Қазақстан Республикасының Конституциялық құрылысындағы мемлекеттік билік бөліну қағидасының бекітілуі
МАЗМҰНЫ
ТАРАУ 1 МЕМЛЕКЕТТІК БИЛІК БӨЛІНУ ТЕОРИЯЛАРЫНЫҢ ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ КОНСТИТУЦИЯЛЫҚ
1.1 Мемлекеттік билік теорияларының қалыптасу тарихы...........................
1.2 Қазақстан Республикасының Конституциялық
құрылысындағы мемлекеттік билік бөліну
қағидасының бекітілуі...................……………………………. 14
1.3 Мемлекеттік билік бөліну қағидасының Қазақстан
Республикасының тәуелсіз, құқықтық, демократиялық
мемлекет ретінде қалыптасуына тигізетін әсері...................... 19
ТАРАУ 2 МемлекетТік билік органдарының құзіретініҢ Қазақстан Республикасының
2.1 Билікті бөлу жүйесінде Қазақстан Республикасы президентінің
алатын орыны......................................................... 37
2.2 Мемлекеттік билік органдарының коституциялық-құқықтық
мәртебесі……………………………………………………………………..... 43
2.3 Билік тармақтарының арасындағы тепе-теңдік және
тежемелі жүйенің Қазақстан Республикасының
Конституциясында бекітілуі………………………….................................… 51
ҚОРЫТЫНДЫ.................................................... 61
ҚолданылҒан Әдебиеттер тІзімі........................... 63
І ТАРАУ Мемлекеттік билік бӨліну теорияларының Қазақстан
1.1 Мемлекетік билік теорияларының қалыптасу тарихы
Биліктің бөліну қағидасы - кез келген мемлекеттегі саяси биліктің
Қазақстандағы конституцияның дамуы құқықтық мемлекеттің қалыптасу идеясын 1990 жылғы
Әр елдерде құқықтық мемлекет қалыптастыру проблемаларын, соның ішінде Қазақстанды
Егер нақты проблеманы алға қоя отырып бұрынғы көзқарастарға
Осыдан келе биліктің бөліну принципі құқықтық мемлекет қалыптастырудағы конституциялық
Қазақстан тарихында бірінші рет тепе-теңдік тежемелік жүйе негізінде, билік
асырылады. Соңғылардың жиынтығы мемлекеттік билік механизімін құрады.
Қоғам күшті болып табылатын билік тұлғалардың еріктерімен құрылмайды. Ол
Сонымен билік бөліну теориясы дегеніміз - билік жүйесінде немесе
Ең бірінші биліктің бөлінуіне түсінік берген XVIғ. Италияның мемлекеттік
Субъект және объект билігінің өзара қатынас тәсілі:
Билік бөліну принципін XVIIIғ. бірінші жартысында, яғни феодалдық абсолютизмнің
Монтеськенің «Дух законов» шығармасында үш билік тармағын бөліп жазған,
Ш. Монтеське[3.á.6]. Осыған байланысты мемлекеттік билікті бір адамның қолына
Жоғарыдағыдай мемлекеттік билік механизмі АҚШ мемлекетінде функционалды түрде жүзеге
Биліктің меңгерілуі халық дербестігіне негізделеді. Бұл қазіргі кездегі көптеген
Заң шығару билігі тез арада құрылған жоқ. ХYIIғ. соңына
Биліктің толығымен үш тармаққа, яғни заң шығарушы, атқарушы және
Қазіргі кездегі жаңаша көзқарастарға сүйенсек бұл билік тармағына мынандай
Бұл билік мемлекеттік биліктің негізгі құрама бөлігін құрайды, яғни
демократиялық мемлекеттерде, заң шығару билігі дауыс беру арқылы құрылған
мемлекеттегі жоғарғы орган болып табылатындықтан - ол ішкі құрамы
Кей мемлекеттерде болсын заңның орындалуын құқықты атқару билігіне берген,
Заң шығару бастама құқығына иеленуге кім құқылы? Бұндай құқықты
Парламент кей жағдайларда бір палаталы және екі палаталы болады.
Екі палаталы парламент дербес билікке ие. Дербес дегеніміз -
Қазақстан Республикасы конституциясының 53 бабына сәйкес бірлесіп өткізілетін жиылыстары
Билік бөліну қағидасының екінші тармағы - атқару билігі. Атқару
Үкімет жүзеге асырады. Оның заң шығару билігінен айырмашылығы мемлекеттік
қамтамасыз етеді.
Атқару билігінің жеке сала болып белінуі ХYII ғасырдың аяғы
Біздің мемлекет унитарлы мемлекет құрамына жатады. Унитарлы мемлекет дегеніміз
АҚШ президентінің негізгі функцияларын қарап шығайық. АҚШ-та президент барлық
Атқару билік түсінігі біздің елімізде Совет Үкіметі уақытында жиі
Қазақстан Республикасында Президенттік биліктің 7 жыл пайда болған уақытында
аралығы.
1995 жылғы Конституция тек Президенттік билік ету үлгісін ғана
Н.А.Назарбаев: «Мемлекет басшысының статусы басқарудың президенттік формасы шегінде билік
Барлық айтылған мәселелерді қорыта отырып келгенде демократиялық мемлекеттегі атқарушы
Қазіргі заман жағдайына байланысты атқару билігінің жүйесі горизонтальді және
Сот билігі. Кез-келген мемлекетте маңызды функцияларды сот билігі жүзеге
Сот билігінің екінші қажетті функциясының бірі ол - әділ
Ш.М.Монтескьенің айтуы бойынша: «сот билігі кез-келген мекеме иеленбеуі керек.
