Геоэкологиялық провинциялар
М А З М Ұ
КІРІСПЕ ...........…………………………………………...................................3
І-ТАРАУ. ЖАМБЫЛ ОБЛЫСЫ ТЕРРИТОРИЯСЫ
ТАБИҒАТЫНЫҢ ЭКОЛОГИЯЛЫҚ
ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ.
І.1. Территорияның эколого-географиялық орны ............................................5
І.2. Жер бедері, геологиялық құрылысы .........................................................11
І.3. Климаты және ішкі сулары.........................................................................16
І.4. Топырақ, өсімдік жамылығысы
және жануралар дүниесі ............................................................................25
1.5. Жамбыл облысы ландшафтысының
экологиялық ерекшеліктері........................................................................29
ІІ – ТАРАУ. АНТРОПОГЕНДІ ЛАНДШАФТТАРДЫҢ
ҚАЗІРГІ ЖАҒДАЙ.
2.1. Жамбыл облысы территориясын
геоэкологиялық аудандастыру ................................................................33
2.2. Антропогенді факторлардың табиғатқа
тигізетін әсері...........................................................................................52
2.3. Геокешендердің дамуына техногенез факторларының
тигізер әсері ...............................................................................................57
2.4. Бұзылған ландшафттарды қайта орнына келтіру
рекультивация ............................................................................................60
ҚОРЫТЫНДЫ …………………………………………………....................62
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР.....................……………………….65
ҚОСЫМШАЛАР.........................………………………………....................68
КІРІСПЕ
Геоэкология немесе ландшафтылық экология – комплекстілі ғылым, табиғиантропогендік жоғары
Ландшафтылық геоэкологияның планетарлық геоэкологиядан айырмашылығы жекелеген аймақтардың алабында қалыптасқан
Кез-келген аймақтың (республика, облыс) геоэкологиялық жағдайы сол жердің табиғи
ТМД мен Қазақстанның геоэкологиялық жағдайларын зерттеген ғалымдар А.В. Клюев,
Жамбыл облысы республиканың ертеден халық қоныстанған, экономикасы сан-салалы дамыған
Жұмыстың мақсаты мен міндеті. Зерттеу жұмысының негізгі мақсаты –
- Жамбыл облысының эколого-географиялық орнына баға беріледі;
- Жамбыл облысының экологиялық жағдайының қалыптасуындағы
әрбір табиғат компонентінің әсері сарапталады;
- Жамбыл облысы табиғи ландшафтысының экологиялық қасиеттері
мен ерекшеліктерін анықтау;
Жумыстың зерттеу нысанасы – Жамбыл облысының территориясы, оның аумағында
Дипломдық жумысты жазу барысында дәстүрлі географиялық салыстырмалы географиялық, картографиялық,
Жумысты жазу барысында, ғылыми әдебиеттерге, картографиялық, статистикалық мәліметтерге және
Дипломдық жұмыс құрылымы, екі тараудан, алты параграфтан, 12 кестеден.
Жұмыстың бірінші тарауында, зерттеліп отырған территория ның эколого-географиялық орнына
Жұмыстың екінші тарауында, территорияда қалыптасқан экологиялық жағдайдың ішкі айырмашылықтары
деңгейінде әрбір провинцияның экологиялық жағдайы сарапталады.
Провинция аумағындағы экологиялық жағдайы шиеленіскен аудандар - анклавтар
Диплом жумысының соңында, облыс териториясындағы экологиялық шиеленіс жағдайларын әлсірету
Дипломдық жұмыс мәтіні 72 бетте баяндалған, қолданылған әдебиеттердің саны
І-ТАРАУ. ЖАМБЫЛ ОБЛЫСЫ ТЕРРИТОРИЯСЫ ТАБИҒАТЫНЫҢ
ЭКОЛОГИЯЛЫҚ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ.
Территоряның эколого-географиялық орыны.
Қазақстанның кез-келген аймағының табиғатына шолу бермес бұрын, дәстүрлі түрде
Жамбыл облысы Орталық Азияның орталығында, 42-46 с.е.- мен 69-75
Жамбыл облысы, алып жатқан ауданы, батыс Еуропаның Португалия, Греция,
Эколого-географиялық орны. Жамбыл облысы Орталық Азияның дәл орта-сында Евразия
осы қасиеттері Жамбыл облысындағы геосистемалардың антропогендік әрекеттерге төтеп бере
Жер бедерінің экологиялық жағдайға әсері. Өлке жер бедерінің 90
Жамбыл облысының солтүстік, солтүстік-батыс және солтүстік-шығыс шекаралары ашық, табиғи
Таулардан басталған ірілі-ұсақтты өзендер техногенді зиянды қалдық заттарды облыс
Гнологиялық құрылыстың экологиялық әсері мен ролін территорияны құрайтын әртүрлі
Бетпақ дала мен Мойынқұм, Боздала жазықтары эолды құмды, сазды
Табиғи ортаның экологиялық жағдайына және оның өзгерістеріне климаттың қосатын
Жер беті және жер асты суларының экологиялық әсері екі
Үлкен бір экологиялық мәселе осы өзен суларын Қазақстан мен
Табиғи ортаның тепе-теңдігінің бұзылуына, Жамбыл облысындағы топырақ жамылғысының табиғи
Табиғи ландшафтының тұрақтылығына өсімдік жамылғысының да қосар үлесі мол,
Жамбыл облысындағы орман алқаптарына бөтен аймақтардың ағаштарының, атап айтқанда,
Сонымен, Жамбыл облысы табиғатының әрбір компонентінің өлкеміздегі экологиялық жағдайды
1 кесте
Табиғат компоненттері
Экологиялық тұрақсызданудың
көріністері
Тобы
Олардың ықпалы
Эколого-
географиялық
орны
Евразияның дәл
Орталығында орналасуы:
- Климаттың
континентальдығы
мұхиттардың шалғайлығы;
- Шаруашылық
нысаналарының облыс
жеррінде әркелкі
орналасуы
Құрғақшылық, жауынның жыл және
Территория ішінде әркелкі түсуі,
шөлді ландшафтының қалыптасуы,
оның антропогенді әсерге төтеп
бере алуы қабілетінің төмендігі.
Табиғи және антропогенді
шөлбасудың қабат байқалуы.
табиғи ортаны ластаушы нысана
көздерінің оңтүстіктегі тау алды
белдеуінде шоғырлану (Қырғыз
Алатауы, Шу-Іле Алатауы,
Қаратау).
Территория-
ның жер
бедері
(орографиясы) Жер бедерінің оңтүстік- тен солтүстікке қарай
аласаруы;
Арктикалық және
қоңыржай ауа
массаларының
еркін енуі;
Оңтүстіктегі, оңтүстік-
батыс, шығыстағы
таулардың барьерлік
(тосқауыл) ықпалы.
Техногенді зиянды заттардың
Оңтүстіктен солтүстікке
тасмалдануы, тұйық бассейн
аумағында жиналып шөктірілуі.
Тау беткейлерінде ылғалдың мол
түсуі, эрозиялық шайылудың
үдеуі, шаруашылық
нысаналарында техногенді
аппараттардың жиі байқалуы.
Климаттың
әсерлері Солтүстік, солтүстік-батыс желдердің еркін
енуі, температуралық
инверциясының байқа-
аймақтарда
ауа циркуляциясының
тұйықталып қалуы.
Көктемдегі үсіктердің кеш
байқалуы, күздегі үсіктердің ерте
түсуі, күн сәулесінің мол түсуі.
Қырғыз Алатауы, Қаратау
баурайында орналасқан өндіріс-
шаруашылық ошақтарынан
атмосфераның ластануы.
1.2. Жер бедері, геологиялық құрылысы .
Жамбыл облысының жер бедерінің басым көпшілі жазық. Тау жоталары
Кіндіктас солтүстік-батысында Шоқпар ойпатында (200 м) ұласса, ол оның
Шу-Іле таулары солтүстікке қарай біртіндеп аласарып, шөлді плато Бетпақдалаға
Облыстың оңтүстігіне, Кіндіктас пен Талас аңғарының аралығында, Қырғыз
Қырғыз Алатауы жоталары горизонтальды және вертикалды бағытта жиі
Қырғыз Алатауының Талас Алатаумен шектескен жерінде, биік тау шыңдарында,
Жамбыл облысының оңтүстік-батысында Қаратаудың (800-1600 м) шығысындағы Кіші Қаратау(кейде
Жамбыл облысы территориясындағы Кіндіктас, Тектұрмас, Жуалы (600-800 м), Боралдай
Кіші Қаратаудың оңтүстігінде Боралдай массиві/1000-800 м/ көтеріледі. Су айырық
Шу аңғарынан солтүстікке қарай, құмды щөл Мойынқұм басталады (200
Мойынқұм оңтүстік-шығысқа қарай біртіндеп көтеріледі, бұйратты құм жолдардың салыстырмалы
Бетпақдала шөлінің Жамбыл облысына оңтүстік-шығысы кіреді. Шөлдің бедері батысы
Таулардың жонында, беткейлерінде үгітулүден босаған тақта тастар, қорымдар сияқты,
Жазық батыс бөлігінде, Бетпақдаланың абсолютік биіктігі 325-450 м
Бепақдаланың оңтүстігінде, Шу аңғарымен екі аралықта Сорай жазығы орналасқан.
Жамбыл облысы территориясының басым көпшілігі жазық ойпатты. Солтүстік аймағында
Облыс территориясының солтүстікте, солтүстік-батыста ашық жатуы, оның жеріне
Жылдың суық мерзімінде, территорияда қазан айынан наурыз айына
Солтүстіктен келетін антициклон қысқы суық алап келеді.
