БЕЙІМБЕТ МАЙЛИННІҢ ШЫҒАРМАШЫЛЫҒЫ

МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ 4
I БӨЛІМ БЕЙІМБЕТ МАЙЛИННІҢ БАСПАСӨЗДЕГІ ҚЫЗМЕТІ 11
1.1 Тума талант Бейімбет Майлин 11
1.2 Майлин - редактор 17
II БӨЛІМ БЕЙІМБЕТ МАЙЛИННІҢ ШЫҒАРМАШЫЛЫҒЫ 24
2.1 Ақындығы 24
2.2 Драматургиясы 28
2.3 Прозасы 33
III БӨЛІМ БЕЙІМБЕТ МАЙЛИННІҢ ПУБЛИЦИСТИКАЛЫҚ 38
ШЫҒАРМАЛАРЫ 38
ҚОРЫТЫНДЫ 52
Бейімбет Майлин туралы тілек – лебіздер 62
Сілтемелер 66
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР 67
КІРІСПЕ
Қазақ әдебиетінің аса көрнекті қаламгерлерінің бірі – талантты
Қалам қызметіне ерте араласқан Бейімбет Майлиннің ширек ғасыр
Қазіргі қазақ әдебиетінің негізгі жанрларын қалыптастырып, дамытуға сіңірген
Бірінші, “Талант – еңбек ” деп Горький
Екінші, “Әңгіме – шеберлік мектебі” деп Федин айтқандай,
Біздің бұл сөзімізге қазақтың тағы бір сөз зергері
“Жаратылысында ерекше қарапайым, аса сирек ұшырасатын кішіпейіл және
Бейімбет ( Бимағамбет ) Жармағамбетұлы Майлин 1894 жылы
Өмірімде көргенім күңдік, құлдық,
Бұл жалғанда бар ма екен біздей мұңдық ?
Б.Майлин алғаш рет ауыл молдасынан сауат ашып, хат
1913-1914 жылдарда Бейімбет Майлин Троицкідегі “Уазифа” мектебінде, оны
Бейімбет Майлиннің медресеге сабақ беретін белгілі татар жазушылары
Бірақ, денсаулық жағдайына байланысты Медресе-Ғалияның оқуын аяқтай алмай,
1916 жылғы маусым жарлығы кезінде Бейімбет күрес адамдарын
Бірақ ол тұстағы жағдай да, заң да жалпыға
1923 жылы Бейімбет Майлин Қостанай қаласына барып, “Ауыл”
1925 жылы Өлкелік өкіметтің арнайы шақыруымен республиканың сол
Осылармен қатар ұйымдасқан күнінен бастап Қазақстан жазушылар Одағының
Бұл жылдарда Бейімбет Майлин өз дәуірінің ұлы, өз
“Жұмысының көптігі және өнімділігі жағынан Бейімбетке теңдесетін
Б. Майлиннің өнері өмірімен, яки өз басынан кешкен
Ол өмірде нені жете таныса, өнері арқылы жұртқа
Осыны өзі де жақсы білген “Жаңа әдебиет” журналының
Сенің зарың – зарлайтыным өмірге,
Сенің зарың – арлайтыным өмірде.
Сен жыласаң – көзден жасым тамшылар,
Сен қуансаң – қайғы, шерім аршылар.
Бейімбет Майлиннің “Кедейге” деген осы өлеңіндегі жолдар –
Бейімбет Майлин өзінің ширек ғасырлық жылдарында қалам тербеген
Біз бұл кіріспеде Бейімбет Майлиннің қазақ әдебиеті мен
Бітіру жұмысы кіріспеден, екі тараудан, қорытынды бөлімнен, Бейімбет
I БӨЛІМ БЕЙІМБЕТ МАЙЛИННІҢ БАСПАСӨЗДЕГІ ҚЫЗМЕТІ
1.1 Тума талант Бейімбет Майлин
Үш жүз жылдай көзінің сұғын салған жаулармен найзаның
Бүгінгі күн биігінен өткенімізге көз салсақ, қуанышы мен
Халқымыздың тарихына, оның зиялы азаматтарына жағылған қара күйе,
Сондай зиялылардың бірі – Бейімбет Майлин еді.
