Жәңгір ханның сыртқы саясаты
Жәңгірханның ішкі және сыртқы саясаты.
Кіріспе. ХІХ ғасырдың басындағы Кіші жүздегі саяси жағдай
1. Бөкей хандығының құрылуы.
2. ХІХ ғасырдың басындағы Зпатшалық Ресейдің Кіші
3. Жәңгір хан саясаткер.
4. Жәңгір ханның ішкі саясаты.
5. Жәңір ханның сыртқы саясаты.
Қорытынды.
Пайдаланылағн әдебиеттер тізімі.
Қосымша.
Өзектілігі:
Ұлттық санамыз оянып, тарихымыздың тамыры тереңде жатқанын сезініп,
ХVІІІ ғасырдың ортасынан қазақ тарихында отаршылдықтың дәуірі басталды.
Патша өкіметінің отарлау саясатының негізгі мақсаты қазақ даласын
Бөкей хандығының құрылуы: 1801 жылы Кіші жүз қазақ
Жәңгір хан елді бір орталықтан қатал, әскери күш
Жұмыстың мақсаты.
Менің мақсатым Жәңгір ханның ішкі және сыртқы
Жұмыстың мақсатына қарай төмендегідей міндеттер алға қойылады:
-Бөкей хандығының құрылуын баяндау.
-Жәңгір ханның таққа келуін, оның саясатын басқару жүйесіне
-Сол кездегі Ресей патшалығының жүргізген саясатына сипаттама беру.
-Жәңгір ханның және Орыстардың саясатынан нәтижемен қорытындыларына зерттеу
Түйін
Айтылған мәліметермен деректерді тұжырымдай келе біз Жәңгір ханның
Жұмыстың құрылмы: кіріспе, екі тарау, қорытынды, пайдаланылған әдебиеттер,
Тарихнама.
Халқымыздың оянған санасы енді бүгін өткен жолымызды шынайы
Сонымен қатар қазақтың соңғы ханы Жәңгір Бөкейұлы
Қазақ топырағындағы соңғы хан, тұңғыш генерал-майор Жәңгірді 1830
1841 жылы Санкт-Петербургта шыққан « журнал Министерства государственного
3
Кіріспе. ХІХ ғасырдың басындағы Кіші жүздегі саяси жағдайдың
Кіші жүздің билік құрылымдарындағы қайшылықтарда ұлт-азаттық қозғалысының күрделігі
1Қазақстан тарихы ІІІ-том «Атамұра».Алматы 2002ж. 174 бет.
4
Нұралының ойлағаны кіші жүздің көшіп жүру үшін жер
байланысты алдын алаудаластық бойынша императрица Елизавета Петровна арнайы
Қазақ пен қарақалпақ халақтарының этникалық және мәдени орталығына
2Ғ.Маймақов. «Қазақстан Республикасының саяси-құқықтық тарихы».
Алматы 1999ж. 336 бет.
5
1. Бөкей хандығының құрылуы.
Кіші жүздегі ХVІІІ ғасырдың соңындағы шаруашылық-саяси дағдарысқа,
жайылым мәселелерінің күрделеніп кетуіне байланысты қазақтардың үлкен
тобы Орал мен Жайық аралығының төменгі бойына көшіп
Бөкей ордасы шығыстан батысқа 300 шақырым және солтүстіктен
1812 жылы Бөкей сұлтан орданың ханы болып көтерілді.
Бөкей хандығы патша өкіметінің әкімшілік бірлігі болып саналды.
Ханның арнаулы тапсырмаларын орындайтын 12 жасаулы болды. Баж
Жергілікті басшылық ру басы, старшындардың қолына өтті. Старшындарды
3Н.Мыңжан «Қазақтың қысқаша тарихы».Алматы 1994ж. 10-11 бет.
6
Олардың жанында есепші және тұрақты молда қызмет етті.
Ішкі орда қазақтары өмірінің жекеленген жақтарын суреттеген революцияға
Ішкі орданың (Бөкей хандығының) құрылу себептерін түсіндіруде қазіргі
Жайықтың оң жағына өткен қазақтар тең мөлшерде байұлына
4С.Мәшімбаев «Патшалық Ресейдің отарлық саясаты».Алматы 1994ж.104-105б.
7
санаған. Оның пікірінще, қазақтардың Жайықтың оң жағасына, «мәңгілік
Әлбетте, патша үкіметінің отаршылдық саясатыны қазақ халқының
Қазақтардың Жайық пен Еділ өзендерінің аралығына көшуімен жайылым
ХVІІІ ғасырдың аяғына қарай хан билігіне қарсы жапапай
5М. Құлкенов «Жәңгірхан».Алматы 1992ж. 6-7 бет.
