Сүйекші повесінің алғашқы сөйлемі
МАЗМҰНЫ
Кіріспе.........................................................................
1-тарау. Әдебиет әлеміндегі тұғырлы тұлға
Д.Исабековтың шығармашылық лабораториясы
Д.Исабеков әңгімелері мен повестеріндегі тақырыптық идеялық ізденістер
2-тарау. Д.Исабеков шығармаларының көркемдік ерекшеліктері
Суреткердің кейіпкер психологиясын беру шеберлігі
2.2. Кейіпкерлердің адамгершілік ізденістері мен қоғамның
әлеуметтік шындығы.
2.3. Д.Исабеков әңгімелеріндегі образдардың жасалу ерекшелігі
Қорытынды
Әдебиеттер тізімі
КІРІСПЕ
Зерттеу жұмысының өзектілігі. Бүгінгі таңда ондаған прозалық кітаптардың, жиырмаға
Қазіргі кездегі кейбір әдебиет зерттеушілері 1968-1990 жылдар аралығын Кеңестік
Д.Исабековтың шығармалары туралы сөз қозғамас бұрын жазушы өзіндік қолтаңбасымен
Мезгілі жағынан жиырма жылдан астам уақытты қамтитын бұл дәуірде
Түр мен жанр ізденістер арқылы даму сипатына ие
Ақын-жазушылар тарапынан халқымыздың Ұлы Отан соғысындағы ерлігін көркемдік тұрғыдан
Прозада лирика мен эпика, реалистік, романтикалық әдістер үйлесіп, дерек
Қазақ прозасы тарихи тақырыпты кең құлашпен игере бастады. Рухани
Біз қарастырып отырған Дулат Исабеков шығармаларының көркемдік ерекшелігі дипломдық
Зерттеу жұмысының мақсаты мен міндеттері. Еңбекте Д.Исабеков шығармаларының идеялық,
Зерттеу жұмысының әдістемелік және теориялық негіздері. Жұмысымызға әңгіме жанрының
Зерттеу жұмысының ғылыми жаңалығы. Д.Исабеков шығармаларының көремдік ерекшеліктерін зерттеу
1-тарау. Әдебиет әлеміндегі тұғырлы тұлға
Әдебиет тарихы көшінің бел ортасында жүріп, әлі күнге кемелді
Қазіргі біздің әдебиеттегі ерекше көзге түсер бір талант –
Д.Исабеков – оқымай мақтай салсаң, обал болатын, оқып мақтасаң
Қазақтың көрнекті жазушысы, Қазақстан Республикасы Мемлекеттік сыйлығының лауреаты, драматург
Д.Исабеков 1956 жылы Бадам стансасындағы он жылдық мектепті бітіргеннен
Д.Исабековтың шығармашылық лабораториясы
Дулат Исабековтың шығармашылық өмір жолы ерте басталады. 1963 жылы
Арада үш жыл өткенде, 1966 жылы, небары жиырма екі
«Гауһар тас» (реж. Ш.Бейсенбаев, 1975), «Дермене» (реж. Ә.Әшімов, 1986),
Жазушыға сапалы да жемісті еңбектері үшін Қазақстан Республикасының Президенті
Ең алғашқы әңгімесі «Шойынқұлақтан» бастап ширек ғасырға жуық уақыт
«Әпке» пьесасы бір отбасындағы ата-анасыз жастардың бір-біріне қамқорлығы, оқып
Кезінде Софокл:
«Монго есть чудес на свете,
Человек – их всех чудесней,» - деген екен.
Сол айтқандай, қаламгерлік қабілеті тек өзімізде ғана емес, әлемнің
Белгілі әдебиет сыншысы Құлбек Ергөбек: «Дулат Исабеков творчествосы жайында
Сонымен бірге Д.Исабековтың 60 жасқа толуына орай көптеген мақалалар
Д.Исабеков әңгімелері мен повестеріндегі тақырыптық идеялық ізденістер
Адамды таңдандыру қиынға айналған дәл қазіргі заманда оқырманы бар
«60-жылдардың ортасына таман (дәлірек айтсақ 1963 жылы) сол кездегі
Д.Исабеков қаламынан осы «Шойынқұлақ» әңгімесінен кейін талай-талай әңгіме,
Автордың әңгіме деп аталатын шағын жанрда жазылған шығармалардың тырнақалдысы
Кейінгі шығармаларында жазушы оқушысын ойға қалдырып, түйінді шешуді, қорытынды
Ал жергілікті ақын Абай Балажан өзінің мақаласын:
«Әсілі, әдебиетте белгілі бір суреткердің шығармасына пікір айтқаннан гөрі
Расында да, бүгінгі көркем көкжиегің ертеңгі өлшем болуға жарамайды.