Тума талант Бейімбет Майлиннің есімі кемелденген Ұлттық әдебиетіміздің
Б. Майлиннің шығармашылығы толық зерттеліп болды десек, ол
Әркезде әртүрлі баға берілді оған. Бір кезде ”ауыл
Б. Майлиннің жазушылық және журналистік шығармашылығы жөнінде жиырмасыншы
Б. Майлинді де қайта танып бағалау, жаңа көзқараспен
Ендігі міндет – Бейімбеттің де болмыс бітіміне, шығармаларына
Б. Майлиннің ғұмыры мен шығармасының қыр-сыры түгел ашылды,
Б.Майлиннің өмірі аласапыран, соқтықпалы заманда өтті. Жарық дүниеге
Бейімбет бір жасқа толмай әкесі қайтыс болып, жетімдік
Осыдан кейінгі Бейімбеттің өмірі туралы зерттеулерде кейбір шатастырулар
Сол кездердегі талабы тасқа шағылып, қиналып, жаны күйзеліп
Ай, Мұқтаждық, кесел болып тұрдың ғой!
Талапкерге қарсы тұзақ құрдың ғой!
Қолды созып, бойды жазып жүргізбей,
Ауруы жоқ бір мүгедек қылдың ғой, –
деп іштегі шер-шеменін шығарып, мұңын шағады. Бұл кезде
Уфадағы “Ғалия” медресесіне ағайындарының көмегімен 1914 жылы келіп
“Ғалия” – жоғары мұсылмандық діни оқу орны. Оқу
Бұл тұста да Бейімбеттің талпынысы оңынан келе бермеген.
Діни оқудан басқа, орыс, татар тілдері мен әдебиетінен,
Тройцк қаласында емделеді. Еліне барып, оқу-ағарту ісіне араласады.
1.2 Майлин - редактор
“Іздегенге сұраған” дегендей Б. Майлин редактордың да ісін
1923 жылдың жаз айында Қазақстан өлкелік партия комитетінің
Б. Майлиннің аса өндірте жазып, қаламгерлік ісін шыңдай
1925 жыл – Б. Майлин өміріндегі елеулі кезең
Арнайы шақырттырып, өзіне әдеби орынбасар етіп алған С.
Б. Майлиннің ауылды жырлағаны, кедейдің өмірін жазғаны тайға
С. Садуқасовтың пікірімен келісетіндей рай танытып, Б. Майлин
«Ауыл» атты өлеңінде:
Көнілді ауыл, көрінді ауыл жұмақтай,
Ішсең, тоймас қымызы кәусар бұлақтай.
Малы, жаны, қаз бен қуы, сұлуы
Тартар мені магнитімен шыдатпай, –
десе, «Кедей» деген өлеңінде:
Сен жыласаң, көзден жасым тамшылар,
Сен қуансаң, қайғы- шерім аршылар.
Айт өлеңді ен даланы жаңғыртып,
Қойшы- қолаң, кеше жүрген малшылар, –
деп кедей өмірін жырлаған Бейімбетті, «ауыл ақыны» деп
Бейімбеттанушы Т. Бейісқұлов пен С. Байменшелердің айтуларына қарағанда,
1935 жылғы 1 қаңтарда ашылған Қазақстан кеңестерінің ІХ
Көзі тірісінде- ақ «Би-аға» деп төбеге көтерген, аса
II БӨЛІМ БЕЙІМБЕТ МАЙЛИННІҢ ШЫҒАРМАШЫЛЫҒЫ
2.1 Ақындығы
І. ә. Бейімбет Майлин—ақын. Ол әдебиеттегі алғашқы адымын
Майлин — реалист. Оның поэзия, проза, драматургия салаларынын
Ендеше, шыншыл суреткердің әдеби туындыларының болмыс-бітімін, сыр-сипатын, қажет
Қазақ поэзиясыньщ дамуына өзіндік үлес қосты дегенде біз
Демек, кейбір зерттеулерде айтылып жүрген "Бейімбет — қазақ