Облыс территориясының батысындағы, шығысындағы және оңтүстігіндегі таулардың барьерлік функциясының
Жамбыл облысы территориясындағы Кіндіктас, Тектұрмас, Жуалы (600-800 м), Боралдай
Облыс территориясының басым көпшілігін алып жатқан Мойынқұм шөлінде дефляция
Зерттеліп отырған территорияның жер бедерінің экологиялық салдарына жасалған сараптама
Облыс жерінің жер бедері күрделі, оның 90 пайызын жазық
Жазық алабын Шу-Талас бассейні аккумуляциялық зонасы алып жатыр.Таулардан құлап
Жер бедері солтүстіктен оңтүстікке қарай біртіндеп көтеріледі, оңтүстігі, батысы
Таулардың биік жоталарында қар-мұз жамылғысы дамыған. Олардан облыс
Таулардың тау жыныстары берік, сондықтан шөгінді жыныстармен салыстырғанда көп
6. Қаратау мен Шу-Іле таулары жақпарлы-қатпарлы тау
дықтан, тау жоталарында тегістелген беттер сақталған. Олар-
дың бедері жыртылұға ыңғайлы, сондықтан богарлы егін шаруашылығында
Облыс территориясының жер бедері мен қойнауындағы минеральды шикізат көздерінің
Палеозой эрасына дейінгі уақытта облыс территриясы теңіздік геосинклинальды жағдайда
Территорияның жаппай көтерілүі силурдың соңына қарай басталған, каледондық орогенезде
Девонның басында облыс территориясы, Оңтүстік Қазақстанның басқа территориясы сияқты,
Төменгі тас көмірдің соңында территорияны теңіз қайта басады. Оның
Орта карбонда территорияда герциндік орогенез басталады. Бұл тектоникалық қозғалыстар
Палеогеннің соңы мен неогеннің басында территорияда альпілік орогенез басталды.
Палеогеннің континентальды және теңіздік тау жыныстары Батпақдаланың батысындағы жазықты
Төрттіктің тау алдында жиналған лесс жыныстары континетальды құрғақшылық жағдайда
Геологиялық құрылысына қатысты шолуды аяқтай отырып, облыс территориясындағы тау
Пайдалы қазбалары. Жамбыл облысының негізгі байлығы фосфорит кендері. Фосфоритті
Геолог ғалымдар осы бассейінді 3 бөлікке: оңтүстік-шығыс, орталық
Оңтүстік-шығысындағы ірі кен орындары-Шолақтау мен Ақсай, екеуіде тау аралық
Кен орындары минеральды-химиялық құрамына қарай 4 қабатқа: негізгі фосфоритті,
Кіші Қаратаудың кен орындарын алғаш 1936 жылы геолог И.И.
Өнеркәсіптік маңызы бар фосфорит кен орындары: Тесіктас оның қалындығы
Кіші Қаратауда, фосфориттен басқа, тас көмір, мирабилит тенардит, марганец
Облыс жеріндегі шөгінді тау жыныстарымен галит, ізбестас, саз, цемент,
Жамбыл облысының геологиялық құрылысы мен пайдалы қазбаларының экологиялық салдары
Тауларды құрап турған докембрийлік, палеозойлық тау жыныстары экологиялық берік
Геологиялық құрлысына жасалған анализ, төмендегідей қорытындылар жасауға мүмкіндік береді.
Облыс жерінің геологиялық құрылысы өте күрделі. Докембрийдің интрузивті тау
Интрузивті тау жыныстарымен рудалы пайдалы қазбалары байланысты дамыса, шөгінді
Қырғыз Алатауының баурайында экологиялық зардап ошақтары болатын – жер
Таулар алдындағы тау бөктерлерінде лессті тау жыныстары қалың жиналған,
Облыс жеріндегі аккумулятивті шөгінділерде құмды шөлдер дамыған. Құмды шөлдерде
I.3. Климат және ішкә сулардың ролі.
Климат пен ауа райы, кез-келген территорияның экологиялық жағдайына қалыптастыруда
Жамбыл облысының климаты құрғақшылығымен, шұғыл континентальдылығымен сипатталады. Бұл жағдайлар,
Облыс территориясына түсетін күн сәулесінің жарқырап түсүінің орташа мөлшері
Академик А.А.Григорьевтің (1944) мәліметіне жүгінсек, Қазақстанның оңтүстігінде, мамырдан шілдеге
Облыс территориясяна келіп түсетін жылудың мөлшері, ауа райының бұлттылығына
Жылдық суық мерзімінде, циклондық әрекеттің күшеюіне байланысты, бұлттылық артады
Күн энергиясының түсүі, көп жағдайда төсеніш сипатына да байланысты
Жамбыл облысының тауларының әртүрлі экспозициясы да жылуды әркелкі алады,
(2 кесте).
Жамбыл облысы климатының қалыптасуында ауа циркуляциясының ролі айтарлықтай.
Жылдың суық маусымында (қазаннан наурызға дейін) ауа райының қалыптасуына
Жылдың жылы мерзімінде, Сібір антициклоны кері шегінеді, облыс территориясы
Солтүстіктен, солтүстік-батыс пен батыстан келетін ауа массалары, жазда аз
Жамбыл облысы климатының континентальдылығы, жыл мезгілдерінің айқын, бірінен кейін
Қыс әдетте қарашаның соңында қалыптасады: температура теріс, төмендейді, бұлттылық
Арктикалық ауа массаларың келуі ауа температурасын -250, кей
Облыс территориясы 500с.е.-ң оңтүстігінде орналасқандықтан, суық мерзімінде жел түстіктен
Ауа температурасы мейлінше төмен - облыстық солтүстіг мен орталығында.
2кесте
Жамбыл облысының климаттық көрсеткіштері
(Агроклимат ресурсы Джамбульской области,1978 г )
Ұзақтығы, күндер саны +100С артық темпе
ратура жиынты
ғы Ауа температурасы, градус есебімен
Тұрақты қар жамылғысының Аязсыз күндер +10 С
Орташа
Июль Орташа
Январь Абс.
мак
симум t0С Абс.
Мини
мум t0С Жыл ішінде Жылы мерзімде Ылғалдану
Коэфиценті
60-80 180-200 165-190 3600 260 -100 440 -410 250
Тұрақты қар жамылғысы, тау бөктерінде қарашаның соңына қарай орнықса,
Қар жамылғысы наурыз айының алғашқы жартысында-ақ ериді.
Көктем Жамбыл облысында тез өте шығады. Ауа температурасы шұғыл
Жыл ішіндегі ылғалдың (40%) мол түсетін кезең осы көктем.
Көктемдегі нөсер жаңбырлардың зиянды жақтары да бар: ол өсімдіктердің
Сәуірдің соңына қарай жазықта, ал тауда мамырдың соңына қарай
Жазда, жауын кейде нөсерлетүі де мүмкін. Жаздағы құрғақ, ыстық
Жаз облыстың ауыл шаруашылығығы үшін жауапты кезең. Июньде күздік
Күз біртіндеп, ауа райының тұрақтылығына қарамастан келеді. Қыркүйекте, күндіз
Қазан айында ауа райы құбылмалы бола береді, циклон жиі
Атмосфералық жауын-шашын, жалпы облыс бойынша аз түседі, жылына шамамен
Таулар бөктерінде ылғал 300-350 мм, бұл суғарылмайтын
(богарлы) егіншіліктің дамыуна мүмкіндік береді. Қырғыз Алатауында 500-600 мм.
Жыл ішінде ылғал біркелкі түспейді, көктем мен қыста көп,
Жамбыл облысының климаты, белгілі су мен топырақ қорының арқасында,
1. Жамбыл облысының климаты шұғыл континентальды, құрғақ,
2.Климаты мен ауа райының қалыптасуына облыстың географиялық орны әсер
3. Климатының құрғақшылығы, облыс жерінде шөлді табиғат зонасының дамуына
4. Жыл ішінде жауын-шашын біркелкі түспегенмен, ауыл
Сулары. Жамбыл облысының жер беттік сулары Арал тенізі бассейніне
Таулы аймақ пен жазық даласында, климат жағдайы екі түрлі
Өзендердің облыс экономикасында маңызы зор, оның ішінде ауыл шаруашылығы
Өзендердің қоректенүінде еріген қар суының үлесі артық, мұздықтан қоректенетін
Аралас қоректенетін өзендерде су тасқыны сәуірде және шілде-тамызда байқалады.
Қаратау мен Шу-Іле тауларынан басталатын шағын өзендер қар мен
Таудың етектерінде тек грунт суларымен қоректенетін қарасулар көп-ақ.
Төменде облыс жеріндегі өзендердің морфометриялық көрсеткіштері беріледі.Таулы өзендер жылдам
Шу өзені -Тянь-Шанның биік қарлы-музды шындарынан Қырғыстан территориясында басталады.
Өзендердің қоректенүінде еріген қар суының үлесі артық, мұздықтан қоректенетін
Аралас қоректенетін өзендерде су тасқыны сәуірде және шілде-тамызда байқалады.
Қаратау мен Шу-Іле тауларынан басталатын шағын өзендер қар мен
Таудың етектерінде тек грунт суларымен қоректенетін қарасулар көп-ақ.
Төменде облыс жеріндегі өзендердің морфометриялық көрсеткіштері беріледі.