Немесе кешегі репрессия, қуғын-сүргін жылдары туралы кешегі күндері ғана
Расында да ,әдебиеттің дәуірден-дәуірге көшетінін бес саусағындай біле тұрып,
Енді өзіміз таңдап алған негізгі тақырыпқа – жазушы Д.Исабеков
Кез-келген қаламгердің шығармасын талдау дегеніміз – оның шығармаларының тарихын
«Тақырып – творчестволық актының басы. Жазылмақ шығарманың кіндік мәселесі,
Сонымен, тақырып - өнер туындысының ірге тасы. Өнер өмірден
Сөйтіп, осы айтылғандарды әдебиет теориясының тіліне салсақ, «жазушының шындық
Осы тұрғыдан алып қарасақ, «жазушы Д.Исабеков шығармаларының тақырыптары қандай?»
Сонымен, тіршілік, адам өмірінің мәні, оның қоғамдағы орны, сан-қилы
Жазушы Д.Исабеков шығармаларының негізгі идеясы – кейіпкерлерінің қоғамдағы нақты
Ауылда туып-өскен, өмірлік дүние-танымы мен көзқарасы ауылда қалыптасқан жазушының
Қайта құру деп аталатын кезеңнің қиын-қыстау сәтінде туған автордың
Бұл әңгімелерде тоқырауға ұрынған қоғамның бар кеселін жайып салып,
Автордың «Соцализм зәулімі» атты әңгімесінің көтерер жүгі зіл батпан.
Сонымен бөлімшеде бес қабатты үй салу үшін және оның
Күрд бар ғой?
Бар.
Ноғай бар ғой?
Бар.
Қытай ше?
Ол да.
Шүршіт ше?
Шүршіт? Ол... ол жоқ. Ол қандай ұлт?
Осы әңгімелеріндегі бөлімшені жазушы бір кездері интернационализмге лаборатория болған
Мұнан ары оқысаңыз:
«Сепентай дәлізде селдіреп қалған жұртқа қарап:
Араларыңда шүршіт бар ма? – деді.
Жоқ.
Пүшту бар ма?
Жоқ. Олар Ауғанстанда тұрады.
Қап, бір шүршіт пен бір пүшту керек еді... Ал
Кім болушы ек, қазақтармыз.
Бізге қазақтардың керегі жоқ, қайта беріңдер.
Ойбай-ау қазақ қалаған там құлап қалады дейсіңдер ме?
Қайда барсақ та қазақтардан қажетті адамдарды алып қойдық дейді,
Қайда барып күн көреміз? Заңды сұрақ. Жазушының уайымын енді
Осы әңгіме туралы пікір білдірген Әмірхан Меңдеке «Біз кімбіз
Міне, осы қорытынды «Соцализм зәулімінің» де түйінді идеясы іспеті.
Әңгіменің екінші түйіні пайдалануға берілген екі зәулім үйге канализация
Сөйтіп, көп ұлтқа арналып соғылған үй қисая бастады. Құлауға
Идеясы жағынан осы әңгімеге жақын келетін шығарманың бірі «Жүз
Жазушы әңгімеде тұрғындардың образын мінездейтін бірсыпыра юморлық, күлкілі жанды
Австрияға барамын деп Австралияға өтіп кеткен Азнабай сонда өзіне
- Ойбай бағанадан бері соны айтпайсыз ба? – деп
Ал колхозды сақтап қалу жөнінде мәселені көтерген Мәулен ақсақалдың
Автордың күйінішін, қаупін байқауға болады. Ол қауіптің басы қандай
«Тура айтпай туғаныңа жақпайсың» дегендей автордың ұстанған позициясы мен
«Ескерткіш» пен «Талахан - 186» әңгімелерінің жөні бөлек. Сіз
Жазушының сондай-ақ «Конфронтация», «Қараспан процесі», «Есепшот, түйетауық және домино»,
Жазушының бұл шығармаларының табиғаты туралы көрнекті ақынымыз Т.Медетбек: «Дулат
Ең сұмдығы сол тағы да бір ұсақ күйкілік дертіне
Ондай күйкі бейшаралық орын алған жерде атамекеннің тозаңын шығарып
Кезінде баспасөз бетінде (Төретаева С. «Ізгілікке тұнып тұрған туынды»,
«Ай-Петри ақиқаты» әңгімесінде бұрынырақ аудан, облыс көлемінде, кейінірек Алматы
Адам ретінде Жамал қандай құрметке де лайық адам. «...Жасы
Бірақ Жамалға деген құрмет, қошемет ұзаққа бармайды. Оның күйеуі
«Бұл жартасты Жамал алғаш рет осыдан он жеті жыл
Шығарманың кейіпкерінің сезімтал әрі ақылды екендігін автордың өзі сомдаған
Әңгіме Жамалдың күйеуі Заманбектің қызметтен босағанын қошеметшіл топтан көп
Бұл - жұмыр жердің бетінде қилы-қилы тағдырлар ғұмыр кешіп
Ал, «Есепшот, түйетауық және домино», «Ағайындылар», «Ақлима», «Күйеу бала»
«Есепшот, түйетауық және домино» әңгімесінің осылай аталуын шығарманың фабуласынан
Әңгіменің жатық, әрі нанымды баяндалғаны сонша, осы жерде қазақтың
Қызба Ботпай доминодан жеңіле бастағанда алғашқы пікірінен, сыйынан қайтып
Бұл әңгіме жақында жазылған көптеген жылы пікір-лебіздермен қатар «Өз
Жақсылық Түменбаев: «Д.Исабеков повестерінен байқалатын бір ерекшелік – ол
Жазушы шығармашылығының батыл да еркін көрінетін жанры – повесть
Жоғарыда есімі аталған әдебиетші-ғалым қаламгерлерді ерекше ойға салып қойған
Десек те, әлгі келтіріп отырған пікірдің жаны бар секілді.