Олай болса, Майлин поэзиясының қадір-қасиеті неде?
Екі нәрседе — жырлаған тақырыбында және бейнелеген образында.
Екіншіден, Бейімбет қазақ кедейінің мінезі мен мүсінін қазақ
Осы екеуінің үстінде енді Бейімбет өлеңдері мен поэмаларынын
"Жырлағаным — кедейдің жыры"
Суреткердің өнері өмірімен, яки өз басынан кешкен ғұмыр-тіршілігімен
Осыны өзі де білген. "Жаңа әдебиет" журналының 1931
Жә, бірақ мұнда тұрған не бар? Қазақта ауылды,
Бейімбеттің дала жырындағы — ауыл әуеніндегі өзіне дейінгілерден
Ауыл өміріне кедей мүддесі мен мұратының тұрғысынан қараған
1915 жылы жазған "Жазғы қалыш" деген өлеңінде ақын
"Ауылда" деген өлеңінде автор надан ортада үйден-үйге қыдырып
Майлин жырлаған қазақ аулы екеу — төңкеріске дейінгі
Ақынның түсінігінше, мұқтаждықтың ең кесірлі жері — талапты
Шарасыздық күнге ұшырап байғұстар
Садаға үшін жанын байға жалдайды.
Бейімбет өзінің тұрақты тақырыбына осының бәрін тұрлаулы түрде
Ал енді бай деген кім, байлық деген не?
Малы барлар "Меке" барар жалақтап,
Сөзін сыйлы, елді аузына қаратпақ.
«Мұсылмандық белгісі»
Майлин юморы мен сатирасы осылайша ақындығының алғашқы адымдарынан
Көне ауылдың қоғамдық қоршауы мен әлеуметтік ортасындағы кедергі-кеселді,
2.2 Драматургиясы
Қазіргі қазақ әдебиетінің Қазан төңкерісінен кеінгі жаңа кезеңін
"Шаншар молда", "Ауыл мектебі", "Жасырын жиылыс", Келін мен
Осылардың әрқайсысын жеке-жеке тексеріп жатпай-ақ, жалпы алып бір
Ал енді, осындай бір хал Бейімбет басында да
Асылы, күлкінің күші шыншылдықта, шынайылықта жатады. Майлин драматургиясы
Үшіншіден, Бейімбеттің барлық пьесаларын түгел шолып шыққан адам
"Шаншар молда"— бір перделі күлдіргі пьеса—Бейімбеттің драматургиядағы алғашқы
«Бақырғандан сапар қылсам,
Тауап қылғалы қағыбаны,
Барып роһина юзым сүрсем,
Көріп қаннани, маннани...»
Жалғыз-ақ, осы жайттардың бәрі пьесада онша шебер қиюласпайды,
Ал 1927 жылы қайта қарап, жеке кітап етіп
Майлин — драматуртің осылайша сатылап өрбіген шығармашылық эволюциясын
2.3 Прозасы
Шеберлік демекші, Бейімбет Майлинің драматургиядағы шеберлігі. жүре-бара ("Майдан"
Осы ғасырдың оныншы жылдарының орта тұсында (1914—1915) Майлин
Ал осында не тұр? Мұндай оқига жұртқа таныс,
Бұл — әсем пейзаж. Дала, күз, сәске, бұлт,
Автор осы суретке оқушы назарын әбден аударып алады
"Бұл қызық әңгіме, тыңдаңыз,— деді.
Сөзді бастап та жіберді."
Жазушының шеберлігі сондай, бірінші тарау сөйтіп табан астында
«Шұғаның белгісіндегі » сюжеттік даму да тек қана
Жүзі кұбыла, сөзі құран Шұғамның,
Бір Шұға үшін жанды құрбан қыламын.
Кетерімде арманда боп сүйе алмай,
Еңіреп жылап "Қалқам" деді-ау шырағым"
