Есеп беріп отырған жылдары жолбарыс
Мазмұны
Кіріспе .....................................................................................................................3
І – тарау. 1830-40 жылдардағы ұлт-азаттық
1.1. И. Тайманұлы, М. Өтемісұлы
1.2. К. Қасымұлы бастаған ұлт-азаттық көтерілістің
ІІ – тарау. 1850-70 жылдардағы ұлт-азаттық көтеріліс
2.1. Жанқожа мен Есет бастаған ұлт-азаттық көтерілістің
2.2.Маңғыстаудағы адайлар көтерілісінің тарихи маңызы ………….……...42
Қорытынды..........................................................................................................51
Пайдаланылған әдебиеттер..............................................................................52
Кіріспе
Жұмыстың өзектілігі
Қазақстанда патша өкіметінің отарлау саясатына
Кеңестік тарихнамада Қазақстанды отарлау мәселесі Ресейге
КСРО ыдырағаннан империялық ойлауды
Қазақстан Республикасы Тәуелсіздік алғаннан кейін
Жұмыстың мақсаты мен міндеттері:
Қазақстанда патшалық Ресейге «өз еркімен
Патша өкіметінің қазақтардың азматтық
Азаттық қозғалыстарын басуда «құйтырқы» немесе
Патшалық Ресейдің империялық пиғылының
Отандық тарихымыздың бұрмаланған
Ж.Нұрмұхамедұлы Хиуа хандығының
Есет Көтібарұлының 1856 жылға дейіні патша
Маңғыстаудағы адайлар көтерілісінің
Кенесары Қасымұлының ұлт азаттық
Патша өкіметінің қазақтардың азаттық қоғалысын басуының
Диплом жұмысының хронологиясы
Жұмыстың хронологиялық шеңбері 1840-1870 жылдар
Дипломдық жұмыстың тарихнамасы
ХҮІІІ-ХІХ ғасырдағы Қазақстандағы азаттықт қозғалыстардың
Е. Бекмаханов ХІХ ғасырдың бірінші жартысынд
С. Асфендияров, Е. Бекмаханов еңбектеріне
Бұл жылдары жарық көрген
«Орта Азия шолу» беттерінде «Қазақтар
Жұмыстың құрылымы
Жұмыс кіріспеден, негізгі екі тараудан,
І – ТАРАУ. 1830-40 ЖЫЛДАРДАҒЫ ҰЛТ-АЗАТТЫҚ
1.1 И. Тайманұлы, М. Өтемісұлы
ХІХ ғасырдың 30-шы жылдарында Ордада
Осынау көтерілісті бастаған сұлтандар емес,
Бұл көтеріліс бірінші кезекте тіпті
Сырым батыр көтерілісінен бастап, бұрынғы
1836 жылы басталған осынау жаңаша сипаттағы
Исатай өз туыстары ішінде ерекше
Жастығына қарамастан старшын ретінде Исатай
1818 жылы Ордада халық толқыны
Өзінен-өзі түсінікті, Әскери атаман Ордаға
Жәңгірді хандыққа көтерер алдында Исатай
Исатай батыр елшімен әуелі Сарайшық
Сол кездің барлық қазақтары секілді
Ол тұстағы сауаттылық хан
Беріш руының старшыны ретінде Исатай
Әрина, Исатайдың Ордадағы әрқилы
Қайткен күнда де, өктем де
Исатайдың көтерілісі туралы іс басталған
Хан келтірген мәліметтен көрінгеніндей, генерал
Бөкей Ордасының сұлтаны Шығай Нұралиев
Сірә, кісі өлтіргені жөніндегі
Исатай батыр өз үстінен осындай
Осы деректерге сүйене отырып,
Исатай батыр өзіне бағынышты ауылдармен
«Маған бағынышты Беріш руының старшыны
Исатай мен оған бағынышты қазақтардың
«Исатай Таймановқа жыл сайын қыстап
1834 жылы Жәңгір хан Исатайлар қоныс
Жоспарға Жәңгір ханның қойы
Сонымен руластар арасында жер бөлісі кезінде Жәңгір хан Исатай
Исатай Таймановтың кнзінде басынан өткерген азабы –
Қырандай қалықтаған қазақ даласының еркін ұлдары үшін
Исатай батырдың тамаша серігі Өтемістің ұлы
1836 жылғы 8 қарашада орыс тергеушісіне берген
Махамбет Өтемісұлы татарша да, орысша да өте сауатты
Исатай мен Махамбеттің өшпенді жауы Қарауыл қожа бірде
Махамбет көтерілісті шын ниетімен жақтады. Орысша да татарша
Исатай Жәңгір ханнан әділдікпен жәбір көрген қазақтар үшін
Көтеріліс басшыларының бұл кезде қандай жоспары болғаны