Әдебиет теориясының тілімен айтатын болсақ, «повесть дегеніміз – оқиғаны
Енді қаламгердің осы жанрда жазған шығармаларының жанрлық ерекшеліктеріне тоқталайық.
Кейбір зерттеушілер жанр және жазушы деген ұғымдардың арасын өзара
Әдебиет сыншылары Дулаттың повестерінен оның жазушы ретіндегі ізденістері, ойының
Белгілі әдебиет сыншысы Қ.Ергөбек: «Бекет» пен «Гауһар тас» -
Жазушы Д.Исабеков өзінің қаламгер ретіндегі повестің жанрлық ерекшеліктерін
Біздің ерекше қуанатын тұсымыз – ұлттық әдебиетімізде өз шығармаларымен
Олардың көпшілгі әдебиетке ауылдың өмірі мен адамдардың тұрмыс-тіршілігін суреттеуді
«Гауһар тас» - әдеби сында жоғары бағаланған повесть. Д.Исабековтің
Д.Исабеков шығармаларында жақсылық пен жамандықтың күресін лирикалық-психологиялық тұрғыдан нәзік
«Гауһар тас» - ән аты. Сұлу әннің, тым нәзік
Осындай сұлу ән Салтанаттың сүйіп айтар әні екен. Салтанат
Уақыт әсерін бойына тез сіңіріп, тіршілік дүниесінде өтіп жатқан
Д.Исабековтің лирикалық, психологиялық шығармаларынан соңғы ізденіс бағыты философиялық шығармаларға
Д.Исабеков әуел баста Айтматов әсерінде тәрбиеленген болуы да мүмкін.
Ол туралы Д.Исабековтің өзі былай дейді: «Гауһар тасты» әскерде
Ал Айтматовтың аудармашы Қалжан Нұрмахановқа жазған хатына қарағанда «Жәмилә»
«Гауһар тас» - әннің аты.
Екі жазушы да кейіпкердің ішкі жан нәзіктігін, шерлі көңіл
«Жәмиләда» - оқиға Сейіттің көзімен таразыланады.
«Гауһар таста» - Қайыркен ойы арқылы беріліп отырады.
Сейіт – суретші, Қайыркен – ақынталап бала.
Екеуінде де жеңге жағдайын қайнысы түсінеді.
Бірақ Дулат қырғыз жазушысынан белгілі бір мотивтерді батыл үйрене
Ол айырым өзгешеліктер мынада: Жәмиләнің бақытын табуы – алғашқы
«Гауһар таста» ше? Алдымен Салтанат ұлттық пішімде, ұяң қалпында
Салтанат көз жұмды. Оның қазасы тоңмойын Ыбыштан бастап ескіліктің
Қаншама тоңмойын, тоғышар болғанымен адам баласына ықпал елуге болады.
Әлгіндей кейбір ұқсастық сырына келсек, ол – қырғыз, қазақ
«Д.Исабеков повестерінде Ш.Айтматов, Ю.Бондарев, Д.Гранин, П.Вежинов, В.Распутин секілді жазушылардың
«Гауһар тас» - Д.Исабековтің алғашқы кезеңде жазған шығармасы. Аталған
Д.Исабековтің «Гауһар тас» повесі бірінші жақтан баяндалады.