"Шұғаның белгісіндегі" сюжеттің шарықтау шегі (кульминация)— Шұғаның қатты
"— Жазылып керегі не?— дейді ол Қасымжанға.— Бәрібір
Бұл — Шұғаның соңғы сөзі. Сонымен бірге шығармада
Енді ақырғы (ХП1) тараудағы сюжеттік шешімді (развязка) анығырақ
"Біз ауылға жеткенде Беркімбайдың үйінің қасы лық толған
—Есіттің бе, Шұға қайтыпты-ау,— деді, Суық суды төбемнен
— Әй, Шұға десе — Шұға еді-ау!...— десті".
Күшті шешім. Дәлелдеу артық. Бұдан гөрі күштірек жері
Хаты деп ақтық жазған ғашық жардың,
Есіне ал, дұғаңа мен ынтызармын.
Қош, сау бол, ойнап-күліп жолығармыз,
Астында ақ туының пайғамбардың!..
Хикаят бітті (Қасымжан әңгімесі аяқталды). Әттең бітіп қалғанын!..
III БӨЛІМ БЕЙІМБЕТ МАЙЛИННІҢ ПУБЛИЦИСТИКАЛЫҚ
ШЫҒАРМАЛАРЫ
Б. Майлин тағдыры ерте қиылса да, ел- жұртына
Кейінгі кезде Б. Майлин кеңестік кезеңнің кемістіктерін көрсетпеді,
Тәуелсіздік алғанға дейін кемшіліктерді, келеңсіздіктерді, қиғаштықтарды, билікшілдік пен
Ғасырлар бойы кеңес әлеуметтік теңсіздікпен тепкіде келген қазақ
Б. Майлинді қайта танып бағалау, шығармаларына жаңаша қарап
Мәселен, “Қазаққа” деген өлеңінде:
Келді теңдік, туды теңдік басыңа,
Қатын, еркек, кәрі менен жасыңа.
Туысқандық, құрдастыққа асыға –
Алалықты араңдағы жой, қазақ!
Бұрынғыдай байың, жарлың шашылма!
Бірлікпенен жұмыс атқар, басыл да!
Азын-аулақ миың болса басыңда,
Партия, штат, дау-шарыңды қой, қазақ! –
деп ел-жұртты бірлікке шақырған ақын үнінің асқақ рухы,
Тағы бір ескертетін нәрсе, осы өлең сол кездің
«Заман» деген шағын әңгімесінде Б. Майлин ашықтан-ашық былай
1923 жылы жазылған бұл әңгімеде ешкімге опа бермеген
Б. Майлин байларды тәркілеу және колхоздастыру мәселесін көрсетуге
Бейімбеттің ерекшелігі – науқан кезіндегі кемшіліктерді де, белсенділердің
Жазушы шығармаларынан байқайтынымыз – ұжымдасуға кедейлер де
Жолсыздық, күштеу «Ұлбосын» әңгімесіндегі мына штрихтан анық аңғарылады.
Қай шығармасында болмасын, Б. Майлин өзінің сынап отырғанын
Б. Майлин өз туындыларында сын тұрғысынан қарастырған тақырыптары
Б. Майлиннің сынына бюрократтық, шенеуніктік психология, кеңес органдарындағы
Сөйтіп, Б. Майлин ату жазасын беру жөніндегі үкім
1925 жылы С. Садуақасовтың көмегімен шыққан «Өлеңдерінен» кейін
Ал “Ел мектебі” деген кітап болып шыққан бір
1927 жылы да бірнеше кітаптары шықты. Олар: «Ел
1928 жылы «Сойқанды содырлар» деген жинағы «Еңбекші қазақ»
1929 жылы «Кесінділер» деген ұсақ оқшаулар, «Көзілдірік» пьеса,
аралағанда” жинағына Шымкент және Қарағанды өндіріс
1935 жылы “Мырқымбай” (өлеңдер), “Алтын сандық” (әңгімелер), “Шұға”
Оның сыртында Бейімбет Майлиннің қатысуымен әр жылдарда “Әдебиет