Совет үкіметі тұсындағы және тәуелсіз Қазақстан мемлекетінің алғашқы жылдарындағы
Бұның барлығы ақырында сот жүйесінің қосылуына әкеліп соқты және
Конституциялық заң бірінші рет Конституциялық Кеңес органын құрды. Бұл
Биліктің бөліну қағидалары абсолюттік емес, олардың жүзеге асырылуы мемлекеттік
1. Бірыңғай билік тәуелсіздігіне - халық ие.
2. Толығымен барлық мемлекеттік билік - заң шығару, атқару
3. Үш мемлекеттік билік тармақтарының және оларды жүзеге асыру
4. Тепе-тендік және тежемелік жүйелері әрбір мемлекеттік билік органдарының
Бұл нормативтік механизмдер Қазақстан Республикасы Конституциясында белгіленген. Осы бойынша
1.2 Қазақстан Республикасының Конституциялық құрылысындағы мемлекеттік
Қазіргі кездегі конституциялық
Қоғамдық құрылыс түсінігі ең алдымен қоғамдық экономикалық формация заңдарының
Осы құрылыстың негізгі өндіріс құралдарының нақты осы мемлекетке теңдігін,
Е.О Кутафиннің көзқарасы бойынша: «қоғамдық жұмыс мемлекеттік саяси категория
Егер мемелекет коғамдық құрылысқа ықпал етсе, онда ең алдымен
Осы жоғарыда айтылған анықтамалардың түп-нұсқасы оқып отырған құбылыстың жеке
Қазақстан Республикасы демократиялық, зайырлы және әлеуметтік мемлекет ретінде сипатталып,
кездерден бастап қана кірді. 1993 жылдың 28 ақпанында қабылданған
1993 жылғы Қазақстан Республикасының Конституциясы «конституциялық құрылыс негізі» категориясын
Қазақстан Республикасының конституциялық құрылыс негізіне сипаттама бергенде азаматтық қоғамды
Мемлекет тек социумның бөлімін құрайды; мемлекет өзінің қызметін қоғам
Жоғарыдағыны қортындылай келе демократиялық конституциялық мемлекетте қоғам басқ.арушы сияқты
Тоқталып өткен мәселелерде конституциялық құрылыстың түсінігін ерекшеліктері Қазақстан Республикасының
Ең алдымен конституциялық құрылыс негізінің реттелуін қарастырамыз деп
байқалады, яғни конституцияда көрсетілген қоғамдық қатынастар мен қағидалардың бекітілуі,
тек қана конституцияда ғана емес, сонымен бірге басқа
Айта келгенде конституциялық құрылыс деп - республика конституциясымен және
Мемлекет көздеген мақсатын өзінің қызметі, яғни белгілі бір қызмет
1. Қазақстан Республикасының конституциясы бойынша саяси билік мемлекетке берілген.
Сөйтіп, саяси қызмет ел ішінде сияқты, басқа мемлекеттермен қатанастарда
3. Қазақстан мемлекеті құқықтық негіздерді Конституцияға енгізілген әлеуметтік қызметті
еңбек пен капиталдардың арасындағы қатынастарды реттеуге үлкен назар аударады.
1.3 Мемлекеттік билік бөліну қағидасының Қазақстан Республикасының тәуелсіз, құқықтық,
Қазақстан Республикасының Конституциясына сәйекс өзін демократиялық, зайырлы, құқықтық және
Қазақстан мемлекеті өзін демократиялық мемлекет ретінде жариялауы қазіргі кезде
Тәуелсіздікті қорғаушы және биліктің негізгі қайнар көзі - халық
Кеңес билігі жылдары «халық» сөзі адамдардың тарихи жалпылылығы мағынасымен
Билік - өзінің еркіне басқаларды бағындыру немесе кез-келген жағдайды
Мемлекеттің пайда болуымен қатар мемлекеттік билік те пайда болды.
Азаматтық қоғамның қалыптасуы мен дамуы
Азаматтық қоғамның қалыптасуы мен дамуы мемлекет пен құқықтың негізгі
Азаматтық қоғам және құқықтық мемлекет туралы толып жатқан ой-пікірлер,
Бұл жерде ескерте кететін бір мәселе – Кеңес дәуірінде
қарастырамыз.
Құқықтық мемлекет – тек парасаттылықтың, әділеттіліктің шынайы белгісі ғана
мемлекет екі жақты жауапты объективтік процесс.
Құқықтық мемлекет қалыптастыру, дамыту адам қоғамының көне заманнан негізгі
Құқықтық мемлекет орнату концепциясына пікір айтып өте зор үлес
Гроцкий қоғам тарихында қалыптасқан құқықты екіге бөлді:
Табиғи құқық.
Мемлекеттік нормативтік актілер.
Табиғи құқық – адамды қоршаған ортаның әсерінен және жеке
Екіншісі – мемлекеттің қабылдаған нормативтік актілері арқылы ешкімге зиян
Монтескье – мемлекет адамдардың саяси және азаматтық бостандығын, теңдігін
Локк-Маркс құқықтың мазмұнын өте дұрыс, ашық түсіндірді. Мемлекет адамдардың
Кант құқықтық мемлекеттің философиялық негізін ғылыми тұрғыдан зерттеді. Мемлекеттің
Гегель – қоғамдық ғылымдардың негізгі бағыттарының бірі құқықтық философия.
Маркс құқық пен мемлекетті қоғамның таптық құрылысына сәйкес қараған.