Ақбұлақ деген шағын өзен солтүстік батыста Жосалы жотасынан басталып,
Бірақ көтерілісшілер абдырамайды. Баймағамбет өз командасымен өзеннен өтіп, зеңбірек
Бердібек Түсекенұлының айтылмыш поэмасында Махамбет Үбі, Есенгелді,
1840 жылдың желтоқсанында Махамбет бірнеше жолдастарымен
Жәңгірханның хабары тиген ойда ақ әскери губернатор 1841 жылдың
Осы жылдың 4 наурызы күні сұлтан Мұртаза Өзбекқалиев:
Махамбеттің қолында қару болғандықтан, ол тұтқынға түскісі келмейді. Сол
Аса қауіпті қылмыскер атанған, «бүлікші» Таймановтың тайынбас серігі
Махамбет ұсталынған үйдің иелері ағайынды Тілекеевтер де Орынбор қаласына
1941 жылдың 17 наурызы күні Махамбет Өтемісов Орынбор
Орынбор әскери губернаторының Шекара бөлімі бойынша 1841 жылғы №355
Махамбет Өтемісовтың ісі 1841 жылғы 31 наурызда тергеу
М. тынышбаевтың «Қырғыз-қазақ тарихына материаладар» деген кітабының 73 беттегі
Құрметті авторымыздың бұл мәліметті қайдан алғанын біз білмейміз. Бәлкім
Орынбор Жеке корпусының қоры кезінде өрттен үлкен
1.2 К. Қасымұлы бастаған ұлт-азаттық
ХІХ ғасырдың 30 жылдарының аяғында
Кенесары Торғай мен Ырғыздан Сырдария маңына кетер кезде, ол
Хиуа мен Бұқар арасында 1842 жылы басталған соғыс бәсеңдеместен
Бұқарда тұрған Ресей саудагерлерінің көптеген көрсетулеріне қарағанда, ұзаққа созылған
Бұқар мен Хиуа арасында уақытша бітім 1845 жылы көктемде
Ұзаққа созылған өзара соғыстан едәуір әлсіреген Орта Азия хандықтары
Бұқар мен уақытша бітім туралы 1844 жылғы келіссөз кезінде
Кенесары үшін Сырдария маңында ыңғайлы жағдай қалыптасқанына қарамастан, ол
Хиуаға қарсы күресті Кенесары Шекті руының батыры Жанқожа Нұрмұхамедовтың
Кенесары өзінің негізгі күштерін Қоқанға қарсы жұмсады.
Кенесарының Қоқанмен күресінің мақсаты Сарыарқадан өзіне ілескен ауылдар үшін
Жанқожа Кенесарыға көмектесуге қуана келісті. Ол өзінің жігіттерімен Кенесарыға
Орынбор Шекара Комиссиясының төрағасы генерал-майор Ладыженский жансыздардың көрсетулеріне сүйене
Кенесары көмек сұрап Шөмекей, Керей, Шекті, Алтын және Әлім
Ұлы жүздің қонысында Кенесары қиын жағдайға тап болды. Осы
Үкімет Кенесары көтеріліске Ұлы жүз қазақтарын көтере ме деп
Ұлы жүздің сұлтандары өз кезегінде өздерінің патша өкіметіне берілгендігі
«Біздің мекенімізге келген Кенесары мен оның жақтастарына халық тыныштығын
Қоқанның билеп-төстеуіне қарсы бірлесіп күресуге шақырып, қырғыз халқына Кенесарының
Кенесары сонымен бірге, Ұлы жүзде жүрген өзіне басқа да
Шынында, Ұлы жүздің біршама бөлігінің қазақтары қосылғаннан кейін Кенесары
Қырғыздармен қатынасын шиеленістірмеу үшін Кенесары өзінің ауылдарына шабуыл жасаған
1846 жылдың орта шеніне қарай біршама тыныштық орнады да
Қырғыздар жағынан елші болып белгілі болып белгілі манап Қалығұл
Кенесары Қалығұлмен қазақтармен қырғыздар бұдан былай достық, тату көршілік
Уақытша бітімді көп кешікпей қырғыздардың өздері бұзды. Манаптар қырғыз
1847 жылы Кенесары қырғыздар жеріне басып кірді. Бұл күресте
жақтан да болды. Қырғыз манаптары өкіметке жазған хаттарында: «Кенесарының
Феодалдық қоғам жағдайындағы ұлт-азаттық соғыстар туралы Энгельс былай
Кенесарының қатыгездігін оның шыққан ортасы
Кенесарының қырғыздармен шайқасының тағдыры қырғыздар жеңісімен аяқталатыны алдын ала
Екіншіден, қазақ сұлтаны Рүстем және Сыпатай би Кенесары қозғалысына
Сыпатай мен Рүстем көрсеткен қызмет ұмыт қалған жоқ. Кейіннен
Үшіншіден, Қоқан бектері өз әскерлерін Ормон манаптың қарамағына бергенді.