Бейімбет Майлин орысшадан аудармамен де шұғылданған. Олардың ішінде
Әр жерде шашырап жарияланған шығармаларының басын құрап, тұтас
Енді Бейімбет Майлиннің 1957 жылы ақталғаннан кейінгі шығарылған
1958 жылы өлең, поэма, әңгімелерінен құралған “Таңдамалы шығармалары”
Репрессияның салдарынан немесе басқа да себептерден Бейімбет Майлиннің
Осы оқулықтардың орнын толтырады деген 1960 – 1964
“Шаншар молда”, ”Ауыл мектебі”, ”Жасырын жиылыс”, “Келін мен
Осылардың әрқайсысы жеке-жеке тексеріп жатпай-ақ, жалпы алып бір
Міне, осындай белгісіз шығармаларын іздеп, тауып, жарыққа шығарған
Бейімбет Майлиннің жүзге келген торқалы тойы кезінде толық
Бейімбет Майлин біздің зерттеуімізше 66 кітап жазған қарымды,
Бейімбет Майлин әңгіме жанрында жазудың қас шебері болып
Біз бұл тарауда Бейімбет Майлиннің публицистикалық және әдеби
ҚОРЫТЫНДЫ
Көзі тірісінде ақ Бейімбет Майлин “Би-аға” деп төбеге
Аумалы - төкпелі, асау толқынды заманның уақыт кезеңдері
Оның айтуымен кейбір қазақ азаматтарына “Ұлтшыл уклонистер” деген
Әсіресе, “Ұлтшыл” деген айыптың ұшы жазушылар арасына кең
1932 жылы социологиялық содыр сынның сойылына ілінген Б.
Артынша Бейімбет Майлиннің 20 жылдық ақындық өмірі аталып
Әуелде есеңгіреген, қанатын жаза алмай дағдарған Б. Майлин
Енді шабытына мініп, құлашын кең жазып, ұзаққа шабатын
Оған дейін жыл басынан басталған сынау, әшкерелеу науқаны
“Би-ағаң халық жауы болса, мені де сол кісінің
Көре алмаушылар, бақталастар болмаса, бүкіл жұрт Бейімбет Майлинді
1937-1938 жылдар – бірін-біріне атыстырып-шабыстырып “халық жауы” дегізіп,
Б. Майлинге де өршіге тиісіп, тырнақ астынан кір
Ақыры “халық жауы” етіп шығарған Б. Майлин
Ол кезде соның ақ-қарасын ажырату мүмкін емес еді.
Адам тағдыры он бес-ақ минутта шешілді. Қазақтың адал
Қорыта айтқанда, Бейімбет Майлиннің публицистикалық және әдеби шығармаларының
Осы тұжырымдардың дәлдігін, яғни Бейімбет Майлиннің мол әдеби
Бейімбет Майлиннің есімі қазақ әдебиеті тарихында алтын әріптермен
"Көркем прозадағы тұңғыш туындысының өзі бірден жоғарыдағыдай классикалық
Бейімбет Майлин қалам қызметіне арналған бас-аяғы жиырма шақты
Қорытып, тұжырымдап айтсақ, Майлиннің прозасы да (поэзиясы мен
арналған. Мұнда да бас кейіпкер — кедей, басым
Задында жазушы дегеннің кім екенін, оның қаламгерлік құлқы
Содан соң, Бейімбет қазақ прозасына хан-қазына боп қосылған
Бейімбет Майлин туралы тілек – лебіздер
Бейімбет Майлиннің әңгімелерінде терең шыншылдық бар, адам бейнесі,
Мұхтар Әуезов
( ( (
Жазғанының көптігі мен көркемдігінен де Бейімбет алда келеді.
Ілияс Жансүгіров
( ( (
Мен айтып тұрған бұл кісі өзінің өмірінде, өзінің
Ғабит Мүсірепов