Күнгей Алатауын кесіп өтіп, Боам аңғарынан, жазыққа шығады. Благовещенск
3 кесте
Жамбыл облысы өзендерінің негізі көрсеткіштері
Өзендер аты Ұзын-дығы, км Бассейн ауданы
(куб м/жыл)
Шу 800 (1186) 62,5(148) 70-95 2 млр.500 млн
Талас 661 52,7 55-30,0 900 млн
Аса
60,2-25,6 508,0 млн
Беркуты
0,05-36 6,8 млн
Өзеннің гидрологиялық режимі күрделі, су шығыны әржерде әрқалай: жоғарғы
өзен суы суғаруға жұмсалғандықтан, ағысы күрт азаяды. Қыста, көктемде,
Көктеректен кейін, өзен сағасы тармақталып, буланып, құмға сіңіп кеткендіктен
С.С.Неурструевтің/1997 ж./ пікіріне сүйенсек, Шу ертеде Сырдарияға құятын,
Шудың лайлығы, су тасқынында, 300-350г/л, межень кезінде-13г/л, ал
Судың химиялық құрамына қарай, Шу гидрокарбонатты класқа жатады, минерализациясы
Шу өзені облыстың ғана емес, Оңтүстік Қазақстанның экономикасында айтарлықтай
Талас өзені бастауын Талас Алатауымен Қырғыз Алатауының түйіскен жерінен
Таластың су режимі, облыстағы техникалық дақылдарды суғаруға өте ыңғайлы.
Суының қоры жөнінен, облыстағы үшінші, өзен Аса өзені,
Облыс территориясындағы ұсақ өзендерден Қарақыстақ, Аспара, Меркі, Бүркіты, Шабақты,
Облыс жерінің жазық айматары жер беттік суларға кедей, Мойынқұмның
Жалпы, Жамбыл облысы, салыстырмалы түрде алғанда су қорына бай,
Көлдері. Облыс көлдерінің көпшілігі ірі өзендердің аңғарында жиі,оларды гидрогенді
Жамбыл облысындағы ірі көлдің бірі – Биликөл, ол Қаратаудың
Көлдер сондай-ақ, Аса өзенінің сағасында көп-ақ, бірімен-бірі қосылып, батпақтанып,
Жер асты суларын жаратылысына қарай, таулы жердегі жарықшақты, жазық
Таулы аудандарда, тақта тасқа айналған қатты жыныстардың арасында тектоникалық
Таулардың етегінде, тау бөктерлерін құрал тұрған төрттіктің борпылдақ
Тау алдындағы жазықтарда артезиан сулары 100-250м тереңдікте жатыр. Құбыр
Жер асты суларына Мойнқұм шөлі өте бай. У.М.Ахметсафин мәліметіне
Шудың аңғарының жайылмасында, жайылма үстілік терассаларында грунт суларының терендігі
Мойынқұмда грунт суларының тұздылығы төмен (300-400мг/л). Грунт суларының тұздылығының
1. Жамбыл облысы территориясында жарықшақты, грунт және артезиан сулары
Жарықшақты жер асты сулары, таулы аудандардың тектоникалық жарықтары арқылы
Грунт сулары, ірі өзендердің аңғарларында жиналса, артезиан суларының қоры
Жер асты суларының экологиялық маңызы зор, себебі табиғи өсімдіктердің
Жер асты сулары, сондай-ақ ауыз және техникалық су ретінде
І.4. Топырағы, өсімдік жамылғысы мен жануарлар
дүниесі.
Жамбыл облысының топырағы әралуан. Топырақ жамылғысының қалыптасуы, ендік бағытындағы
Қырғыз Алатауы, Қаратау мен Шу-Іле тауларында биіктік белдеулікке байланысты
Облыстың жазық аймағында шөлд зона дамығандықтан, топырақ жамылғысының типтері,
Шөлдерде аналық тау жыныстары - аллювиальды, теңіздік, пролювиальды, эолды
Проллювиальды және проллювиальды-аллювиальды жыныстары, тау алдындағы бөктерлерін құрап тұрған-малта
Эолды жыныстар Мойынқұм құмды шөлін құрайды. Құм желдің аллювиальды
Бетпақдаланың топырақ жамылғысы, шөгінді және метаморфтық тау жыныстарының үгітілүінен
Шөлдің барлық аналық тау жыныстары карбонатты және тұзды (гипс,
Облыс территориясындағы өзендердің төменгі ағасында, сондай-ақ Бетпақдала мен Мойынқұмның
Көктемде тақырлар еріген қар суларына толады да лай жиналып,
Тақырлар суды жақсы өткізбейді: ылғалданғанда, ісінеді, құрғағанда қайтадан қатады,
Сұр-қоңыр топырақ Бетпақдалада кең тараған. Оның ерекшелігі - гипс
Сортаңды сұр-қоңыр топырақ бор мен палеогеннің конгломерат, сланец, тақта
Топырақтың 0-4см төмен жатқан горизонтында тұздылық -
Мойынқұмның өсімдікпен бекіген бөліктерінде, қопсыған борпылдақ құмды сұр топырақ
Осы топыраќты дала шпаты минералдары мен
Ќұмды сұр топыраќ, ќұмды төбелер арасындаѓы
Шу мен Таластыњ жайылмасы мен террасаларында
Суармалы оазистерде сұр топыраќ дамиды. Ќара
Шу-Іле, Ќаратау және Ќырѓыз Алатауында топыраќ жамылѓысы
1100-1200 м биіктіктен ары ќарай, таудыњ
Таулардыњ 2000-2600м биіктік алабында, ылѓалды,
2800-3000м абс. биіктіктен ары ќарай альпілігік белдеу
Таулардыњ етегіндегі бұлаќтарымен өзендердіњ мањында
1. Жамбыл облысынынң жазық аударында топырақ жамылғысының қалыптасуы зональды
2. Жазық аудандағы негізгі зональды топыорақтың типі- сұр топырақ,
3. Қырғыз Алатауында топырақтың белдеулік спектрі әралуан. Шөлдің сұр
4. Климаттың құрғақшылығына байланысты, топырақта булану күшті жүреді, сондықтан
5. Жаздағы аңызақ желдердің жиі соғуынан, өсімдік жамылғысының жұтаңдығынан,
6. Топырақ жамылғысының экологиялық маңызы зор, ауыл шаруашылығы дақылдарнының
Өсімдік жамылѓысы.Территорияның өсімдік жамылѓысын, ерекшелігіне ќарай,
Шөлді жазыќтар мен аласа таулар, облыс
Эфермлі өсімдіктердіњ вегетациялыќ периоды ќысќа, жылы,
Жамбыл облысының өсімдік жамылѓысыныњ екінші бір
Тұзды, сортањды топыраќты алқаптарда галофиттер – тұзды грунтақа
Геоботаник З.В. Кубанскаяныњ зерттеулері, Бетпақдалада өсімдіктердіњ алты типін
Шөлді өсімдік типі жусан мен сорањдардан тұрады.
Галофитті түрлерден бүйіргін мен тас
Жартылай бұталы өсімдіктерден боялыш, бүйіргін, ебелек, изен өседі.
Дала өсімдіктері – бетеге, еркек шөп, тас бетеге
Шалѓынды өсімдіктер Шу аңѓарында - ќамыс, түлкі
Бетпаќдаланыњ солтүстік шыѓысындаѓы ұсақ шоќылардың
Сүректілерден ќара сексеуілді атауѓа болады. Сексеуіл даласында жиі,
Мойынқумѓа жусанныњ әртүрі, теріскен, ақ және
Тау алды бөктері мен тауларда /сурет 3/ өсімдік
Орманды - шалѓынды белдеу Ќырғыз Алатауыныњ 1500-1700 м
Өзен ањѓарларында, табанында және теріскей беткейлерінің етегінде
Субальпілік белдеуі Ќырѓыз Алатауыныњ шыѓысындағы жоталардың басында
Субальпілік шалѓындардыњ вегетациясы майда басталып, июльдіњ
Альпілік белдеу Ќырѓыз Алатауыныњ биік жонымен өтеді. Талас
Сонымен Жамбыл облысы территориясындаѓы өсімдіктер жамылѓасына
- Облыс территориясындаѓы өсімдіктіктердің жамылѓасыныњ ќалыптасуы
- Жазыќ аудандардаѓы өсімдік жамылѓасы зональды
- Жамбыл облысында республиканың Қызыл кітабына тізімге
Жануарлар дүниесі. Жамбыл облысы Палеоарктикалық зоогеографиялық облысының Орталық Азия
Қазақстанның басқа аймақтары сияқты, Жамбыл облысының жануарлар дүниесі, палеоген
Шөлді алқаптағы жануарлар дүниесі ортазиялық не қазақстандық кеміргіштерден, бауырмен
Мойынқумдағы жануарлар дүниесі жергілікті жердің табиғатына әбден бейімделген. Жаздың
Шөлдің жануарларының көпшілігі, атап айтқанда, кесірткелер, сарышунақтар, жыландар, жәндіктер
Құмды шқлдерде құмның толай-қояндары, құлақты кірпілер, даланың кірпік шешендері
Әртүрлі кеміргіштер мен бауырмен жорғалаушылар сазды шөлдерде (Бетпақдаланың батысында),
Өткен уақыттарда, Х1Х - хасырдың соңында, ХХ-ғасырдың басында
облыс жерінде қарақұйрықтар, құландар жиі ұшырасатын. Қазір олар облыс
Өзен аңғарларының жануарлар менқұстар дүниесі ерекше.Шудың Талас пен
Қырғыз Алатауында бореалды түрлер, шығыстағы Алтай тауларымен салыстырғанда, аз
Кәсіптік маңызы бар жануарлар дүниесінен, ақ бөкенді атауға болады.