Жағдайдың үмітсіз екендігін түсінген Кенесары әскери кеңес шақырып, қоршаудан
Кенесары барлық аттарды сойып, тек азық-түлік артатын ЗО ат
Кенесары мен Наурызбай әрқайсысы өз отрядтарын басқарып, қоршауды бұзып
Кенесары өзінің отряды мен Қарасуық деген батпақты өзен арқылы
Қоршаудан шығуға тырысу сәтсіз аяқталды. Наурызбай өзінің отрядымен күші
Өзін өлтірер алдында Кенесары қырғыз манаптарына тағы да өз
Кенесары өзін өлтірер алдында, иін тірескен халық жиналып тұрған
Өкімет қырғыз манаптарының Кенесары көтерілісін басуда көрсеткен көмегін жоғары
Қапал уезінің қазақтары Кенесары үшін кек алу мақсатында қырғыз
Кенесарының жанын пида еткен күресі, оның халық мүдделеріне шексіз
ІІ – ТАРАУ 1850-60 ЖЫЛДАРДАҒЫ
2.1 Жанқожа мен Есет бастаған ұлт-азаттық көтерілісінің
ХІХ ғасырдың бірінші жартысында Ресей империясының Кіші жүздегі отарлық
1837 жылы Ресей өкіметі тарапынан бағьнышты ел ретінде Кіші
Алғашқы - кезде түтін салығы Шеп маңайындағы қазақ руларынан
Түтін салығын жинау әу бастан-ақ ерекше тапсырмалар жүктелген жазалаушы
Кезекті салық келіп түскен кезде комиссия оны алдымен өткен
Түтін салығының енгізілуі және оны жинау кезіндегі зұлымдыкқ іс-әрекеттер
1849 жылы дала аймағының Батыс бөліміне жіберілген губернатордың ерекше
Түтін салығының орнына үкімет көбінесе халықтан қой, бидай, тары,
Түтін басы салығын заттай жинау, әсіресе кедей-кепшіктердің жанына қатты
Түтін-салығын заттай жинаудың кесірінен жалдаптыққа жол ашылады. Салық жинаушы
Түтін салығы осы кезге дейін қалыптасқан салық міндеткерліктерінен, әсіресе,
Орынбор Шекара Комиссиясының бір көрсетіндісінде: «Қазақ кедейлерінің көпшілігі түтін
1844 жылғы «Орынбор қырғыздарын басқару туралы ереже» шыққанға дейінгі
Жоғарыда керсетілген мәліметтен 1837-1840 жылдар аралығында түтін салығынан түскен
1841 жылы түтін салығынан түскен түсім көлемі бірден көтеріледі,
кейбір бөлігін салық жинау саласына тартуға байланысты болатын.
Одан кейін жылма жыл түтін салығынан жиналған ақшаның өсіп
бұл аймақта царизм позициясының күшейгендігін және Ресей империясы
билігінің Орынбор ведомствосына қарасты территорияға түгел тарағанын көрсетеді. Билеуші
Бларамберг XIX ғасырдың 40-жылдарында Кіші жүзде шаңырақ саны 100
мыңға жуық деп
Кіші жүзде патша үкіметінің саяси, әскери-стратегиялық және
экономикалық позицияларының үстемдік етуі, біз жоғарыда айтқандай
1844 жылға «Орынбор қырғыздарын басқару туралы ереженің» шығуына
алып келеді. Бұл ереже осы кезге дейін қалыптасқан эксплуатациялау
жүйесін және тәуелді халықты империяға қосып алуды заңдастырады.