Қазіргі заманда құқықтық мемлекет туралы пікір жан-жақты дамып, дүниежүзінің
Сонымен, құқықтық мемлекет туралы теорияны қорыта келіп, оның негізгі
Азаматтық қоғам ғылыми тұрғыдан өте аз зерттелген, ол туралы
Біз өткен ғасырдағы ірі ғалымдардың пікірін әдейі келтіріп отырған
экономикалық бостандық, әр түрлі меншік, нарықтық қатынас;
адамдардың табиғи бостандығы мен құқықтарын қалыптастырып, қорғау;
заңды, демократиялық билік, ақпаратқа бостандық беру;
заңның, соттың алдында адамдардың теңдігі болу;
таптық, ұлттық бірлік, достық, келісім болу;
адамдардың әлеуметтік жағдайын, денсаулығын, мәдени, рухани білімін, санасын көтеру,
Азаматтық қоғамның құрылымы – қоғамды өзінің табиғи мүдде-мақсаттарына сәйкес
Қазіргі Қазақстанның азаматтық қоғамын бес жүйеге бөлуге болады: әлеуметтік,
Әлеуметтік жүйе – объективтік тұрғыдан қалыптасатын адамдардың бірлестіктері, ұйымдары,
Бірінші тобы – қоғамның үзіліссіз өмір сүру негізін жасаушы,
Екінші тобы – адамдардың өзара бір-бірімен байланысы, қатынасы;
Үшінші тобы – қоғамдық ұйымдардың таптардың, топтардың, ұлттардың ара-қатынастары.
Экономикалық жүйе – қоғамдағы меншіктің түрлері, өндіруші күш пен
Саяси жүйе – мемлекет, саяси париялар, қоғамдық ұйымдар, бірлестіктер
Рухани-мәдени жүйе – осы бағыттағы мемлекеттік, қоғамдық, органдар мен
Ақпараттық жүйе – осы ақпараттық бағыттағы барлық ұйымдар, бірлестіктер,
Осы көрсетілген азаматтық қоғам жүйелерінің жақсы, сапалы дамуына зор
Азаматтық қоғамның белгі-нысандары:
адамдардың экономикалық, әлеуметтік, саяси бостандығы мен құқықтарының қамтамасыз етілуі;
қоғамда бостандықтың, жариялылықтың болуы, ақпараттың жұмысына азаматтардың қатысуы, ішкі
азаматтардың қоғамдық ұйымдар, бірлестіктер құрып, өз мүдде-мақсаттарын орындауға, іске
жергілікті өзін-өзі басқаруға толық бостандық болуы, оның жұмысына мемлекеттің
азаматтық қоғам – толық бостандық, демократия қалыптасқан қоғам болуы
Сондықтан, азаматтық қоғам және құқықтық мемлекет екеуі қатар дамып,
Қазіргі заманда құқықтық мемлекет құру, қалыптастыру мәселесі ғаламдық проблемаға
барлық елдерде бір мазмұнды, бір нысанды құқықтық мемлекет болуы
емес. Себебі әр елдің экономикасы, мәдениеті, әлеуметтік жағдайы, рухани
Сондықтан болашақта құқықтық мемлекет бірнеше дамыған елдерде қалыптасуы мүмкін,
Құқықтық мемлекеттің мазмұнының негізгі талаптары:
Құқықтық мемлекет азаматтық қоғамның объективтік дау процесіне сәйкес ескіріп,
Құқықтық мемлекеттің экономикалық негізі - өндіргіш күштер мен өндірістік
Құқықтық мемлекеттің әлеуметтік негізі - өзін-өзі басқаратын азаматтық қоғамды
Құқықтық мемлекеттің моральдық негізі – гуманизм, әділеттік, бостандық, теңдік,
Құқықтық мемлекеттің саяси негізі – халықтың, ұлттың тәуелсіздігін қалыптастырып,
Құқықтық мемлекеттің негізгі белгілері:
мемлекеттік билікті үш түрге бөлу, олардың ара-қатынасын қатаң сақтау;
қоғамда жоғары дәрежеде құқықтық мәдениеттің қалыптасуы, адамдардың рухани сана-сезімінің
мемлекеттік аппараттың, лауазымды тұлғалардың, қоғамдық ұйымдардың, жеке адамдардың, өмірдегі
құқық пен заңның ара-қатынасында көп алшақтыққа жол бермей, олардың
қоғамның экономикалық, әлеуметтік бағытында әділеттікті, теңдікті
қамтамасыз ету үшін антимонополиялық органның болуы;
соттың жоғары беделі, ең сыйлы орган деп саналуы және
Қазақстан мемлекетіміздің бүкіл аумағында Конституциясының үстемдігін қамтамасыз етуді, азаматтардың
қоғамның ішкі құқықтық нормалары мен халықаралық құқықтың өзара қатынасын
қоғамда заңның үстемділігін орнату, азаматтық қоғамды қалыптастыру. Адамдар
Заң – мемлекеттің ақылы.
Сот – мемлекеттің жүрегі.
Мәдениет – мемлекеттің тәртібі.
Міне, осы үш қағидалы өсиет өзара бірігіп, қалыптасып және
Адам қоғамының барлық дәуірінде құқықтық мемлекет құру мәселесі толастап
Бірақ көп елде реакцияшыл буржуазияның кертартпа саясаты демократиялық реформаны
ХХ ғасыр қоғамды басқару тәжірибесін шынықтырып, капиталистік елдер жаңа
Бұл саясаттың мазмұны:
Қазіргі заманда халықтың рухани сана-сезімі қоғамды басқаруға, қоғамдық меншік
Нарықтық экономика арқылы халықтың еңбекке деген ынтасын көтеріп, шаруашылықтың,
Халыққа өздерінің әлеуметтік экономикалық мүдде-мақсатын орнатудағы іс-әрекетіне толық бостандық
тиіс. Мемлекет нарықтық экономика туралы заңды, құжаттарды дер кезінде
жеке меншікті қорғауды, адамдардың бостандығын сақтауды бірінші бағытқа алу
Осы жаңа экономикалық саясат капиталистік елдердің соңғы 40-50 жыл
Қазіргі заманда дүниежүзінің барлық мемлекеттері капитализмнің жаңа экономикалық саясатын
Әлемдік стандарт жолына Қазақстан да бет бұрып, нарықтық экономиканы
Енді капиталистік елдердің ХХ ғасырдың 30-50 жылдары либералдық-демократияға бет
Бірінші себеп – капиталистік елдер 1929-1938 жылдары дүниежүзілік экономикалық
Екінші себеп – Ресейде, Қытайды және т.б. Еуропа-Азия елдерінде
Құқықтық мемлекет орнатудың негізгі бағыттары:
мемлекет билікті үш саланың жұмысын жақсарту, әсіресе заңның, нормативтік
нормативтік актілердің дұрыс пайдалануын, орындалуын қамтамасыз ету, халықтың рухани
қоғамдағы қатынастарды дұрыс, жақсы реттеу, басқару бағытындағы мемлекеттік, қоғамдық
бостандықты, теңдікті, әділеттікті, демократияны дамыту;
заңдылықты, құқықтық тәртіпті қатаң сақтау.