Облыстыњ барлыќ жерінде борсыќ, жыртќыштардан ќасќыр, түлкі,
Ќұстары сүт қоректілермен салыстырғанда аз, біраќ көпшілігі,
Жануарлар дџниесінде биологиялық түр ретінде жойылып кету
Ландшафтық экологиялық ерекшеліктері.
Зерттеліп отырған облыстың экологиялық жағдайы, оның ландшафтысыныңық құрылымына байланысты.
Жамбыл облысы территориясы аумағындағы геоэкологиялық жағдай, сонымен әрбір зональды
1. Шөл табиғи зонасының ландшафтысы. Бетпақдаланың оңтүстігінен Мойынқұмды, биік
Өсімдік жамылғысының суық мезгіл ішіндегі өзгерісіне, түскен ылғал мөлшеріде
А/ Экологиялық жағдайды шиеленістіретін т а б и ғ
Б/ Экологиялық шиеленіске жол бермейтін факторлар: су эрозиясының жоқтығы,
Биік таулы облыстар Жамбыл облысы территориясының 10%
ғана алып жатыр. Тау беткейлеріндегі биіктік белдеулік спектірлері, оның
А/. Тау алды бөктеріндегі шөлейт, астық тұқымдасты-жусанды-эфемерлі өсімдіктері бар,
Б/. Аласа таулы /1100-100 м басталады/ бөлігінде, таудың каштан
В/. Орта биіктікті бөлігінде қара топырақты шалғынды-дала /2600-2800 м/
Г/. Биік таулы/2600-2800 м жоғары/ таудың қара топырағында субальпілік
Д/. Биік таулы /3000-3800 м/ альпі шалғыны - аласа
Жамбыл облысындағы табиғи ландшафтылардың экологиялық қасиеттері, шаруашылықты жүргізгенде ескерілүі
4 Кесте
Класы Зональды типі Табиғи ландшафтылар
Т
А
У
Л
Ы
Ш
Ө
Л
1.Ұсақ шоқыдағы қоңыр-сортаңды топырақтағы сұр жусанды,астық тұқымдасты-жусанды
2.Қыраттағы сұр жусанды, боялыш- сұр жусанды қоңыр жеке сұр-қоңыр
3.Қыраттағы қоңыр және сұр-қоңыр топырақта дамыған.
4.Денудациялық жазықтағы қоңыр, қоңыр-сортаңды топырақта дамыған астық тұқымдасты, жусанды
5.Деллювиальды-пролювиальды жазықта сұр және шалғынды сұр топырақта дамыған бүйіргінді
6.Аллювиальды жазықта қоңыр сортаңды топырақта дамыған сұр-жусанды, көкпекті, қара
7.Аллювиальды жазықта қоңыр сортаңды топырақта дамыған бүйіргінді л.
8.Аллювиальды жазықтағы жайылманвң шалғынды-батпақты, шалғынды топырақта дамыған қамысты-құрақты л.
9.Көлді аллювиальды жазықта, құмды қоңыр топырақта дамыған қара сексеуілді,
Шөлейтті 10.Тау алдындағы төбелі-қыратарда ашық сұр топырақта дамыған сұр
11.Тау алдындағы аллювиальды-пролювиальды жазықтағы сұр-қоңыр және шалғынды-қоңыр топырақта дамыған
ІІ – ТАРАУ. АНТРОПОГЕНДІ ЛАНДШАФТТАРДЫҢ
ҚАЗІРГІ ЖАҒДАЙ.
Жамбыл облысы территориясын
геоэкологиялық аудандастыру
Геоэкология ғылымының (ландшафт экологиясының) негізгі мақсаты белгілі бір
Геосистемалардың экологиялық жағдайы табиғатына, оның тұрақтылық қасиетіне, халықтың тығыздығына,
Жамбыл облысының териториясы физико-географиялық тұрғыдан аудандыстырып, дара зерттелген жоқ.
Қазақстанның физико-географиялық аудандастырылуынан әдебиеттерде, картографиялық материалдарда жеткілікті.
Соңғы 40-50 жыл ішінде физико-географиялық аудандастырудың бірнеше схемалары ұсынылды.
1964 жылы В.М.Чупахин Қазақстанның физико-географиялық аудандастыру схемасын ұсынады. Мунда
1978 жылы жарық көрген, «СССР-дың физико-географиялық аудандастырылуы» деген еңбекте,
Осы схема негізінде, 1985 жылы Москваның М.Ломоносов атындағы университетінің
Комплекстілі принцип бойынша, кез-келген территорияның ішкі айырмашылықтарын анықтағанда, яғни
Осы схема бойынша, Қазақстанның ішкі айырмашылықтары әртүрлі таксономиялық
Физико-географиялық аймақ (страна) - аудандастырудың ең жоғары таксономиялық бірлігі.
Ландшафтылық зоналар физико-географиялық аймақтың аумағында бөлінеді, ол жер бетіне
Ландшафтылық провинциялар, зонаның ішінде ажыратылатын бірліктер, оны бөлгендегі
Жамбыл облысының территориясын геоэкологиялық аудандастырғанда, В.А.Чигаркиннің аудандастыру схемасын басшылыққа
Сонымен, Жамбыл облысының физико-географиялық аудандастырылуында, жоғарыдағы схеманы басшылықа ала
Геоэкологиялық аудандастыру барысында Жамбыл облысы бойынша жиналған экологиялық информацияға
Экологиялық шиеленіс деңгейлері, қарастырылып отырған провинция алабындағы адам баласының
Жамбыл облысы геосистемаларының
экологиялық шиеленіс деңгейлері.
5 кесте.
№ Экологиялық шиеленіс
деңгейлері Табиғи ортаның экологиялық шиеленісінің көрсеткіштері Балл есебімен
1. Апатты Табиғат компоненттері түбейгелі өзгеріске ұшыраған ландшаф. Мунда
5
2 Дағдарысты Экологиялық өзгеріс терең, табиғат компоненттерінің басым көпшілігіндегі
4
3 Шиеленісті Экологиялық ауытқулар бар, бірақ аса терең
4 Қанағатта
нарлық Табиғат компоненттеріндегі өзгерістер мен ауытқулар, шаруашылық әрекеттер
2
5 Қалыпты табиғи жағдай сақталған Негативті экологиялық өзгерістер жоқ
1
Кестеде көрсетілген экологиялық шиеленіс деңгейлері, әрбір геоэкологиялық провинцияда (әрине
6 кесте
Жамбыл облысының геоэкологиялық аудандастырылуы
Физико-географиялық
бірліктер.
Геоэкологиялық провинциялар
Аймақ (страна) зона Таулы облыс
А.Туран жазығы (орта Азия жазығы)
Шөл
1.Бетпақдала шөлді (мал шаруашылықты)
2.Шу-Мойынқұм шөлді (мал шаруашылықты - өнеркәсіпті қалалы).
3.Солтүстік Тянь-Шань тау алды не Боздала шөлді
ты).
Б.Тянь-Шань таулы аймағы
Биіктік белдеулік зоналары
I.Солтүстік Тянь-Шань 4.Қаратау (мал шаруашылықты тау–
-кен өндірісті).
5.Қырғыз Алатауы (мал шаруашылықты).
6.Шу-Іле таулы (мал шаруашылықты).
Жамбыл облысындағы геоэкологиялық провинцияларға сараптама жасауға көшеміз. Геоэкологиялық провинциялардың
Жамбыл облысы территориясының геоэкологиялық аудандарына сараптама.
А.Тұран жазығы Жамбыл облысының жеріне, Бетпақдаланың сазды шөлінің оңтүстігімен,
Облыс жеріндегі Туран жазығының жалпы ауданы 10975 мың га,
Аккумулятивті аймақ болғандықтан, жазықтың бойында беттік шайылу процессі әлсіз
Туран жызығы алабындағы экологиялық проблемалар, осындағы минеральды шикізатты игерүге
1. Бетпақдала шөлді, мал шаруашылықты провинциясы. Провинцияның жер
Бетпақдаланың батысындағы ұсақ шоқылар, біртіндеп аласарып, төбелі – бұйратты
Бетпадаланың оңтүстігінде, Тас сүйек-Оба көтерілісіне дейінгі аралықта Сарой аңғары
Шығыста, Сарой аңғары, тұтастай аллювиальды қиыршық таспен құмсаздан тұратын,
Топырағы сұр-қоныр, өсімдік жамылғысы сирек, сұр жусанды- бүйіргінді,
Геоботаниктердің зерттеуіне сүйенсек/15/, провинцияның табиғи қорлары-табиғи жайылымдары, жусанды- сортаңды
З.В.Кубанскаяның мәліметі бойынша/15/ Жамбыл облысы аумағындағы Бетпақдаланың табиғи жайылымдарының
Ғасырлар бойы, Бетпақдаланың табиғи жайылымы, солтүстіктегі Сарыарқа мен оңтүстіктегі
Кейінгі Советтік дәуірде бұл жайылым схемасы өзінің маңызын жойды,
Мамандардың пікіріне сүйенсек, шөлдің табиғи жайылымдарын толық пайдаланудың бірден
Табиғи экологиялық факторлар:
а)Экологиялық шиеленістіке тосқауылд болатын табиғи факторлар- атмосфералық жауын –
б) Экологиялық шиеленісті үдетін факторлардан атасақ – климаттың аса
Қазіргі экологиялық жағдайы. Қазіргі экологиялық жағдайы біршама қалыпты.