Ереже бойынша түтін салығы Орынбор ведомствосына қарасты қазақтарға
түгелдей салынады. Осы уақыттан бастап түтін салығы жалпыға бірдей,
тұрақты мемлекеттік салық бола бастады және оны жүйелеу Сыртқы
министрлігінің Азия Департаментінің қолына беріледі. Ал Шекара
Комиссиясына түтін салығын жинауды бақылау және қамтамасыз ету
міндеті жүктеледі. Бұрынғысынша түтін салығы әрбір түтіннен сол
бұрынғы көлемінде алынды, салықты жинау құқығы бұрынғыдай қазақ
феодалдық рулық -үстем топ өкілдерінің қолында қалады. Осы кезеңдегі
өкіметінің саясатының таптық бағыты және әлеуметтік әділетсіздігін
айқын көрсетеді.
Кенесары Қасымұлы бастаған қозғалыстан кейін шегінуі және Кіші жүзде
Есет пен Жанқожа көтерілісіиің басылуы 1858 жылы салық түсімінің
Үкіметі қазақтардың түтін салығын жинауға наразы болуының себептерін анықтау
Сонымен, қазақ халқынын әлеуметтік-экономикалық жағдайына соққы болған түтін салығы
ХІХ ғасырдың 50 жылдарында Сыр бойында
Ашу-ыза буған қазақтар 1843 жылы Жанқожа Нұрмұхамедұлының басшылығымен хиуалықтардың
1853 жылы Ресей әскерлері Ақмешітті басып алды. Сырдария әскери
Екі күн бойы қуғанмен жазалаушылар Жанқожаны ұстай алмады. Жай
1855—1858 жылдары Есет Көтібаров басқарған шаруалар көтерілісі болды. Оған
Оны басуға патша үкіметі подполковник Кузьминский, подполковник
1859 жылы желтоқсан айының 8-күні Хиуа ханынан келген адамның
13 күннен кейін Дәуқарадан астық алып келе жатқан шөмекейліктерге
Жанқожа Нұрмұхамедұлының патша өкіметіне қарсы күресі кезінде Жанқожа ауылына
Хиуадағы жағдай туралы Қоңырат қаласының халқы мен түрікмендер
Қазақтардың ата кәсібі аң аулаумен де айналысқан.
Сыр бойындағы қазақтар құс, қасқыр, түлкі, борсық
аулаған. Аңдарды қақпан құрып ұстаған. Орыс мылтығын
көп қолданбаған, кейбір аңшылар қолдан жасалған
келген, олардың тіпті адамдарға да шабуыл жасаған
кездері болған. Есеп беріп отырған жылдары жолбарыс
6 адамға шабуыл жасаған, олардың үшеуі өлген. Жолбарыс аулайтын
болмаса, жастар жағы бұған сенбеуі де мүмкін. Себебі
қазірде Сыр өзенінің суы азайып, қамысы - мүлде сиреп
қалған. Одан бері 132 жыл өтті ғой. Табиғатқа қамқорлық
Сыр бойының қазақтары да патша үкіметіне алым-салық төлеген. Қарапайым
Бекіністер салу кезінде қазақтарды орналастыру үшін Ақирек, Ақбай тәрізді
1856 жылы желтоқсан айынын аяғында Жанқожа жігіттері Қазалы бекінісін
Жағдай генерал-губернаторды қатты абыржытты. Ол әскери министрге: «Бұл кезге
Ақмешіттен Фитенгоф жазалау отрядын алып шықты. Қазалыға келіп жеткенде
Екі күн бойы іздеріне түскен патша отряды Сыр өзенінің
2.2 1868-71 жылдардағы Маңғыстаудағы адайлар
Кіші жүздің қазақтары 1868 жылы
Салық заңнамасы салық төлеудің пропорциональды
Қазақтар патша отрядтарына қарулы қарсылық
Маңғыстаудағы қазақ шаруаларының көтеріліс де
Бұл қозғалысқа Каспий теңізінің шығыс
1870 жылдың жазында Маңғыстаудағы
1869 жылы қарашаны ң аяғында пристав
1869 жылдың аяғына таман Маңғыстаудағы
1870 жылғы 2 ақпанда
1870 жылғы ақпан айына таман
Далада Рукин қазақтарының пайда болуы,
Бозащы қазақтар Рукиннің талаптарын орындаудан
24 наурызда отряд 100 шақырым ғана жер
Рукин отрядын талқандау мен Б.Маяевтің өлімі туралы хабар бүкіл
1870 жылғы 5 сәуірде көтеріліске қатысушылар Александровск фортына, Николаевск
Соған қарамастан, найзалармен, арқандармен және сойылдармен ғана қаруланған көтерілісшілердің
Сәуір айының аяғында жаңа күштерді күткен Кутайсов атты әскерлердің
Сол екі арада Кавказдан барған сайын жаңа әскери күштер
Кавказ әскерлерімен ұрыс салғаннан кейін Маңғыстаудан Үстіртке кері шегінген
Кутайсов адайлықтардың ықтимал келетін жерлеріне: мал азығы мен суы
Патша әкімшілігі «бағынғандарды» да қатал жазалады, өйткені осы кезде
Билер мен старшындар Крыжановскийге өтініш жасап, өздерінің оның барлық
Алайда 2 апта өтпей жатып-ақ полковник Новитскийдің отрядтары адайлықтардың
Адайлық-қазақтардың көтерілісі адайлықтардың шағын тобының Рукин отрядына қарсы бойкөрсетуінен
Адайлық-қазақтар көтерілісін аяусыз баса отырып, Кавказ әкімшілігі Маңғыстауда қалған
Жергілікгі феодалдар шенеуніктерінің талап етуі бойынша көшпенділер оларды тұрғын
1870-1872 жж. көтерілісшілер Хиуаға көшкен кезде
Қорытынды
Ұлт - азаттық көтерілісітер жеңіліске ұшырады. Сол
Кенесары көтерілісі қазақ халқының ұлт-азаттық
Пайдаланылған әдебиеттер мен сілтемелер тізімі.
