ата,
Карпини П. История монголов. М., 1957.С. 83.
Қазақ Совет Энциклопедиясы. Алматы, 1973. Т.2. - 610
Владимирцев Б.Я. Чингиз хан. Берлин, 1922. 87 б.
Иванин М.О. О военном искусстве при Чингиз хане
Бартольд В.В. Туркестан в эпоху монгольского нашествия. СПб.,
Бұл да сонда, С. 44
Аманжолов К.Р., Тасболатов А.Б. Қазақстанның әскери тарихы. Алматы,
Хара-Даван Э. Чингиз хан, как полководец и его
Монғолдың құпия шежіресі. А., 1998. 100 б.
2
Құпия шежіре
Шыңғыс Хан империясының заңдары, құрылымы мен ұйымдастыру принциптері
Шыңғыс хан туралы
Монғолия тарихшылары еңбектеріндегі орта ғасырлық Қазақстан тарихына қатысты кейбір мәселелер
Моңғолстан
Шыңғысхан туралы қазақтың екі ақын-жазушысының айтысы хақында
Шыңғысхан жайлы
Шыңғыс хан және оның жаулаушылық саясаты
Кеңес дәуірі әдебиетіндегі Шыңғыс хан бейнесі
Қазақ халқының шежірешілік дәстүрі