Қазақстан Республикасының Конституциясы бойынша құқықтық мемлекет қалыптастырудың негізгі бағыттары
Демократиялық мемлекет – Қазақстанда алдымен Конституция қабылдап, тікелей басшысын
Зайырлы мемлекет – Қазақстан Республикасында діни мекемелер мен дін
Құқықтық мемлекет – Қазақстанның барлық органдары мен лауазымды адамдарының
Сонымен, Кеңес Одағы ыдырағаннан кейін барлық тәуелсіздік алған республикалар,
Азаматтық қоғам, оның мазмұны мен белгілері.
Адам қоғамы қалай қалыптасты, оның себептері қандай – бұл
түрде бірігіп өмір сүруі. Бұл бірігудің негізгі себебі адамдардың
Қоғамдық мүдде-мақсат, қоғамдық тілек уақытша емес, түпкілікті, нақты объективтік
Қоғамның тарихи объективтік қалыптасқан негізгі белгілері:
саналы адамдардың ерікті түрде бірлесіп одақ құруы;
қоғамдық түпкілікті, нақты, объективтік мүдде-мақсаттың қалыптасуы;
адамдардың өзара ынтымақтастығының, бірлігінің қалыптасуы;
қоғамдық мүдде-мақсат, тілек арқылы қарым-қатынастарды реттеп-басқару;
қоғамды басқаратын, қоғамдық тәртіпті қорғайтын аппараттың, мемлекеттік биліктің өмірге
Қоғам – саналы адамдардың бір мүддені, бір мақсатты орындау
Адамның объективтік тарихи даму процесінде және күнделікті қарым-қатынасында қоғамның
Азаматтық қоғам – мемлекеттік құрылымнан тыс қалыптасқан әлеуметтік-экономикалық және
міндетін автономиялық даму жолы қамтамасыз етеді. Азаматтық қоғамда үзіліс
Азаматтық қоғам – мемлекетке тәуелді емес, дербес, ашық, жариялы
Қазақстанда азаматтық қоғамның қалыптасу ерекшеліктері: кеңістік мейлінше мемлекеттендірілген күйден
Республика Конституциясы Қазақстандағы Азаматтық қоғамның барлық сатыларын мемлекетке бағындырмастан
Қазақстан Республикасының Конституциясында елімізде азаматтық қоғамды қалыптастырып, демократиялық, зайырлы,
Мемлекеттік билік мемлекет тәуелсіздігімен суреттеледі. Оны біз мемлекеттік биліктің
Демократиялық мемлекетте биліктің бір ғана қайнар көзі және оның
дегеніміз - өзінің билігін қандай болмасын әлеуметтік күштерден тәуелсіз
Мемлекеттік биліктің бір ғана қайнар көзі халық болғандықтан өзінен
Осыған орай халық билігі дегеніміз - барлық биліктің халыққа
Қазақстан Республикасының халқы өзінің билігін тікелей республикалық референдум және
Өкілдік демократия - халықтың билікті сайланатын өкілетті өкілдер арқылы
Тікелей демократия - халықтың немесе қандай болмасын халық тобының
Сайлаудың ең маңызды белгісі азаматтардың тікелей көңіл білдіруі арқылы
Мемлекеттік ұйымдастырудағы демократиялық мемлекет құру қағидасының негізі болатын және
1990 жылғы 25 қазандағы Қазақ ССР-нің мемлекеттік тәуелсіздік демократисында
Егер осы проблеманың қайнар көзіне үңілсек билікті бөлу идеясының
Ал Кант демократиялық мемлекетке философиялық тұрғыдан белгі берген. Оның
Кант биліктің бөліну қағидасы болмаған жағдайда басқарудың екі формасының
Егер Канттың айтуы бойынша құқықтық заң мен құқықтық мемлекет
міндетті болу болса, ал Гегель де олар ақиқат, яғни
Құқықтық мемлекет деп - әлеуметтік әділдікті жүзеге асырушы мемлекетті
айтуға болады, яғни құқықтық мемлекеттің негізгі идеясы - құқық
Осыған байланысты құқықтық мемлекет жұмыс істеуінің негізінде жататын билік
Билік бөліну қағидасы демократиялық мемлекет құрудың бір бөлігі болғандықтан
Дербес даму жолына түскен Қазақстан бірден құқықтық мемлекет идеясын
Мемлекеттің бірінші принципі заңның жоғары тұруы, оның қоғам өміріндегі
Азаматтардың заңды мүлтіксіз орындауы құқықтық мемлекеттің маңызды принципі болып
Конституциясы барлық заңдардың жариялануына жағдай жасайды. Мемлекет таныған құқықтар
Қазақстан Республикасының Конституциясының маңызды сипаттарының бірі оның бірінші бабында
Барлық даулы мәселелер негізінен сотта шешіледі. Сот билігі Республика
Конституцияның 77 бабында «Судья сот төрелігін іске асыру кезінде
II ТАРАУ МемлекетТік билік органдарының құзіретініҢ Қазақстан
2.1 Билікті бөлу жүйесінде Қазақстан Республикасы Президентінің алатын орны
Әрбір елдің Конституциясы, сол елдің әдет-ғұрпының көрінісі және конституциялық
Президенттік, парламенттік немесе аралас республикалардың өзіндік айырмашылықтары, өздеріне тән
Қазақстан өз тәуелсіздігін жариялағаннан кейін ғана демократиялық қоғам, құқықтық
Біріншіден, парламенттік республика қалыптасқан саяси партияларсыз, өзін-өзі басқару органдарының
Екіншіден, мемлекеттің қоғамды басқаруы, ондағы өзгерістерге қатысты икемділігімен анықталмайды,
Үшіншіден, демократиялық-құқықтық мемлекеттің дамуының негізгі стержіні, экономикалық үрдістерді реттеу
Төртіншіден, Кеңес Үкіметі кезінде билік былай ғана қалыптасты, яғни,
Яғни, Қазақстандағы басқару формасын таңдау объективті, сондай-ақ субъективтік себептермен
Қазақстан Республикасының 1995ж. Конституциясының 2-ші бабының 1-ші тармағында Қазақстан
Отандық әдебиеттерде «арбитр» түсінігі Қазақстан Республикасы Президентінің өкілеттілігіне қатысты
Президенті бар мемлекет конституцияларында міндетті түрде президент статусы анықталады.