Сөз зергерлерінің алдында жетелеп отырар ортақ ой, ортақ мақсат
Д.Исабеков – бар болмысымен ұлттық жазушы. Шығарманың басталуы, географиялық
«Қайсыбір талантты деген жас жазушыларымыздың жекелеген шығармаларында суреткерлік интуиция
Д.Исабековтің «Гауһар тас» повесіндегі Ыбыш пен Қайыркеннің,
Ол қандай кейіпкерді нысанаға алса да, қандай тағдырды талдауды
«Гауһар тастағы» төңірегін көз қиығымен жұмсап үйренген қарт әке
«Характер героев изменяются», - дейді В.Шкловский. Характер өзгерісінде
Ыбыш – аяулы жарын бағалай, аялай алмағанын кеш түсінді.
2-тарау. Д.Исабеков шығармаларының көркемдік ерекшеліктері
2.1. Суреткердің кейіпкер психологиясын беру шеберлігі
Жазушы Д.Исабековтің характер ашуда тиімді пайдаланар тәсілінің бірі –
Оның «Гауһар тас» повесіндегі Ыбыш пен Салтанат қарама-қарсы характерлер.
Ол «Гауһар таста» характер қрама-қайшылығын диалогпен де ұтымды ашады.
«Ол жүгіріп келіп сыртқа көз тастады. Қарды көрген бетте
Қандай тамаша, қандай ғажап! Міне, бері қара.
Салтанат ұлпа қардан уыстап алды да, шалқалап тұрып аузына
Өй, есерсоқ, - деді бағаналы бері оған «жынды ма,
Қар жегені несі ол. Ауырып өлесің, кір үйге.
Һім, өлмеймін, - деді ол уысындағы қалған қарды тағы
Неғыл дейді?
Ойын білесің бе деймін.
Не айтып тұр мынау, ойыны несі ол?
Кәдімгі ойын. Міне, мынадай, Салтанат ұлпа қардан уыстап, оны
- Әй, бұның не бұл, - деді Ыбыш ашуланып.
Салтанат ішек-сілесі қатып майыса күліп тұр...
Әй, неге күлесің-ай, - дейді ол малақайын киіп жатып.
Адам таяқты жемейді, не айтып тұрсың өзің, - деді
Молдаға оқыту керек сені, - деп теріс айналып кетті».
«Гауһар тас» повесінен келтірілген осы үзіндіде Салтанат жаны мен
«Ыбыш ұзаған соң Салтанат соңынан қарды шұбалтып ішке кірді.
Үйбай, қарағым-ау, бала боп кеттің бе, желең шығып қар
Осы жолдардан ене мен келін арасындағы аналық түсіністік аңғарылады.
Жанрлық табиғатына лирикалық, психологиялық, философиялық шығармалар деп қарауға болатын
Сырты қарапайым шығармалардың ішкі шырайы, ішкі иірімдері күрделене түскен.
Жазушының алғашқы жазған «Гауһар тас» повесі кейін жазылған шығармаларымен
Бұл жазушының стильдік сыйымдылыққа талпынысының дәлелі. Стильге компонент ретінде
Сондай-ақ Д.Исабековтің «Гауһар тас» повесіндегі Салтанаттың қайнысы Қайыркенге: «Әйтсе
Стиль шығарма тілімен ғана шектелмейді. Стиль - творчестволық мәнер
«Ыбыштың мінез-құлқы, кескін-келбеті, аузындағы сөзі мен күлкісіне шейін әкемнен
Бұл - «Гауһар тастың» басталуы. Осы алғашқы сөйлемде не
«- Мені соған үйреткен сіз кінәлісіз, әке...» -дейді ол
«- Сенің өз бетің, өз шешімің қайда еді? Өмірдегінің
Демек, атадан мирас қылып алатын да, атмайтын да қасиеттер
Шығарманың бастауындағы бір сөйлем шығарманың қан тамырына осылайша тарап
Ар тазалығы, шынайы сезім байлығы, адам жанындағы тереңдік пен
«Гауһар тас» повесінде Д.Исабеков оқиға шытырманынан гөрі жан дүниенің
Өмір құбылыстары – сырларын, адамдардың өзара қарым-қатынастарының өзекті мән-мағынасын,
«Тіршілік», «Сүйекші» повестерінде автордың суреткер ретінде толыса түсіп түйген
Бұл екі шығармада жасы жетіп, артынан алды жуық, тәні
Жазушы-сыншы Б.Нұржекеұлы өз замандасының шығармашылығы жайында: «Д.Исабеков адамдар арасындағы
Повестерінде Д.Исабеков оқиға шытырманынан гөрі жан дүниенің шытырманын алға
Жанрлық табиғатына орай философиялық шығармалар деп қарауға болатын Д.Исабековтің
Сондай-ақ, Д.Исабековтің қай шығармасында да негізгі түйінді мәселеге қатысты
Д.Исабековтің тынысты шығармасының бірі «Сүйекші». Осы повестегі философиялық ой
«Өмірге іңгәлай келген Тұңғыш ата-ана мейірімінен гөрі жұрттың көз
«Жұлдыз» журналының биылғы үшінші санында жас жазушы Д.Исабековтің «Үндемес»
Бұған қарап «Сүйекші» повесінің алғашқыда «Үндемес» деген атпен жарық
«Сүйекшіде» - көр қазушы Тұңғыштың өмірі, тағдыры баяндалады.