1. А. Рязанов «Исатай Тайманұлы» А., 1996 ж. 26
2. Бұл да сонда 29 б.
3. И. Кенжалиев «Тайманұлы Исатай» А., 1977 ж. 48
4. Ф. А. Рязанов «Кенесары» тарихи очерк А., 1993
5. Е. Б. Бекмаханов. «Қазақстан ХІХ-шы ғасырдың
6. Д. Жамбылов «Қазақстандағы ұлт-азаттық қозғалыс» Алматы.,
7. Е. Ө. Пірімбетова «Қазақстандағы ұлт-азаттық қозғалысы»
8. С. М. Мәшімбаев «Патшалық Ресейдің отарлау
9. Бұл да сонда 78-б.
10. Д. Жамбылов «Тәуелсіздік және саяси сана»
11. «Есет Көтібаровтың 125 жылдығына арналған ғылыми
12. С. Құрманалин «Түтін салығы. Есет Көтібарұлы
13. С. Т. Тілепов «Маңғыстау тарихының беттері»
14. М. С. Тұрсынова «ХІХ ғ. ІІ жартысындағы Маңғыстау
15. Е. Ө. Пірімбетова «Қазақстандағы ұлт-азаттық қозғалысы»
16. «Қазақ совет энциклопедиясы» ІҮ т. А., 1974 ж.110-б.
17. Е. Б.Бекмаханов «Қазақстанның Ресейге қосылуы» А.,
18. М. Қойгелдиев «Ұлттық саяси элита» А., 2004
19. Бұл да сонда 23-б.
20. М. Қ. Қойгелдиев «Қазақстандағы ұлт-азаттық қозғалысы»
21. Л. Юнусова «Орыс баспасөзі және ұлт-азаттық қозғалыстары
22. «Қазақстан тарихы очерктері» А., 1994 ж. 77-б.
23. Х. Маданов, Ч. Мусин «Ұлы дала тарихы»
24. Ж. Қасымбаев «Кенесары хан» А., 1993 ж.
25. А.Кенесарыұлы «Кенесары және Сыздық сұлтандар» А.,
26. Е. Б. Бекмаханов «Кенесары ханның көтерілісі» А.,
27. Г. Смирнов «Сұлтан Кенесары және Сыдық» Хан
28. Қ Ахметов «Кенесары хан Ұлытау
29. Т. Ж. Шойынбаев «Жанқожа Нұрмұхамедов басшылығымен
30. М. У. Шәлекенов «ХҮІІІ-ХХ ғасырдағы Арал өңірі
31. «Қазақстанды патша отарлауы» А., 1995 ж.
32. «Қазақстан тарихы көне заманнан біздің күнімізге
33. С. Құрманалин «Есет көтерілісінің басқа көтерілістермен
34. Ө. Ахметов, М. Қазанов «Егеменді Қазақстан» 1992 ж.
«Шағын және орта бизнес қызметінің аудиті.»
Қазақ жұмбақтарының көркемдік ерекшеліктері
Сапарғали Бегалин
Ілияс Есенберлиннің өмірі және шығармашылығы
Алтын адам батыс Қазақстанның мәдени ескерткіші
Тәнеке батырдың балалық шағы
Жоңғар.Жоңғар шапқыншылығы
Әдебиет - ұлттың жаны
Жоңғар шапқыншылығы туралы
Жоңғар мемлекетінің құрылуы және оның қазақ жеріне шапқыншылығы