2. Шу-Мойынқұм мал шаруашылықты өнеркәсіпті
Мойынқұм құмды шөлі мен Шу аңғары палеозойлық фундаменттің тектоникалық
Құмды шөлдің морфоскульптуралық морфологиясы тұрақты бір бағытта соғып
Құмды төбелі – бұйраттардың астында жер асты суларының деңгейі
Шу аңғары ескі аллювиальды терассалары арқылы Мойынқұмның эолды жазығына
Мойынқұм шөлінің, жоғарғы бор дәуірінде жиналған тау жыныстарын
Климатындағы ерекшеліктерге тоқталсақ, шөлдің аумағында жауын-шашыны, жыл мезгілдері ішінде
Шу-Мойынқұм провинциясында, құмды шөлді ландшафт пен Шудың аңғарлы ландшафтысы
Тущы-сулы грунт суларының жер бетіне шығып жатқан көлді –батпақты
Шу аңғарындағы өзен терассаларының салыстырмалы жасы мен ылғалдану
Экологиялық табиғи факторлар: а) жылдың суық мерзіміндегі ауа
б) экологиялық жағдайды шиеленістірін жағдайлар - өсімдік жамылғы-
Қазіргі экологиялық жағдайы, провинция аумағында тұтастай алғанда, қанағаттанарлық. Себебі,
циялармен салыстырғанда сирек. Елді-мекенді пункттер, Шу өзенінің орта ағысы
Шу – Іле тауларының тегістелген су айырық жотасындағы таудың
Дегенмен, провинцияның экологиялық жағдайына, уран кен орындары әсер етіп
Уранмен ластанған территорияның радиоэкологиялық жағдайы, жақын орналасқан елді-мекенді пунктердің
Провинцияның экологиялық жағадайының бірден-бір көрсеткіш жер асты сулары тазалығы.
Қырғызстан жерінен келетін Шу өзенінің салалары – Тоқташ, Сорго,
Провинцияның жер асты суларының ластануы, суармалы егістік алқабы мен
Провинцияның жабайы аңдарының есебі тұралы мәліметтерге сүйенсек (?), 1987
Экологиялық жағдайы шиеленісті аудандар.
1.Шу өзенінің аңғары. Қырғызстан территориясынан өзеннің төменгі ағысына: органикалық
Ауыл шаруашылындағы егіншілікпен қатар, ірі қара мал өсіру дамыған.
Қырғыз Алатауының етегіндегі өзендердің ысырындылы конустарында астық, қант қызылшасы
Боздала провинциясының негізгі табиғат байлығы Талас пен Ассаның су
7 кесте
Талас пен Асса өзендерінің су ресурстары
(Мухамеджанов, т.б., 2003 ж )
Өзендері Жылдық ағыс көлемі
Орташа Қамтамассыз етілүі, %
75 95
Талас өзені 1320 1180 1020
Асса өзені 368 318 25
Провинция бойынша 1708 1498 1045
Өзен су қоры суармалы егіншілікте қолданылады. Талас өзенінде
Аса өзенінің саласы Терісте Терс-Ащыбулақ су қоймасы салынған, оның
Осы екі өзеннің суы ертеден-ақ суаруға пайдаланылып келеді, мысалы
Талас, Асса өзендерінің су қорын пайдаланудың көрсеткіштері, км3 (В.Мухамеджанов,
8 кесте
Жылдар
Ағыс көлемі Алынған су көлемі Пайдаланылды Коллектор-дренаж
Барлығы Ауыл шаруашылығына
Барлығы Ауыл шаруашылығына
1996 1,467 1,262 1,180 0,925 0,843 0,156
1997 1,191 1,065 0,775 0,668 0,668 0,007
1998 1,308 0,986 0,890 0,645 0,578 0,084
1999 1,065 1,046 0,991 0,724 0,668 0,100
2000 1,283 1,104 1,042 0,781 0,719 0,122
Кесте мәліметіне жүгінсол, Талас Асса өзендерінің су қорына деген
Провинцияның су ресурстарын тиімді пайдалануы, мелиоративтік жүйелердің техникалық жағдайына
Провинцияда қалыптасқан мелиоративтік жүйелердің қалыпты жұмыс істеуі, агроландшафтылардың экологиялық
Провинция жеріндегі Сарысу және Талас аудандарында халықты сапалы су
Провинция жерінде өнеркәсіптік мақыры бар Сарысу ауданында тұздың кені
а)жер бедерінің жазық болуы-су эрозиясының дамуына жағдай жасамайды.
б)экологиялық жағдайды шиеленістіретін жағдайлар – аңырақ, құрғақшылық, суландыруға байланысты
Қазіргі экологиялық жағдайы – қанағаттанарлық емес. Экологиялық жағдайы сіне
Провинцияның экологиялық жағдайы шиеленісіп отырған аудандары: 1.Тараз урбо-өнеркәсіпті торабы
Тараз қаласының ауа бассейні мониторингі ауаны ластайтын негізгі өндіріс
Тараз қаласындағы шайынды суларды тазалаудың қандырғыларының болмауынан, қалаға таяу
Тараз өнеркәсіп торабындағы шешімін таппай тұрған экологиялық мәселе –тұрмыстық
Тараз қаласының ауа бассейнін ластаған газдардын, адам мен үй
9 кесте
Аудандар Қашықтық,
км есебімен Фосфорлы сутек (фосфин) ШЗК артық Фторлы сутек
І ІІ І II
Зауыттар айна ласы - 0,64
+/- 0,2 64 1,29
+/- 0,47 64,5
Тараз қаласының орталығы 7,5 0,15
+/- 0,01 15 0,3
+/- 0,05 15,0
Галавачев
ка қ.т.п. 18,0 0,056
+/- 0,01 57,6 0,55
+/- 0,09 2,7
Тараз қаласындағы минеральды тынайтқыштардың өндірісінің көп жылғы әсерінен, Жамбыл
Облыстық денсаулық сақтау басқармасының эколого-гигиеналық зерттеулерінің мәліметіне Тараз қаласында
Тыныс алу органдырының ауруын қаздыратын фтор мен фосфор қосыцлыстары
Тараз тарабы аймағында жер асты суларының ластануы дәрежесі –
Тараз өнеркәсіпті торап ауданының экологиялық жаңдайын одан әрі шиеленістіріп
Тараз қаласының санитарлы-эпидемиологиялық жағдайының шиеленіскенін, эхиноккоз ауруының таралғанынан көреміз.
Б. Тянь-Шань таулы геоэкологиялық аймағы. Қазақстан Республика-сына оның ішіндегі
4. Шу-Іле таулы (мал шаруашылықты) провинциясы Жельтау, Хантау (1502м),
Таудың беткейлері жайдақ, жотасы тегістелген беттерден тұрады.
Провинцияның табиғат ландшафтысы биіктік белдеулік спектріне сәйкес дамыған:
шөлді, тау алдында 600-800м
шөлейтті, аласа таулы биіктікте 800-1200м
далалы, аласа орта биіктік тауларда 1200-1500м
Шөлді және шөлейтиті ландшафт топырағы сұр, ал өсімдігі –
Шөл, шөлейт пен даланың жайылымдары етті-жүнді қай шаруашылығында, жылқы
Қазіргі экологиялық жағдайлары: Экологиялық жағдайы қанағатта-нарлық шикізатың жағдайдың шиеленісуіне
Экологиялық шиеленіс ошақтары (анклав). 1. Тау аралық қопа аңғары.
Қорғалатын объектілері:
а)Қазіргі кезде ұйымдастырылған жоқ.
б)Келешекте ұйымдастырылатын ұсынысты нысандар – Шу-Іле табиғи қорығы. Бұл
4. Қаратау геоэкологиялық провинциясы Қаратау жотасында дамиды (2176м-
Тау жотасының жаратылысында әр түрлі құрамындағы тау жыныстары қатнасады.
Протерозой мен төменгі палеозой (кембрий, ордовик) құмсазды – сланецті
Қаратау жотасы ассиметриялы. Оңтүстігінде плато солтүстікке қарай біртіндеп көтеріледі
Девон мен төменгі карбон әктасы мен доломитінде карсталы құбылыстар
Қаратау жотасының климаты құрғақ, ылғалы аз. Ылғалдану коэфицинті 0,10-0,20
Өзендері, провинцияның солтүстік – батысында еріген қар суларымен, оңтүстік
Провинцияның табиғи ланшафтысында биңіктік белдеулік спектрі
Шөлді, шөлейтті тау бөктерінде, таудың топырағында сұр жусан, ол
Экологиялық табиғи факторлар:
а) Экологиялық шиеленісті бәсендететін факторлар-эрозиялық жойылуға берік тасты; тау
б) Экологиялық шиеленіске себеп болатын факторлар- пайдалы қазбаларды шшеру
Қазіргі экологиялық жағдайы: Қаратау провинциясында эколдогиялық жағдайы пайдалы қазбаларды
Ерекше қорғалатын террторияларда қазіргі жұмыс істеп тұрғаны- Ақбастау
Берікқара мемлекеттік комплекстілі заказнигі. Қаратаудың оңтүстік- шығысында жазығында- дала
Заказникте ағаштарды санитарлық- тазарту мақсатында ғана кесуге рұқсат берілген.