«Шыңырауда» - құдықшы Еңсептің өмірі суреттеледі.
Мұнда қазақ халқының өткен тарихы, жаңа қоғам тұсындағы рухани
«Шыңырауда» Ә.Кекілбаевтың о бастағы философиялық, аналитикалық суреттеу тәсілінің айнымағанын
«Үндемес» - бір адамның тағдыры. Қысқа өмірдің қызығын емес,
«Шыңырау» повесінде құдықшы Еңсептің тағдыры да аса қайғылы. Бұл
Сондай-ақ екі шығармада да авторлар Тұңғыш пен Еңсептің тағдырын
«Сүйекшіде» тіршіліктің бүкіл тауқыметін тартып-тартып, енді-енді ғана соның қызығын
«Сүйекші» мен «Тіршілік» повестерінде жазушы өткен күндер зардабынан зар
Д.Исабековтің «Сүйекшісі» жайлы «көр қазушылық қазаққа тән болмаған, сондықтан
«Тіршілік» повесінде жақсылық пен жамандықтың сырын басқа қырынан түйеді.
Тақырыбының ерекшелігінен шығарманың жазылу тарихы, лабораторясы қызықтырған.
«Тіршілік» повесіндегі Киеван бейнесі өмірден алынған. Бала кезімде жалғыз
«Тіршілік» повесі де «Сүйекшімен» сарындас, бағыттас. Мұнда көкнәрші Киеван
«Жазушы жеңіл юморлы штрихтармен-ақ характер психологиясын аңғартады. Алайда кейіпкерді
«Жалаң дәріпшілдіктен жүйелі түрде безіну қазақ прозасының жас буынының
Бұл пафос Д.Исабеков шығармаларының көбіне тән. Ол тоталитарлық идеология
Д.Исабековтің «Сүйекші» мен «Тіршілік» повестеріндегі басты кейіпкерлер де шетінен
Уақыт ағымын жіті барлай алмаған шалдың күлкілі халі, әрекеті
Ойбай! Айттым ғой...
Нені айтың, нәлеті-ау, нені айтып ең...
Төрт рет ұрады деп...».
Бір қарағанда пәлендей маңызы жоқ сияқты детальдан аңдасақ, шалдың
«Қуаған екі бұтақтай бір-біріне сүйеу болып, тіршілік кешіп жатқан
«Адамдардың ала қолдығы мен ұшқырлығынан ылғи көз түрткіге ұшырап,
Жазушының адам баласының, тіпті мына күрделі өмірдің өз бастау
Жалпы, Д.Исабеков шығармаларының қай-қайсысында да «қағанағы қарқ, сағанағы сарқ»
«Адамдар тағдырларындағы трагизм – арман-мұрат пен кешкен ғұмыр арасындағы,
«Сүйекші», «Тіршілік» повесіндегі кейіпкерлер тосын. Олардың тағдыры жайлы әр
Табанды күресті талапетпей-ақ қоялық, Тұңғыш ең болмаса өз тағдыры
Осы екі шығарманы оқығанда біздің есімізге Гетенің характер –
Біздіңше, Гете жеке адамның өмірбаянын тарих, қоғам сипатын, мінезін
Д.Исабеков аталған екі повесінде осындай жолды ұстанғандай болып көрінеді.
«Сүйекшідегі» Тұңғыштың, «Тіршіліктегі» Молдарәсілдің бақытсыздығын, әдеттегі ұғымға салсақ, революцияға
Өмір кешкен уақытына, қоғамдық әлеуметтік жағдайына көп нәрсе
Негізінен жазушы шығармашылығындағы сапалы көркемдік құбылыс деп бағаланған бұл
«Сүйекші» повесінде жағдай былай суреттеледі.
Тұңғыш – Аманат бала - Кеңкелес.
Бұл кейіпкер есімінің, атының өзгеруі. Осыны жазушы кейіпкер характерінің
Қабантуға көшуге ықырар емес. «- Ағатай... енді апам қайтіп
Кек кернеген сәтте Үкітайға қарсы шықты. «- Сойып жедім.
Кейіпкер жан дүниесі өзгерді. Соған орай аты өзгерді.
Міне, осы аралықта Тұңғыштың характер өзгерісі ашылып отырады. Характер
Тұңғышты нақты характер ретінде талдағанда осыған көз жеткіземіз.