а) заңшығарушы органның органикалық бөлігі болып табылады (Индия);
б) Мемлекет басшысы және атқарушы билік тармақшасының басшысы болып
в) ешқандай билік тармақшасына кірмейтін мемлекет басшысы болып табылады
г) басқа мемлекет институттарына қатысты арбитр болып табылады (Армения,
д) Мемлекет басшысы, Конституция кепілі, мемлекеттік билік органдарының келісіп
е) Мемлекет басшысы және атқарушы билік тармақшасының басшысы, жоғары
Байқап кеттік, ТМД елдері – көбінде президенттік республикалар, оларда
Бізді конституциялық жауапкершілік сұрағына қатысты президент жағдайды қызықтырады. Бұл
Президентін Қазақстан Республикасы Конституциясы мен «ҚР Президенті туралы» конституциялық
Үкіметпен және оның әрбір мүшесімен арызданған отставкаға шешімін қабылдауға
Үкіметтің Парламент алдындағы жауапкершілік механизмінде ерекшеліктер бар. Президент Парламенттің
Президент Үкімет актілерінің әрекетін толық немесе бөліп-бөліп тоқтата алады.
Президенттің кадрлық саясаты, Үкіметті қалыптастырудың шынайы мүмкіндігі бар. Конституцияның
Президенттің берілген өкілеттіліктері тек қана президенттік республикада ғана мүмкін.
Президент керекті құқықтық институттарды пайдалана отырып заңшығарушы органға да
Біз байқадық, президенттік республиканың Қазақстандық моделі екі жақты биліктің
Заңшығарушылардың атқарушы билікке әсер етуінің екі күшті конституциялық институты
босатылуы мүмкін.
Президенттің жауапкершілік институты әрқашан өзіне заңгерлер, саясаткерлер, тарихшылардың назарын
Қазақстан Республикасының 1993ж. Конституциясында тек қана отставкасы институты ғана
Мемлекет басшысының әрекеттері, елдің қауіпсіздігін ішкі жағынан жануы мүмкін
Германия, Пәкістан Конституцияларында конституцияны қасақана немесе дөрекі түрде бұзғандық
Әрбір елде президентті қызметінен кетіру процедурасы әр түрлі болуы
Қазақстан Республикасында кетіру процедурасының өзі күрделі. Бұл істің күрделілігі,
Сонымен бірге, Республика Президентін кінәлі деп таппаса, бұл мәжіліс
Қызметінен кетірілген Президент – экс-президент атағына ие болмайды. Бұл
Әлемдік тәжірибеде испичмент - өкілетті тұлғаның өз міндеттерін орындау
Көптеген мемлекеттер тарихында президенттің отставкаға кету туралы деректері бар.
Көптеген Америка заңгерлері былай есептейді: импичментті қорғау негізі болып,
Сонымен, мемлекет басшысының жауапкершілігі, қылмыстық жауапкершілікпен немесе Отанға опасыздық
Жалпы, теңдік сайлау құқығы негізінде сайланған Президент халық алдында
2.2 Мемлекеттік билік органдарының конституциялық-құқықтық мәртебесі
Қандай да болмасын мемлекет қоғамның алдындағы өз қызметін атқару
конституциялық заңдылық;
демократиялық;
мемлекеттік биліктің бөлінуіне қарамастан органдар жүйесінің бір тұтастығы;
адам және азаматтардың құқықтары мен бостандықтаррының мемлекет мүдделері алдындағы
Әрбір мемлекеттік орган арнайы қызметті жүзеге асыру үшін мемлекетпен
Осы тәртіппен Қазақстан Республикасындағы мемлекеттік органдардың,
яғни заң шығарушы, атқарушы және сот органдарының құзіреті Конституцияда
Мемлекеттік билік тармақтарының арасында ерекше орында заң шығарушы орган
Заң шығарушы билік тармағының ең жоғарғы органы ретінде парламент
Қазақстан Республикасының Парламенті тұрақты негізде жұмыс істейтін заң шығармашылық
Мемлекеттегі парламенттің саяси өміріндегі маңызды орын алатынын білдіру үшін
Мемлекеттердің Конституциялары көптеген
Сондықтан да, парламент қызметін келесі бағаттарға бөліп қарастыруға болады:
Мемлекеттік құрылыс саласында: өз қызметін конституцияға сәйкестендіреді, Регламентін
басқа билік тармақтарының қалыптасуы мен қызмелтін реттейді және атқарушы
Парламент конституциялық нормаға сай заң шығару құзіретін Президентке 2/3
Жеке және заңды тұлғалардың құқықтық қабілеттілігіне, азаматтардың құқықтары мен
Жеке меншіктің құқықтық реттелуіне және басқа да мүліктік құқықтарға
Мемлекеттік органдар мен өзін-өзі басқару органдар қызметінің негіздері мен
Салық саласы бойынша;
Республикалық бюджетке байланысты;
Сот құрылымы мен сотта іс жүргізу бойынша;
Білім беру, денсаулық сақтау және әлеуметтік қамсыздандыру бойынша;
Кәсіпорындарды жекешелендіруге байланысты;
Мемлекеттің әкімшілік-территориялық құрылысына байланысты;
Мемлекеттің қорғанысы мен қауіпсіздігін қамтамасыз ету бойынша.