Берікқара заказнигінде жабайыжүзім тауы сақталған популяциясы бар. Осы түрдің
5. Б.з. Қырғыз Алатауы геоэкологиялық провинциясын өзі атлас
Геологиялық құрылысында протерозой мен төменгі полеозойдың тау жынысы басым.Шөгінді
Провинция тереториясы 8-9 балдық жер сілкіну болатын аймаққа жатады.
Қырғыз алатауының биік шыңдарында аса тілімденген тау жоталары мен
Провинцияның климаты қоңыр салқын жазымен қоңыр салқын қысыммен сипатталады.
Провинцияның солтүстігіндегі ең суық ай қаңтардың орташа температурасы 5.1о,
Өзендері аралас қоректенетін типке жатады, бірақ мұз –қар суымен
Табиғи ланшафттысы Солтүстік Тянь-Шаньның биіктік белдеулікзаңдылығына байланысты дамығанспектрлерден тұрады.
Қырғыз Алатауының тау етегінде шөл шөлейтпен алмасады, 1100-1200
2600-2800м биіктікте таулы шалғынды ланшафт дамыған. 3000-3300 биіктіктен
Қырғыз Алатауының 3600 м биіктігімен қар сызығы өтеді. Таулардан
Таулы табиғи ланшафтының рельефінің маңызы зор.
Қырғыз Алатауының бөгеттері суармалы суға
Таудың Жамбыл облысына қараған теріскей солтүстік беткейлеріндегі
Таулы - жайылым зонасы Қырғыз
1. Өте биік, тік жар қабақты
2. Субальпілік белдеуі , таудың төменгі
3.Тау аралық тұйық аңғарларда аласа
Қырғыз Алатауының бірден-бір байлығы биік
Провинцияның орман ресурстары қоры өте
Таудағы әртүрлі жастағы интрузиялы тау
Провинцияның экономикасында жыртылған жерлердің үлесі
Таудың бөктерінде халық ертеден тығыз
Экологиялық табиғи факторлар: 1.Экологиялық шиеленісті
2.2. Антропогендік факторлардың табиғатқа тигізетін әсері.
Жамбыл облысы территориясының экологиялық жағдайына жасалған сарапатама, әр провинцияда
Қоршаған ортаға тигізіп отырған әсері тұрғысынан техногенездің ықпалы зор.
Жамбыл облысы территориясының экологиялық жағдайының нашарлауы, оны ластаушы заттардың
Жамбыл облысындағы геосистемалардың экологиялық жағдайын шиеленістіретін негізгі себептер:
қоры қалпына шаруашылық келмейтін табиғи ресурстарды тиімсіз игеру, пайдалану;
урбанизация мен шаруашылық объектілерінің мейлінше шоғырлануы;
геосистеманың зиянды қалдық заттармен ластануы;
табиғи жайылымның дигрессиясы мен суармалы жерлердің екінші реттін тұздануы
антропогендік жолбасу
табиғи рекреациялық дем алуға ыңғайлы территорияның тарылуы.
Геосистеманың әсер ететін антропогендік факторларға төтеп бере алу қаблеті
Жамбыл облысының қазіргі геоэкологиялық жағдайы жерінде бірдей емес. Территорияның
Ескертү керек, бір ғана геоэкологиялық провинция аумағында экологиялық жағдай
Геоэкологиялық анклавтар мақсатты экономико-географиялық тұрғыдандың аумағына дәл келеді. Геоэкологиялық
Жамбыл облысы территориясындавғы геоэкологиялық жағдайды сараптау 13 геоэкологиялық анклавты
Зерттеудің нәтижесінде анықталған геоэкологиялық анклавтың Жамбыл облысындағы тізімі соңғы
Жамбыл облысы территориясындағы экологиялық тепе-теңдікті сақтау, жоспарлы, дәйекті және
атмосфералық ауданы ластанудан сақтау;
жер беттін және жер асты суларының тазалығын сақтау;
топырақтың су және жел эрозиясын болдырмау;
техногену әсерінен бұзылған жерлерде рекультивация жүргізү;
табиғи жайылымдарды, өсіледігі дигресияға ұжырыған, қалпына кетірү шаралары.
құмды шөлдердегі сексеуілдерді қайта егү, өзен аңғарларындағы тоғайларды, тауларды
уран кен орындарындағы радиациялық қаупсіздікті сақтау шаралары;
мал шаруашылығында ветеринарлық тексерү шараларын жүйелі түрде жүргізү;
жергілікті тұрғындардың экологиялық қаупсіздігін қамтаммасыз етү шаралары;
таулы аудандардың сейсмикалық зонада орналасқандығын ескеріп, жер сілкінүдің алдын
Жамбыл облысындағы геоэкологиялық анклавтардағы
экологиялық қайта құру шаралары айғақталады. Олардың қатарына –
Жамбыл облысы территориясында экологиялық тепе-теңдікті сақтау үшін, шешімін таппай
Экологиялық қайта стратегиясың мысалы ретінде Жамбыл облысындағы жолбасуды тоқтау
Қазақстанның басқа аймақтары сияқты, зерттеліп отырған территорияға да, шөлбасу
Шөлбасуға қарсы күрес шаралары ұзақ мерзімді және қомақты материалды
Шөлбасу құбылысының активтенүінде антропогенді әсерлер шешүші роль атқарып отыр.
Шөлбасуды тоқтатудың шараларының ішінде, су мен жер ресурстарын суармалы
Облыс жағдайында фитомелиорация: ағаш отырғызу, құмды бекітү, тоғай ормандарын
10кесте
Жамбыл облысы территориясындағы геоэколгиялық анклавтарды экологиялық құрастырудың стратегиясы.
№ Геоэкологиялық провинциялар мен геоэкологиялық анклавтар Экологиялық жағдайдың деңгейлері
1 2 3 4 5
І Шу-Мойынқұм геоэкол
огиялық провинциясы
І.1 Шу өзенінің аңғары шиеліністі -Егістік алқап
тан қайтқан сулар;
-Шу өндірістік торабы;
-Қырғызстан
дағы өндіріс орындары ;
-трансмикалық өзендердің суын реттейтін мем
лекет аралық құжат керек.
-суармалы егінші
ліктің озық техно
логиясын қолдану.
І.2 Жусандала анклары
(5478 мың м2) дағдарысты -уран кен орындарының қалдықтары -радиологиялық
-радиактивті қалдықтарды (РАО) көмү;
радиациялық қауіпсіздік шараларын сақтау.
ІІ. Солтүстік Тянь- Шань гео
экологиялық провинциясы:
-Траз урбо- өнеркәсіпті анклавы.
шиеліністі -химия өнеркісібінің зауыттары;
-Жамбыл ГРЭС;
-Кала транспорты;
-коммунальды шаруашылык қалдықтары. -өндіріс орында ұлы газды ұстайтын қондырғылар
-қала ішінде санитарлы –гигиеналық талаптарды қатаң сақтау;
-қатты- қалдық заттарды өңдеу зауытын салу;
ІІ. Бийліколь анклавы шиеліністі - Талас – Асса каналы
-стихиялы рекреация -өндіріс орын
дарында суды пайдалануды толық циклге көшіру;
-көл айналасын рекреациялық аудандастыру қажет.
ІІІ
ІІІ.
5 Шу-Іле геоэкологиялық провинциясы
Тау аралық Қопаңғары
шикеленісті
Богарлы егінші
лікке байланысты жел эрозиясы Аңғардың бет
кейлерін жырт
қан да құлау бұрышын ескеріп жыру
ІV
ІV.6 Қаратау таукен өндіріс анклавы
шикеленісті -Кен өндірісі (карьерлер, террикондар);
- транспортты тақырлар;
-коммунальды шаруашылық қалдықтары
-рекультивация шараларын жүзеге асыру (механикалық, биологиялық, ландшафтылық).
-жолдарды сти
хиялы өрбітпеу.
-қалада санитар
лы- гигиеналық нормаларды қатаң сақтау.
2.3. Геокешендердің дамуына техногенез
факторларының тигізер әсері
Ландшафтарға техногенез факторларының тигізер әсерін анықтау геотехникалық жүйелер концепциясы
Техногенез қалдықтары әр түрлі болғандықтан, табиғи ортадағы ыдырауы олардың
Құрлықтар мен мұхиттардағы табиғи ландшафтық геохимиялық жүйелердің (ЛГЖ) жиынтығын
геохимиялық тұрақтылық деңгейі, яғни геохимиялық процестердің өздігінен орнына келуі
Егер техногенез қалдықтары нормадан артық болса, онда техногендік геохимиялық
Геохимиялық тосқауыл түрлеріне байланысты есепке алынатын көрсеткіштер: 1) топырақ
Сонымен, табиғи жүйелердің тұрақтылығын анықтайтын факторларды 3 топқа топтастыруға
I. Техногенез калдықтарының ЛГЖ шеңберінен шығуы мен ыдырау қарқындылығын
Атмосфера қабатынан техногенез қалдықтарының шығуы мен ыдырауын анықтайтын көрсеткіштер:
жауын-шашын мөлшері (жыл мезгілдері бойынша).
жел жылдамдығы (жыл мезгілдері бойынша).
су ағыны (жыл мезгілдері бойынша)
жауын-шашын мен буланудың қарым-қатынасы.
Топырақ жамылғысы мен ағын
аймақтың (территорияның) географиялық орны.
топырақ жамылғысының механикалық құрамы.