Характер – сонымен бірге жалпылық мәнге ие. Тұңғышты өз
Яғни Тұңғыш («Сүйекші»), Молдарәсіл мен Қыжымкүл («Тіршілік») секілді кейіпкерлерде
«Тіршіліктегі» туған перзенті Қыжымкүлдің тағдыр тәлкегіне ұшырағаны аз болғандай,
Демек, «қатыгездік пен қараулық ылғи да адам өмірін мән-мағынадан,
2.2. Кейіпкерлердің адамгершілік ізденістері мен қоғамның әлеуметтік шындығы.
Аз ғана кейіпкерлері бір-бір қоғами көзқарастың жүгін иығына артқан
Автор қарны аш, киімі жұпыны болса да жаны таза
Жазушы тағдырында қызық жай бар. Қазақ жазушылары өзіміз тіршілік
Жазушылық - өзіне жайлы болу емес, өзіне керек болу
Бүгінгі күн тақырыбына оралу киын-ақ. Өмірді зерттемей, қым-қуыт өзгерісті
публицистикадан өзге жанрға қол ұра алмай жүрген аңтарылысын (тіпті
Уақыттың жаңаруы, бір жағынан, Дулат Исабековтің рухани ізденіс өрісін
Халық - қасиет. Халық бойындағы мінді домбыраны сабалап тартқандай,
Дулат Исабеков мейлі өткен күн тағылымын айтсын, мейлі бүгінгі
Қазақ халқының өткен тарихи, жаңа қоғам тұсындағы рухани түлеуі
характерлер философиясымен келіп тарихқа, халық болмысына барлау жасайды. Белгілі
Оның романындағы кейіпкерлердің қайсысы да жеке характер ретінде ашылады.
Біз алдыңғы тарауда романның барлық кейіпкері бір-бір қоғами көзқарастың
Әлеуметтік қабаттың жоғарғысында түрған Көлбай шопан, оның әйелі Теңге
Көлбай образы арқылы автор 70-жылдардағы қарапайым еңбек адамдарын көрсете
алынып, 70-жылдарда қарапайым еңбеккердің қоғам мүлкіне жаны ашитын, Отан
Көлбай - адамзаттық масштабқа көтеріле алған ұлттық характер иесі.
Теңгенің Көлбай образын толықтыра түсетін кейіпкер екенін жоғарыда айтқанбыз.
Дулат қаламгердің ірі характерлері әдебиетте тұлғаланып қалады. Оның кейіпкерлеріне
Келесі бір жаңарған уақыт көрінісін танытатын кейіпкер -Кенжетай Оразов.
Романдағы биліктің өкілі Қаратай мен совхоз директорының бейнелерінен танылады.
Совхоз директорының жағымпаздығы барлық қылығы мен сөздерінен көрніп тұрады.
Өмір кешкен уақытына, қоғамдық әлеуметтік жағдайына көп нәрсе байланысты
Шығармаларында жақсылық пен ізгіліктің көбіне көркеуделік, зорлық-зомбылықтан жеңіліс тауып
Қаратай қатал жүйенің қақпақылына бір рет іліккен, құрдымға кетудің
Бұл - 70-жылдары Қаратай тәрізді басшылардың болғанын растайды. "Характеры
Сәргел образы арқы романдағы сол кезең көрінісінің көлеңкелі жақарын
2.3. Д.Исабеков әңгімелеріндегі образдардың жасалу ерекшелігі
Жазушы идеясы сан алуан жолмен көркем образ арқылы іске
Д.Исабековтің шығармашылығының зерделі зерттеуші, оқырмандарының бірі Темірхан Медетбек: «...Дулат
Автор әңгімелерінде шығармашылық еркіндікке көбіне ауыл адамының образы («Социализм
Мәселен, автордың әңгімелеріндегі ауыл адамының образын жасаудағы ерекшеліктеріне тоқталалық.
Әңгімеден мысал келтірейік:
«Қысқаша мінездеме: Тауықшы Молдабай - өз ісіне адал берілген,
Меңгеруші Құрал Отыншиев – 1972 жылдан бөлімше меңгерушісі. Осы
Өтеш Оймауытов – Шымкенттегі бір жылдық бухгалтерлер курсын бітірген.
Көмешбай Жидебаев – зоотехник. Теориялық білімі бомағанымен жақсы практик.
Әліқұл Тазабеков – колхоздың ежелгі мүшесі. Қара жұмыстың қайсысы
Міне осы сияқты мінездеу тәсілі «Социализм зәулімі» әңгімесінде де
Д.Исабеков әңгімелері мен повестерінің жанрлық стильдік сипаттарын көрсетудегі жазушының
Д.Исабековтің жазушылық шеберханасын зерттеп қарасақ, прозадағы шағын жанр әңгіме
«- Қар аралас жаңбыр жауып, денені суық қарыған қара
Шығарма жазам деген ой сол сәтте келді. Ойымды жинақтадым
Міне, бары осы.