( ( (
Жұмыстың көптігі және өнімділігі жағынан Бейімбетке теңдесетін қазақ
Сәбит Мұқанов
( ( (
Бейімбеттің жаңалықты дәл кезінде танып, терең жырлай білген
Ғали Орманов
( ( (
Биекең ақ көңіл, адал пейілімен көп жұмыс істейтін
Асқар Тоқмағамбетов
( ( (
… Кейіннен Би ағаңмен «Жаңа әдебиет», «Жаршы» журналдарында
Жақан Сыздықов
( ( (
Жұмыс істегенде, шығарма жазғанда Бейімбет онша көп орын,
Иә Бейімбет жұмысты жылдам, көп істейтін, көркем шығарманы
Бейсембай Кенжебаев
( ( (
Шеберлік демекші, Бейімбет Майлиннің драматургиядағы шеберлігі жүре-бара («Майдан»
Бір сөзбен айтқанда, «Шұғаның белгісі» – қазақ прозасындағы
Зейнолла Қабдолов
Сілтемелер
1 Ғ.Мүсірепов “Би аға” Алматы
2 С.Мұқанов. “Есею жылдары” Алматы,
3 Т.Кәкішев Сәкен Сейфуллин “Жалын”,1976
4 Ә.Мұстафин Ұмытылмас жылдар “Қазақ әдебиеті” 1965ж, 18маусым
5 М.Бейсенұлы “Ауылдың” жүрегі һәм жұлыны. “Ауыл” 1924
6 Т.Кәкішев Сәкен Сейфуллин “Жалын”,
7 Ғ.Мүсірепов “Би аға” Алматы “Жазушы”,
8 М.Әуезов “Би аға” Алматы “Жазушы”, 1991
9 “Советская степь” газеті 1928ж, 25
10 Ғ.Мүсірепов “Суреткер парызы” “Жазушы” 1970ж, 88 бет.
11 М.Әуезов “Би аға” Алматы “Жазушы”, 1991
12 С.Мұқанов “Би аға” Алматы “Жазушы”,
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
С.Мұқанов “Есею жылдары” Алматы “Жазушы”, 1970ж, 199-202 бет
Ғ.Мүсірепов “Суреткер парызы” “Жазушы”, 1970ж, 88
Т.Кәкішев “Сәкен Сейфуллин” “Жалын”, 1976ж, 275
М.Бейсенұлы “Ауылдың жүрегі һәм жұлыны”, “Ауыл” 1924ж,1қыркүйек
Т.Амандосов “Публицистика – дәуір үні”, “Қазақстан”,
Ш.Елеукенов “Мағжан. Өмірі мен шығармагерлігі”, “Санат”,1995ж
Б.Жақып “Мұхтар Әуезов – публицист”, “Ана тілі”,
Т.Амандосов “Газет жанрлары”, “Қазменбас”, 1964ж
З.Қабдоллов “Сөз өнері”, “Мектеп”,1976ж
Т.Қожакеев “Жас тілшілер серігі”, “Рауан”, 1991ж
С.Меңдібай “Ауыл газеті қай жылдан бастап шықты?”,
“Советская степь” 1928ж, 25 маусым
“Би аға”, “Жазушы” 1991ж
Ә.Мұстафин “Ұмытылмас жылдар”, “Қазақ әдебиеті”,
С.Ордашев (құрастырған) “Қызыл жалау”, “Жазушы” 1979ж
С.Ордашев (құрастырған) “Ел сыры”, “Жазушы” 1994ж
С.Байменше (құрастырған) “Тұңғыш құрбан”, “Жазушы” 1994ж
1
24

Ұқсас жұмыстар

Бейімбет Майлиннің баспасөздегі қызметі

Б.Майлиннің өмір жолы

Б. Майлиннің өмірі мен шығармашылығы

Қазақ проза жазушысының өмірдегі жолы

М. Әуезов, Б. Майлин, Ғ. Мүсірепов дәстүрі туралы

Бейімбет Майлин прозасындағы ұлттық характер

Б.Майлин әңгімелерінің негізгі тақырыптары мен өзекті идеялары

Бейімбет Майлин мұрасы

Қазақ әдебиетінің ХХ ғасырдағы жаңа дәуірін бастаған «алыптар тобындағы» ірі ақын, іргелі прозаик және драматург бейімбет майлиннің алатын орнын анықтау