Бұл заңдар Қазақстан Республикасында туындайтын қатынастардың
Әлеуметтік - экономикалық салада.
Әлеуметтік-экономикалық салада жалпы мемлекеттегі парламент мемлекеттің
Халықаралық қатынас саласында.
Қазақстан Республикасының Конституциясына сай Парламент мемлекеттің сыртқы саясатының негізгі
Қоғамдық қауіпсіздік пен елдің қорғанысы саласында.
Елдің қорғаныс саласында шет ел парламенттері, оның ішінде Қазақстан
Мемлекеттік билік органдар жүйесінде ерекше орын - атқарушы билік
Атқарушы биліктің ең жоғарғы алқалық органы болып Үкімет саналады.
Қазақстан Республикасының президенттік басқару нысанындағы мемлекет ретінде
Қазақстан Республикасының Конституциясына сай Үкіметтің құзыреті Конституцияның 5 бөлімінде
Осыған байланысты Үкіметтің қызметін келесі бағыттарда бөліп көрсетуге болады:
1. Мемлекеттік құрылыс саласында.
Мемлекеттік құрылыс саласында Қазақстан Республикасының Үкіметі министрлікпен, оған бағынышты
2. Экономика саласындағы құзыреті.
Қазақстан Республикасының Үкіметі басқа мемлекеттердің орталық атқарушы органдары сияқты
3. Қаржы, несие, ақша айналымы саласындағы қызметі. Бұл саладағы
4. Әлеуметтік даму саласында.
Әлеуметтік даму саласында Қазақстан Республикасының Үкіметі мемлекеттің әлеуметтік саясатының
5. Ғылым, мәдениет, денсаулық сақтау, білім саласында.
Қазақстан Республикасының Конституциясына сай Үкімет ғылыми-техникалық дамудың негізгі бағдарламаларын
Қазақстан Республикасындағы атқарушы билік органынын, ең жоғарғы органы Үкіметтің
Мемлекеттік аппарат құрылымында маңызды орын сот органдар жүйесіне берілген.
Шетелдердің сот билігінің органдар жүйесіне әр түрлі соттар кіреді:
жалпы, арбитраждық, конституциялық. Сот билігінің органдары басқа билік тармақтарының
Қазақстан Республикасында да соттар адам және азаматтардың құқықтары, бостандықтары
Қазақстан Республикасы біртұтас мемлекет болғандықтан сот жүйесі де біртұтас
әділ соттың конституциялық қағидаларымен;
сот билігінің заңда көрсетілген нысандарымен жүргізу арқылы;
соттардың бір заңдылықты қолдануымен;
соттарды қалыптастыру тәртібімен;
сот шешімдерінің күшінің Қазақстан Республикасының барлық территориясында күшіне енуімен;
барлық соттардың қызметін республикалық бюджеттен қаржыландыруымен.
Осы қағидаларға сүйене отырып, соттардың құқықтық құзіреті мемлекеттегі туындайтын
Судьялардың тәуелсіздігі Конституция және заңдармен қамтамасыз етіледі. Ол иммунитет
Қорыта келе айтатын болсақ сот билігі - адам және
2.3 Билік тармақтарының арасындағы тепе-теңдік және тежемелі жүйенің Қазақстан
Қазіргі заманда құқықтық мемлекет туралы пікір жан-жақты дамып, дүниежүзінің
қалыптасты деуге болады. Демократиялық, республикалық құқықтық мемлекеттік құрылыс биліктің
Мемлекеттік билік органдары жеке дара әрекет еткенмен, олардың, бір-бірінен
Мемлекеттік биліктің тиімді қызмет етуінде және әр билік тармақтарының
Қазақстан Республикасының конституциялық даму ерекшеліктеріне тоқталатын болсақ, онда мемлекеттік
Жалпы мемлекеттік биліктің бөлінуі мен олардың бір-бірімен қарым-қатынасы алғашқы
қабылданған Конституцияда бекітілді Мемлекеттің негізгі заңы биліктің бөлінуін бекітіп
Мемлекетік билік қоғамның өмір сүруінің негізгі шарты болып саналатындықтан
екенін білдіре отырып, тұтастықты білдіреді.
Қазақстан Республикасындағы билікітің бөлінуі мемлекеттік органдардың құзіретінің қарапайым
Президенттің басқаруындағы биліктің әр тармағы мемлекеттің қызметін жүзеге асырғанда
Ресей ғалымы О.Г.Румянцевтың көзқарасы бойынша биліктің бөліну идеясын келесі
1. Бірде бір мемлекеттік билік органы немесе саяси ұйым
2. Мемлекеттік биліктің бөліну қағидасы заң шығару, атқару және
Мемлекет билігінің әр тармағы халық Конституция немесе мемлекет атынан
Осы жағдайда мемлекеттік билік органдарының арасындағы қарым-қатынас құрылымы шешуші
Сонымен мемлекеттік билік тармақтарының бөліну моделінің бірнеше ерекшеліктерін қарастырсақ,
А) Күшті Президенттің болуы.