Кішкентай ғана оқиға. Сол шығарманың жазылуына қозғау салған. Ал
Жазушы стилі туралы сыншы науым пікіріне жүгінсек Т.Тоқбергенов авторлың
«-Д.Исабеков қызыл сөзге, құр жалтыраққа әуес емес, суретшіге тән
Ал белгілі сыншы-әдебиеттанушы Қ.Ергөбек жазушының бірді-екілі шығармаларына байланысты айтылған
«Адам баласының тағдыры тал күбідей айнығыш», «...Қыжымкүлдің ойын шәліге
Тұрмыстық деталь, майда сурет автор мақсатына қызмет етеді. Сыншы
Қарабайырлау болып көрінетін теңеулер шығармаларын ұлттық тіршіліктен жаратып, ұлттық
Әдебиеттегі деталь – суреткердің шабытты еңбегінің нәтижесі, аса сирек
«Ескі үйдегі жаңа қныс» әңгімесінде: «Кешкі Есіркептің үйінде үлкен
Қоныс құтты болсын! – деді ыржиып.
Иттер, - деді Есіркеп еріксіз езу тартып».
Немесе, «Социализм зәулімі» әңгімесіндегі мына сөйлемдерде: «Жиналыста отырған жиырма
Дулат Исабеков әңгімелері сөз болғанда назардан тыс қалмайтын нәрсе
Дүниедегі сұмдық сорақылықтар кейде жазушының қаламынан шыққанда ең әрі
Мысалы, «Жүз жылдық арман» әңгімесінде «Қоянды» колхозының жалпы жиналысындағы
Сонымен қатар, жоғарыда айтып өткеніміздей, Д.Исабековтің стильдік мәнерін –
«Желтоқсанның ызғарлы күндері де басталды міне».
«Сүйекші» повесінің алғашқы сөйлемі. Повестің әрі қарай суық тағдыр
«Он ойланып, тоғыз толғаныстан туғандықтан ба, Дулаттың әр шығармасының
Түртеп келгенде, «Сүйекші» мен «Тіршілік» повестерінен жазушы қаламының қыралығында,
Қорытынды
Өнердің басты пәні – Адам. Софокл айтқан жарық дүниенің
Кейде бүгінгі өмір, замандастар тіршілігінен жазылған шығармалар – маусымдық
Пайдаланылған әдебиеттер:
Алпысбаев Қ. Көркем шығарманы талдау жолдары // Оқу құралы.
Асылбеков С. Тазалыққа үндеу // Жалын, 2002, қыркүйек, №9.
Әшімбаев С. Сын мұраты. –Алматы: Жазушы, 1974.
Әшімбаев С. Талантқа тағзым. –Алматы: Жазушы, 1982.
Әшімбаев С. Шындыққа сүйіспеншілік. –Алматы: Жазушы, 1993.
Әдебиеттану терминдер сөздігі. Ред. басқарған З.Ахметов. –Алматы: Ғылым, 1998.
Балажанов А. Тұғырға байық талант// Оңтүстік Қазақстан, 15.12.1992.
Балажанов А. Туған жерін тұмар еткен // Оңтүстік Қазақстан,
Балажанов А. Өліарада туған жыр // Алматы ақшамы,
Бектасова Г. Жазушыға жазу – міндет, айту – парыз
Бөкей О., Шағатай Ж. Жусан исі // Егемен Қазақстан,
Бөпежанова Ә. Болмыспен бетпе-бет // Егемен Қазақстан, 2002, 16
Елеукенов Ш. Замандас парасаты. –Алматы: Жазушы, 1977.
Елубай С. Дулат Исабеков // Парасат. 1992, №10, 5-б.
Ергөбек Қ. Жазушы шеберханасы (Сәбит Мұқанов). –Алматы: ҚАЗақпарат, 2002.
Ергөбек Қ. Ұлтын сүйген жүрек үні // Қазақ әдебиеті,
Ергөбек Қ. Баянғұмыр. –Алматы: Жазушы, 1991.
Ергөбек Қ. Тағдырлар толғауы. Сөзстан. 6-кітап. Құраст. Б.Сарбалаев. –Алматы:
Жұмабаев Б. Дуалы ауыз Дулатым // Оңтүстік Қазақстан, 1999,
Исабеков Д. Бес томдық шығармалар жинағы. 1-том. Повестер. –Алматы:
Исабеков Д. . Бес томдық шығармалар жинағы. 2-том. Роман.