II. Техногенез заттарының метаболизм қарқындылығын
Заттардыңы ыдырауындағы энергия көрсеткіштері:
күн радиациясының жиынтығы, кДж/жылына;
нөл градустан жоғары температура жиынтығы;
ультракүлгін радиация мөлшері;
жыл бойғы нағажайлы күндердің саны;
органикалық заттардың ыдырау жылдамдығы:
фотохимиялық реакция қарқындылығы;
III. Техногенез қалдықтарының немесе олардың метаболиттерінің ландшафтарда
Топырақ жамылғысында техногенез заттарының жиналу қарқындылығын анықтайтын көрсеткіштер:
- қышқылды-сілтілі реакция;
- тотығу мен қайтып орнына келу:
- шірінді мөлшері:
- геохимиялық орта сипаты (ашық, жабық т.б.)
- геохимиялық тосқауыл:
- топырақтың минералдық құрамы:
- техногендік айналымға қатысушы алғашқы элементтердің мөлшері.
Атмосфера ағынынан техногенез қалдықтарының шығуын анықтайтын көрсеткіштер:
- жыл бойғы тұманды күндердің сандық шамасы,
- жыл ішіндегі тымық күннің ұзактығы мен
2.4. Бұзылған антропогендік ландшафтарды қайтадан орнына келтіру -
Тау-кен барлау жұмыстары мен кендерді өңдеу ауданының жыл сайын
Шет елдік географиялық ғылыми әдебиеттерде «үйлесімді ландшафт» түсінігі рекультивацияның
Кейбір мемлекеттер, тау-кен өндірісінің ашық түрде кен өндіру бағыты
Біздің елімізде рекультивацияны ортада табиғи ахуалы нашарлаған ландшафтардың табиғи
Рекультивация түрлері. Рекультивация әдетте екі кезеңнен тұрады — техникалық
Техникалық рекультивация — тау-кен өндіру кезінде нашарлаған территорияны кейін
Биологиялыық рекультивация — бұзылған ауылшаруашылық және орманды жерлердің құнарлылығын
Биологиялық рекультивация екі түрге бөлінеді: ауыл-шаруашылықтық және орманды.
Ауылшаруашылықтық рекультивация — топырағы мен климаттық жағдайы қолайлы, шаруашылыққа
топырақтың құнарлы қабатын орнына келтіру;
дәнді дақылдан жоғары өнім алу мақсатында улы емес
химиялық тыңайтқыштарды тиімді пайдалана білу;
ауылшаруашылық өнімдерін өсіру.
Орман рекультивациясын өткізуге шығын аз жұмсалады. Орман рекультивациясы рельефтің
қорғау жұмыстары — су көздерін қорғау және эрозияға
қарсы орман массивтерін отырғызу;
рекреациялық мақсатты көздеу, яғни адамдардың дем
алуына жағдай жасау;
3) ірі қалалар маңында
ұйымдастыру, мақсаты — ортаның тазаруы
іске асыру.
ҚОРЫТЫНДЫ
Жамбыл облысы антропогенді ландшафтысының жүйесін қорытындылай келе Жамбыл облысы
Қоршаған ортаға тигізіп отырған әсері тұрғысынан техногенездің ықпалы зор.
Жамбыл облысы территориясының экологиялық жағдайының нашарлауы, оны ластаушы заттардың
Жамбыл облысындағы геосистемалардың экологиялық жағдайын шиеленістіретін негізгі себептер:
қоры қалпына шаруашылық келмейтін табиғи ресурстарды тиімсіз игеру, пайдалану;
урбанизация мен шаруашылық объектілерінің мейлінше шоғырлануы;
геосистеманың зиянды қалдық заттармен ластануы;
табиғи жайылымның дигрессиясы мен суармалы жерлердің екінші реттін тұздануы
антропогендік жолбасу
Геосистеманың әсер ететін антропогендік факторларға төтеп бере алу қаблеті
Жамбыл облысының қазіргі геоэкологиялық жағдайы жерінде бірдей емес. Территорияның
Ескерту керек; бір ғана геоэкологиялық провинция аумағында экологиялық жағдай
Геоэкологиялық анклавтар мақсатты экономико-географиялық тұрғыдандың аумағына дәл келеді. Геоэкологиялық
Зерттеудің нәтижесінде анықталған геоэкологиялық анклавтың Жамбыл облысындағы тізімі соңғы
Жамбыл облысы территориясындағы экологиялық тепе-теңдікті сақтау, жоспарлы, дәйекті және
атмосфералық ауданы ластанудан сақтау;
жер беттін және жер асты суларының тазалығын сақтау;
топырақтың су және жел эрозиясын болдырмау;
техногену әсерінен бұзылған жерлерде рекультивация жүргізү;
табиғи жайылымдарды, өсіледігі дигресияға ұжырыған, қалпына кетірү шаралары.
құмды шөлдердегі сексеуілдерді қайта егу, өзен аңғарларындағы тоғайларды, тауларды
уран кен орындарындағы радиациялық қаупсіздікті сақтау шаралары;
мал шаруашылығында ветеринарлық тексеру шараларын жүйелі түрде жүргізү;
жергілікті тұрғындардың экологиялық қаупсіздігін қамтаммасыз ету шаралары;
таулы аудандардың сейсмикалық зонада орналасқандығын ескеріп, жер сілкінүдің алдын
Жамбыл облысы территориясында экологиялық тепе-теңдікті сақтау үшін, шешімін таппай
Қазақстанның басқа аймақтары сияқты, зерттеліп отырған территорияға да, шөлбасу
Шөлбасуға қарсы күрес шаралары ұзақ мерзімді және қомақты материалды
Шөлбасуды тоқтатудың шараларының ішінде, су мен жер ресурстарын суармалы
Облыс жағдайында фитомелиорация: ағаш отырғызу, құмды бекіту, тоғай ормандарын
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі.
1. М.И. Семенова., Жамбульская область, Изд-во Академик наук Казахской
2. Ә.С.Бейсенова., А.Б. Самақова., Т.И. Есполов., Ж.Б.Шілдебаев «Экология және
3. В.Е.Соколова., Е.Е.Сыроечковский «Заповедники СССР. Заповедники Средней Азии и
4. А.В.Чигаркин «Памятники природы Казакстана», - Алма – Ата:
5. А.А.Андрейчук., Ю.Г.Афанасьев., Б.А.Губанов «Новые заповедники Казакстана» - Алма
6. С.С.Байхонов «Табиғатым – тағдырым»,- Алматы: «Қайнар», 1991.
7. Р.Насыров «Южный Казакстан» - Алматы: «Кайнар», 1990.
8. «Жемчужины Казакстана» - Алматы: «Кайнар», 1983.
9. «Қ.Р. Парламентінің Жаршысы 17 – 18» - Алматы:
10. А.Ш. Молдабергенов «Қазақстанның хайуанаттар дүниесі мен өсімдіктер әлемі
11. А.Байғабылова « Қазақстан қорықтары» - Алматы: «Аруна», 2003
12. Н.Сламбекова «Қазақстанның табиғат ғажайыптары» - Алматы: «Аруна», 2003.
13. Б.Иманалиев «Қорықтардың даму тарихы» - «КазЭУ хабаршысы»: 31
14. С.С.Байхонов «Табиғатым – тағдырым» - Алматы: «Қайнар», 1991.
15. «Природа и мы» - Алма – Ата: «Кайнар»,
16. Ж.М.Мырзабеков « Особо охраняемые природные территории Казакстана» -
17. С.Пірназаров «Барсакелмес» - «Егеменді Қазақстан»: 28 сәуір, 2004
18. Л.Жантаева «Қорық тағдыры алаңдатады» - «Егемен Қазақстан»: 11
19. Ж.М.Әділов «Тұрақты даму мен айналадағы орта» - Алматы:
20. Р.Сәттімбеков «Ерекше қорғалатын табиғи аумақтар» - «Биология, география
21. С.М.Махмудов «Қазақстан қорықтары» - Алматы: «Қайнар», 1981.
22. А.Банников «Основы экологии и охрана окружающей природы» -
23. Ж.С.Қойтанов «Табиғат – тал бесік» - «Егемен Қазақстан»:
24. Б.Б.Байғабылова «Алакөл» - «Атамекен»: 10 тамыз, 2000 .
25. Б.Қ.Барлыбаев «Табиғатым – тағдырым» - «Атамекен»: 15 қыркүйек,
26. Ж.М.Мырзабеков «Особо охраняемые природные территории Казакстана» - Алматы:
27. Ж.М.Мырзабеков «Особо охраняемые природные территории Казакстана» - Алматы:
28. А.Молдабергенов Атамекен, Алматы, Қайнар 1983.
29. Ы.Кененбаев Інжу маржан, Алматы, Жалын баспасы 1980.
30. К.М.Әлменбаев Алматының хайуанаттар паркі, Алматы: Қайнар 1987.
31. Герасимов В.П., Животный мир нашей Родины. М., 1977.
32. Қыдырбаев Х. Терісі бағалы аңдар. Қайнар. А. 1981.
33. Төреходжаев Ж.М., Әлімбаев Р.Ә. Жартқыш құстар. А., Қайнар.
Қосымша.1
Жамбыл облысындағы Қазақстанның Қызыл кітабына енген түрлер тізімі (17,18).
А. Өсімдіктері.