Ол халық алдында мемлекет егеменділігі үшін жауапты болып, мемлекеттік
Күшті Президент тек ұлттың өкілі немесе мемлекеттің тұтастығын қамтамасыз
Қазақстан Республикасының Конституциясына сай Қазақстан күшті Президенттік мемлекет ретінде
Б) Президентті қадағалау механизмінің болуы және оның жауаптылығы.
Президент қадағалау механизміне Президенттің қабылдайтын жарлықтары мен басқа да
Президенттің бұл өкілеттілігінен басқа Конституцияға сәйкес (44 бап 3
Президенттің жауапкершілігі импичмент процедурасы арқылы жүзеге асырылады. Бұл жерде
Осындай норманың болмауы авторитарлық тәртіптің қалыптасуына негіз болады [57.45].
В) Жауапты Үкіметтің болуы.
Президент мемлекет басшысы ретінде күнделікті мәселелермен тұрақты айналыса алмайды.
мемлекеттерде парламент алдында жауапты. Бірақта, Украина, Беларуссия сияқты мемлекеттерде
Қазақстан Республикасының Конституциясына сай президенттік басқару нысанының
Билік тармақтарының бөлінуін Конституцияда бекіткенде мемлекет келесі жағдайларды да
Қазақстан Республикасының Конституциясына сай Президент билік тармақтарының
Жалпы алғанда қандайда мемлекеттік билік органдарының таратылуы саяси дағдарыс
Саяси дағдарыстың түрлері мен қай салада пайда болуы әр
парламенттің үкімет басшасын ттағайындауға қатысуында;
Үкімет қызметінің бағдарламасын бекіткенде;
Үкіметтің заңшығармашылық бастама құқығын жүзеге асырғанда;
мемлекеттің әлеуметтік-экономикалық бағдарламаларының орындалуына бақылау жүргізгенде.
Қазақстан Республикасының Конституциясына сәйкес тек Үкімет қана Парламентке бағынышты
Г) Парламенттің Үкіметтің маңызды мүшелерін тағайындауға қатысуы.
Парламенттің қатысуымен экономика, қаржы, ішкі және сыртқы істерді,
Қазақстан Республикасының Конституциясына сәйкес Парламент Жоғарғы соттың қалыптасуына, Бас
Д) Депутаттық мандаттың министрлік портфельмен үйлестірмеу институтының бекітілуі.
Президенттік басқару нысанындағы мемлекетте үкімет басшысы
Е) Конституцияда билік тармақтарының арасындағы қарым-қатынас механизмінің нақты түрде
Өзінің құзіретін жүзеге асыру барысында билік тармағының конституциялық норманың
Тепе-теңдік тежемелі жүйе деп - Конституцияда бекітілген мемлекеттік билік
Бұл механизмдердің мәні болып мемлекеттік билік тармақтарының арасында туындайтын
Қазақстан Республикасының Конституциясына сай Президент парламенттің өкілеттілігін вето құқығы
соттар Конституциялық Кеңестің көмегіне жүгіну құқықтарына ие.
Қорыта келе Қазақстан Республикасында мемлекетттік билік тармақтарының арасындағы қатынас
Біріншіден, мандаттың басқа қызметпен үйлеспеуі, яғни үкімет мүшелері, парламент
Екіншіден, заң шығару бастама құқығы тек екі субъектіге берілген,
Үшіншіден, Конституцияға ресми талқылау жасау мен конституциялық
Төртіншіден, сот билігінің тәуелсіздігі соттардың тағайындалуының арнайы конституциялық тәртібімен
Бесіншіден, Конституцияға өзгерістер мен толықтырулар енгізу тәртібнің күрделілігі билік
Қорытынды
Билік пен халық арасындағы қатынастар бұрыннан бері қоғамның алдында
Билік пен халық арасындағы қатынастың даму эволюциясын Қазақстан Республикасының
Дипломдық жұмыста жүргізілген зерттеулерге сай Қазақстан Республикасындағы биліктің бөліну
Мемлекеттік биліктің үш тармаққа бөлінуі Қазақстан Республикасының конституциялық
Мемлекеттік билік тармақтарының, бөлінуі Қазақстан Республикасының құқықтық, демократиялық
Қазақстан Республикасында мемлекеттік билік тармақтары Конституцияға сай өз қызметтерін
Қазақстан Республикасында мемлекеттік билік органдарының арасындағы қатынастар мемлекетіміздегі қалыптасқан
Қазақсттан Республикасының мемлекеттік билік органдардың, лауазымды тұлғалардың, мемлекеттік
Мемлекеттік билік органдарының конституциялық құқықтық жауапкершілікке тартылуы мемлекеттік биліктің
Сонымен, дипломдық жұмыста жүргізілген зерттеулерге сүйене отырып Қазақстан Республикасының
ҚолданылҒан Әдебиеттер тІзімі
1 Монтескье Ш.Л., Избранные произведения, М., 1955 ж.
2 Монтескье Ш.Л., Избранные произведения, М., 1955 ж.
3 Монтескье Ш.Л., Избранные произведения, М., 1955 ж.
4 Котов А.К., Казахстан наше отечество (Власть. Общество. Конституция),
5 Теория государства и права (под ред. Лазерев А.Г.),
6 Конституционное право РК, Алматы, 2001 ж.-104 б
7 Назарбаев Н.Ә., Пять лет независимости, Алматы, 1996 ж.-55
8 Назарбаев Н.Ә., Пять лет независимости, Алматы, 1996 ж.-56
9 Монтескье Ш.Л., Избранные произведения, М., 1955 ж.- 290
10 Сапарғалиев Г.С., Конституционное право РК, Алматы, 2002 ж.-133
11 Козлова Е.И., Кутафин О.Е., Конституционное право РФ, М.,
12 Румянцев О.Г., Коституционный строй России, М., 1994 ж.-82
13 Заң газеті, 16 ақпан 2002 ж.