Исабеков Д. . Бес томдық шығармалар жинағы. 3-том. Әңгімелері.
Исабеков Д. . Бес томдық шығармалар жинағы. 4-том. –Алматы:
Исабеков Д. . Бес томдық шығармалар жинағы. 5-том. –Алматы:
Исабеков Д. Өмірбаяны // Оңтүстік Қазақстан. №87, 15 қыркүйек,
Исабеков Д. Не істеп жүргенімді өзім де түсінбеймін (Сұхбаттасқан:
Исабеков Д. Діннің өзгеруі мүмкін, мәдениет өзгермесін (СұхбаттасқанМ.Омарова) //
Исабеков Д. Жарты жыл сайын роман жазатындарға қайранмын (Сұхбаттасқан
Исабеков Д. Қазір қандай кітап оқылады? (Сұхбаттасқан Р.Ескендірова) //
Исабеков Д. Әдебиеттегі экспериментке біз енді барамыз. (Сұхбаттасқан А.Жалғанбаев)
Исабеков Д. «Қазақ әдебиеті» энциклопедиясы, 2002, 316-б.
Кекілбайұлы Ә. Талантты ұрпақтың тағылымды келбеті // Егемен Қазақстан.
Кекілбайұлы Ә. Шыңырау. Роман және повестер. –Алматы: Жазушы, 1982.
ҚР Президентінің «Әдебиет және сәулет саласындағы ҚР-ның 1992 жылғы
Қабдолов З. Сөз өнері. –Алматы: Жазушы, 1992.
Қажиақбарова Р. Қазіргі әдеби процесс/ оқу-әдістемелік құрал. –Шымкент: 2003.
Қарықбаева Б., Доланбаев М. Қазақы мінез Дулат Исабеков әңгімелерінен
Қирабаев С. Кеңес дәуіріндегі қазақ әдебиеті. –Алматы: Білім, 2003,
Қожахметова М. Ақиқат
Мұқанов Ж. Жазушының жанайқайы // Оңтүстік Қазақстан, 6.12.1995. 2-б.
Меңдеке Ә. Біз кімбіз осы? // Егемен Қазақстан, 1992,
Медетбек Т. Өзегі өртеніп түрған туындылар // Маңғыстау, 1992,
нұрғали О. Бәрімізді жылытқан оттың күші // Ақ желкен,
Нұржекеұлы Б. Дулаттың ой азабы // Жас алаш, №125,
Оразов Дерменелі даланың перзенті // Қазақ әдебиеті, 1987, 5
Сыдықов Т. Мұрат пен міндет. –Алматы: Жазушы, 1987.
Сүндетов М. Жаз дидарлы жазушы // Жас алаш, 1992,
Сөзстан 4-кітап. Құраст. Ергөбек Қ. –Алматы: Жалын, 1983.
Сматай С. Адам ақиқаты // Егемен Қазақстан. 1992, 1
Талантқа лайық талап болса // Қазақ әдебиеті, 1978, 4
Тоқбергенов Т. Үш тоғыс. –Алматы: Жазушы, 1977.
Тоқбергенов Т. Ішкі иірімдер // Қазақ әдебиеті. 1973, 4
Төретаева С. Ізгілікке тұнып тұрған туынды // Оңтүстік Қазақстан.
Түменбаев Ж. Тоқырау және түлеу // Социалистік Қазақстан. 1991,
Уақыт және қаламгер. 1-кітап. Құраст. Жәмішев А. –Алматы: Жазушы,
Уақыт және қаламгер. 7-кітап. Құраст. Мағауин М. –Алматы: Жазушы,
Уәлиев Қ. Пері иектеген періште // Қазақ әдебиеті. 2002,
Ульяминов П. Обретение // Литертурная газета. 1984, №13 (4975).
Ыбырайымов Б. Көркемдік көк жиегі. –Алматы: Жазушы, 1981.
48
Дулат Исабеков
Д. Исабеков шығармаларының көркемдік ерекшеліктері
Күрделі қимыл атауларының қазақ тілінде қолданылуы
Дулат Исабеков драматургиясы
Жазушы және өмір шындығы
ПСИХОЛОГИЯЛЫҚ БЕЙНЕЛЕУДІҢ КӨП ТҮРЛІ ФОРМАЛАРЫ МЕН ТӘСІЛДЕРІ
Жетімдер бейнесі
Ш.Айтматовтың «Жәмилә» повесінің қазақ, орыс, ағылшын тілдеріне аударылуы
ДУЛАТ ИСАБЕКОВ ПРОЗАСЫНДА ПСИХОЛОГИЗМНІҢ КӨРІНУ ЖОЛДАРЫ
Тақырып идеяға тартылған жол