№ Түрдің аты Өскен жері
1 Қаратау қауы -Stipa Karatavien Roshev Қаратау, Хантау, Жамбыл,
2 Попов қазжуасы-Gageoneo-popovil Gotosk Қырғыз Алатауында
3 Сергей жуасы-Allium sergil Ved (Zilaceae) Қаратауда
4 Борщов қызғалдағы-Tulipadosszc owii Regel Мойынкұмда
5 Грейг тюльпаны-Tulipagzeigii Regel Ziliaceae Қаратау, Шу-Іле тауларында
6 Колпаков қызғалдағы-Tulipa kolpakowskiana Regel Шу-Іле таулары
7 Регель қызғалдағы- Tuliparegeli krash Хантау, Анрақай, Айдар
8 Северцев унгериясы-Ungeria sewerzovi (Regel) Қаратау
9 Корольков бәйшешегі-Grocuskorolkowi Regel ef Maw Боролдай тауда
10 Колпаковский придодиктиумы-Izidobictyum Kolpakovskianum Шу-Іле таулары, Қырғыз Алатауы
11 Көкшіл шиқылдақ-Junocoezulea Қаратау
12 Кушакевич шиқылдағы-Juno Kuschakewiczii Шу-Іле таулары, Қаратау, Қырғыз Алатау
13 Берқара терегі –Populusberkarensis Poliak Қаратауда, Берқарада
14 Кавказ таудағаны –Geltscaucasica Willd Шу-Іле, Қаратау, Қырғыз Алатауында
15 Витрок рауғашы-Rheumwittrockii Zundstr Қырғыз Алатауында
16 Бетпақдала сылдыршөбі-Silene betpakdalenses Шу-Іле таулары
17 Мусілім сылдыр шөбі-Silenemuslimii Pavl Шу-Іле таулары
18 Әулие-ата аққанбағы-Gypsophilaaulieatensis R.Fedtsch Қаратауда
19 Жерсабын-Allochrusa gypsophides Қаратауда, Қырғыз Алатауында
20 Қаратау шөмішгүлі-Aguilegia karatavika Қаратауда
21 Талас бәрлі-Aconitum talassicum Қырғыз Алатауында
22 Қаратау ақшешегі- Botschaceviakaratavika (Zipsch) Қаратауда
23 Қаратау жолған бөзкілемі-Pseudosedu Bоriss Қаратауда
24 Недвезцкий алмасы-Malus niedzwetskyana Dieck Қаратау, Берікқара
25 Сиврс алмасы- Malus sieversii Қырғыз Алатауында
26 Бұдыр кекіре-Oxytropis echidno Қаратауда
27 Қаратау тиынтығы-Hegysarum Rarafaviene Қаратауда
28 Кәдімгі піста-Pistacia vera Қаратау, Боралдайтауда
29 Жабайы жүзім-Vitis vinfera Қаратау, Боралдайтауда
30 Қаратау түйетабаны-Zygoplyllum karatavicum Bоriss Қаратау, Қызыл найзада
31 Евгений Коровин тұтасжапырағы-Hallophyllum eugenii korovini Pavl Қаратау, Қызыл
32 Туркістан казополянскиясы-Kosopolyanckia turkestanika Kov Қаратау, Қырғыз Алатауында
33 Бесмүйіз скротиария- Sclerotiaria penfaceros Korov Қырғыз Алатау
34 Маргарита щуровскиясы-Schtschurovoskia margaritae Korov Қаратау
35 Культиасов шренкиясы-Schrenkia kultiassovii Korov Қаратау, Мыңжылқыда
36 Культиасов ащытамыры-Sphaenolobium kultiassv Қаратау, Мыңжылқыда
37 Ақжолақ сасыр-Ferula leucographa Қаратау, Үлкен Бурыл
38 Тегіс сасыр-Ferula leucographa Шу Мойынқұмында
39 Мейер шоқгүлі-Soranthus meyvl Z Мойынқұмда
40 Қаратау сасыққұрайы-Dorema karatavense Korov Қаратауда
41 Қаратау паракериумы-Paracaryum Karataviense Pavl Қаратауда
42 Қаратау томаға шобі -Scutellaria karatavika Jus Қаратауда, Берікқара
43 Түбірлі томаға шобі-Scutellaria Subcaespitosa Pavl Қаратау
44 Қаратау жыланбасы-Dracocephaium Karataviense Pavl Қаратау Мыңжылқыда
45 Северцев жолған шөлмасағы-Pseud oeremostachys severzovii Қырғыз Алатауы
46 Шу-Іле қандыгүлі-Pedicularis czuiliensis Semiots Шу-Іле тауларында, Кіндіктаста
47 Жетісу недзвекциясы-Niedswedzia B.Fedtsch Шу-Іледе, Анрақайда
48 Қаратау үшқаты-Zonicera Karataviense Pavl Қаратау, Берікқарада
49 Қоқан салпысы-Morino kokanika Қаратау
50 Дарабас криптокодон - Crintocodon monocehalus Қаратауда
51 Жұмыр анафалис -Anaphalis face mitera Қаратау, ырғыз Алатауда
52 Аулиата трихантемисі-
Trichanthemis anthemis Қаратау, Қырғыз Алатауы
53 Қаратау лепидолофасы-
Zepidolopha filifolia Pavl Қаратау
54 Жіңішке жапырақты лепидолофа –Cancriniella Krascheninnikovii Қаратау
55 Крашенинников канкриниелласы -Zepidolopsis piataevae Шу-Іле таулары
56 Пятаева лепидолопсисі –
Zigularia pavlovii Cretz Қаратау, Мыңжылқыда
57 Қазақ лаксасы –
Echinops kasakorum Pavl Қаратауда
58 Вавилов көбенқұйрығы –
Cousinia Vavilovii Kult Қырғыз Алатауында
59 Қатты кузиния көбенқұйрығы –
Cousinia rigida Kult Қырғыз Алатауында
60 Ірі жапырақты көбенқұйрығы –
Cousinia grandfolia Kult Қаратау, Боролдай тау
61 Микешин соссюреясы –
Saussurea mikeschinii Jlyin Мыңжылқыда, Қаратауда
62 Аяқбас юринеясы -Jurinea cephalopoda Қаратауда
63 Ірі юринеясы - Jwinea rodusta Shrenk Шу-Іле тауында
64 Көркем юринеясы - Jwinea exima Tek Қаратау, Жолсайда
65 Көркем юринеясы –
Rhaponticum karatavicum Regel et.Schumalh Қаратау, Мыңжылқыда
66 Түркістан гүлкекіресі –
Centaurea turkestanika Franch Қаратауда
Қосымша 2.
Б. Сирек жануарлар тізімі.
№ Түрлердің аты Мекендейтін жері
Сүт қоректілір
1 Қара кірпі –Hemiechinus hypomelas Қаратауда
2 Жиырерін кеңқұлақ-Tadarida tenoiotis
Қаратаудың оңтүстігінде
3 Үнді жайрасы -Hystriks leucura Satinini Қырғыз Алатауы, Шу-Іле
4 Қызыл қасқыр - Cuor alpinus Қырғыз Алатауы
5 Тянь-Шань қоңыр аюы –
Ursus arctos isabellinus Қырғыз Алатауы
6 Орта Азия тау сусары –
Martes foina intermedia Қырғыз Алатауы
7 Барыс - Uncia uncia Қырғыз алатауы (Луговое)
8 Қарақұйрық - Gasella subgutturosa Мойынқұм,
Бетпақ-дала
9 Арқар - Ovisammon Қаратау
Құстар
10 Ақ ләйлек - Ciconia ciconia Таластың бойында
11 Қара ләйлек - Ciconia gigra Шу-Ілі таулары, Хантау,
12 Жалғабай - Platalea leucordia Бийлікөл, Шудың төменгі ағысында
13 Ақбас тырна - Anthropoldes vigro Шу-Іле тауларында, Анрақай,
14 Дуадақ - Otis tarda Қырғыз Алатауы, Қаратау, Билікөл
15 Жорға дұдақ - Chlamydotis undulata Шу-Іле таулары
16 Қалыңтұмсық шүлдірек торғай - Charadarius leschenaulafill Қаратау жаңындағы
17 Қарабауыр бұлдырық –
Pterocles orientalis Мойынқұм, Бетпақ дала шөлінде
18 Ақбауыр бұлдырық - Pterocles alchafa Қаратау маңындағы шөлдерде
19 Жыланбүркіт - Circaetus ferox Қырғыз Алатауы, Кіндіктас, Қаратау
20 Сақалта - Gypaefus barbatus Қырғыз Алатауы
21 Жұртшы - Neophron percropterus Қаратау, Қырғыз Алатауы, Кіндіктас
22 Бүркіт - Aguila chrysaetus Қырғыз Алатауы, Қаратау
23 Егежейлі бүркіт - Aguila pannata Қырғыз Алатауы
24 Субүркіт - Haliaeetus albicilla Шу бойында
25 Көкқұс - Myoplonus caeruleus Қырғыз Алатауы
26 Жумақ теңбіл - Terpsiphone paradisi Боролдай тауында
Бауырмен жорғалаушылар
27 Сарыжылан - Ophisaurus apodus Қаратау, Қордайсуы
3
Қазақстан аумағын физикалық-географиялық және геоэкологиялық тұрғыдан аудандастыруының ерекшеліктері
Жамбыл облысының геоэкологиялық аудандастыруы
Жамбыл облысының топырағы әралуан
ЖАМБЫЛ ОБЛЫСЫ ТЕРРИТОРИЯСЫ ТАБИҒАТЫНЫҢ ЭКОЛОГИЯЛЫҚ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ
Шу-сарысу ойпаты аймағының қазіргі геоэкологиялық ахуалы
Туристік рекреациялық ресурстар
Маңғыстау өңірі табиғат компоненттеріне физикалық-географиялық сипаттамасы
Алматы қаласына физикалық-географиялық сипаттама
Туризм туралы түсінік
Алакөл аумағының геоэкологиялық картасын құру