14 Заң газеті, 16 ақпан 2002 ж.
15 Манов Г.Н., Гражданское общество и правовое государство: предпосылки
16 Концепция формирования государственной идентичности РК, Юридическая газета, 2001
17 Кубеев Е.К., Конституционный строй РК, Караганда, 1998 ж.-35
18 Монтескье Ш.Л., Избранные произведения, М., 1955 ж.- 90-91
19 Нысанбаев Ә., Адам және ашық қоғам, Алматы, 1998
20 Котов А.К., Казахстан наше отечество (Власть. Общество. Конституция),
21 Сапарғалиев Г.С., Мұхамеджанов Б., Правовые проблемы унитаризма в
22 Сапарғалиев Г.С., Мұхамеджанов Б., Правовые проблемы унитаризма в
23 Лазарев В.В., Конституционное право, М., 1998 ж.-436 б
24 Михалева Н.А., Конституционное право зарубежных стран. СНГ(учебное пособие),
25 Котов А.К., Сувиренный Казахстан, гражданин, нация, народ., Алматы,
26 Румянцев О.Г., Основы коституционного строя России, М., 1994
27 Румянцев О.Г., Основы коституционного строя России, М., 1994
28 Румянцев О.Г., Основы коституционного строя России, М., 1994
29 Михалева Н.А., Конституционное право зарубежных стран. СНГ(учебное пособие),
30 Румянцев О.Г., Основы коституционного строя России, М., 1994
31 Румянцев О.Г., Основы коституционного строя России, М., 1994
32 Румянцев О.Г., Основы коституционного строя России, М., 1994
33 Қазақстан Республикасының Конституциясы 30.05.95ж.
34Қазақстан Республикасының Президенті туралы Қазақстан Республикасының Конституциялық заңы (өзгертулер
35Қазақстан Республикасының конституциялық заңдары. Алматы, 1999ж.
36Қазақстан Республикасының Парламенті және оның депутаттарының мәртебесі туралы Қазақстан
37Қазақстан Республикасының Үкіметі туралы Қазақстан Республикасының Конституциялық заңы. (өзгертулер
38Қазақстан Республикасының Конституциялық Кеңесі туралы конституциялық заң // Қазақстан
39Қазақстан Республикасының Сот жүйесі және судьялардың мәртебесі туралы конституциялық
Амандықова С.К. Қазақстан Республикасының конституциялық құқығы. Астана: Фолиант, 2001
Ашитов З.О. Право суверенного Казахстана. Алматы,1995
Теория и практика формирования правового государства в Республике Казахстан
Котов А. К Суверенный Казахстан: гражданин, нация, народ. Алматы,
Котов А. К Казахстан наше отечество(власть, общество, Конституция). Алматы,
Катков Д. Б Конституционное право. М., 1999
Кубеев Е.К. Конституционный строй Республики Казахстан. Караганда, 1998
Манов Г.Н. Гражданское общество и права государства: предпосылки формирования.
Монтескье Ш.Л. Избранные произведения. М., 1955
Мишин А.А. Принцип разделение властей в конститутционном механизме. М.,
Караев А. Конституционный Совет в системе разделение властей. //
Кунхожаева Р.Н. Теория разделения властей. // Саясат, 1997- №4
Мухамеджанов Б. Реализаңия принципа разделения властей в Конституций РК.
Сапаргалиев Г.С., Мухамеджанова Б. Правовые проблемы унитаризма в
Республике Казахстан. Алматы, 2000
Сагиндыкова А.Н. Конституционное право Республики Казахстан. Алматы, 1999
Нерсесянц В.С. Правовое государство, личность, законность. М., 1997
Назарбаев Н.А. Пять лет независимости. А., 1996
Лазарев В.В. Общая теория государства и права. М., 1996
Лазарев В.В. Конституционное право. М., 1999
Румянцев О.Г. Основа конституционного строя России. М., 1994
Караев А. Конституционный Совет в системе разделение властей. //
–1999- № 7
61 Кунхожаева Р.Н. Теория разделения властей. // Саясат, 1997-
62 Мухамеджанов Б. Реализаңия принципа разделения властей в Конституций
Абен Е.М. Теория разделения властей и понятие «форма правление»:
Концепция формирования государственной идентичности Республики Казахстан. // Юридическая газета,
Қазақстан Республикасының Конституциясы (ғылыми-құқықтық түсіндірме) Г.С.Сапаргалиевтің ред.бас. Алматы, 1998
Нысанбаев Ә. Адам және ашық қоғам. Алматы, 1999
5
74
10
Конституциялық құрылыс түсінігі ретінде мемлекет тірегін, оның конституциялық мемлекет сипатын қамтамасыз ететін негізгі қағидаларын танимыз
Қазақстан Республикасындағы сот билігі. Судьяның тәуелсіздігі
Адам мен азаматтың құқықтық мәртебесі негіздері
Құқықтық мемлекет: ой тұжырымынан жүзеге асыруға дейін
ҚАЗІРГІ КЕЗДЕГІ ҚҰҚЫҚТЫҚ МЕМЛЕКЕТ ТҮСІНІГІ, МӘНІ ЖӘНЕ БЕЛГІЛЕРІ
Қазақстан Республикасының адам және азаматтардың конституциялық құқықтары, бостандықтары және міндеттері
Қылмыстық сот ісін жүргізу қағидаларының жүйесі
Парламенттің Үкіметті жасақтаудағы роль
Адам және азаматтардын бірлесу құқықтарына қойылатын конституциялық шектеулер
Адам мен азаматтың құқықтық мәртебесінің қорғалу механизмдері