8
қақтығыстар ошағына айналдыруға тырысты. Көшпелілердің бір шама тыныштығы
жазды: Кіші жүз хандықтарынның кедейлігі «сұмдық және мұнда
Осындай жағдайларда ауылдардың үдере көшуімен билеушілер билігінен неғұрлым
Кіші жүздің оңтүсігінде қазақтардың қоныстарын күшпен басып алу
Бірден-бір амал-Жайықтың оң жағасына – бос жатқан дерлік
6М.Маданов «Ұлы дала тарихы».Алматы 1994ж. 104-105 бет.
9
келісімімен қазақ ауылдары өз малымен, негізінен алғанда, қыс
қыс кезінде жайлымда уақытша ұстау сөз етілді. Негізінен
Қазақстанда патша өкіметі саясатын тікелей жүзеге асыра отырып,
ХІХ ғасырдың аяғынан бастап қазақтардың Жайықтың оң жағасына,
7Б.Әлихан «Таңдама». Алматы 2002ж. 80-85 бет.
10
ауданды тұрақты мекендеп қалу туралы мәселе қойылды. Мұндай
Жаңа жағдайларда үкімет қазақ халқының өзіне «ішкі жаққа»
үшін өте маңызды болатын. Аумақты бере отырып, өкімет
Патша үкіметі қоныс аударудың шекаралық өкімет оргондарының
Өз кезегінде, билікке ұмтыла отырып, оның Кіші
8А.Асқаров «Ұлы тұранның ұлдары».Алматы 2003ж.95-98 бет.
11
алтын медаль тағайындаймын».
Алғашқы қоныс аударушылардың негізгі бұқарасында мал өте аз,
Көшіп кетушілер негізінен Сырым Датовтың қозғалысына тікелей қатысушылар
2.ХІХ ғасырдың Патшалық Ресейдің Кіші жүздегі саясаты.
Жайықтың оң жақ жағасына көшіп барған қазақ ауылдарымен
Ішкі орда барлық жағынан Астрахан, Саратов, Орынбор губернияларының
9М.Маданов «Қазақ халқының мәдениетінің қалыптасуы».Алматы 1998ж.101б.
12
алып жатты. Жайылым алқаптарының шектеулілігі орда құрылуының ең
Патша үкіметің Ішкі Орда басқару және орталық қамқорлықтың
Ішкі Орда да жер қтынастары саласында жеке және
Ішкі Ордада жер иеленушілер иерархиясы қалыптасы. Олардың ең
10Қ.Салғараұлы «Қазақтың қилы тарихы».Алматы 1992ж. 150 бет.
13
ханның өзі болды, бұл иерархия ең төменгі сатысында
Бірінші кезекте, қысқы қыстауғы және малдың теріндеп
Біршма аумақты жазғы жайылымдар кішкене учаскелерге бөлшектелмеді. Олар
Хан билігіне бірнеше кезекте феодалдардың мүдделерін қамтамасыз етуге
11Аманжолов «Түркі халақтарының тарихы».Алматы 1999ж.95-98 б.
14
жер иелерінен, Каспий балық аулаушы кәсіпшілерінен жалғауға мәжбүр
Ордада сауданың дамуына үш фактор: а) ауылдардың шауашылық
Өкімет орындарының көтермелеу саясаты далада сауда жүргізудің қолайлығымен
Ішкі Орда Ресей үшін малды және мал шаруашылығын
12 М.Қойгелдиев «Қазақстан тарих».Алматы 2002ж. 28 б.
15
Бөкейдің баласы, хан тағына 1824 жылы отырған Жәңгір
1827 жылы Жәңгір хан Нарын құмдағы Жасқұс алқабында
Патшның жек нұсқауымен 1829 жылы қазыналы зауыттардан ордаға
Медресселер және ауылдарда бастауыш мектеп салу балаларды Астрқанға,
Жәңгірдің қызметі, бұрын айтылып келгендей, оншама бір жақты
13Е.Бехмаханов «Қазақстан ХІХ ғасырдың 20-40жылдар».Алматы1994ж.48 б.
16
болмағанын мойындау керек. Еуропа өркениетін жақтаушы болған Жәңгір
Алайда бұл жаңалықтардың бәрінде терең және берік қоғамдық-саяси
Жәңгірдің әдістері саяси және қоғамдық құрлыстың негіздерін
Орынбордың әскери губернаторы Волконский «сұлтандардың үлкені, парасатты, дәрежелі
14Х.Маданов «Қазақ халқының арғы бергі тарихы».Алматы1995ж.69 б.
17
көтерілді. Оның сол кезге дейін атқарып келген
рәсімделді. 1815 жылы өлген Бөкей хан ханның тағын
Бөкей Ордасы патша үкіметіне тәуелді және оның бақылауында
Ішкі Орданың саяси тарихында ХІХ ғасыддың екінші ширегінен
Рубасыларын ханға жақын және оған адал адамдардың арасынан
15Б.Әділхан «Қазақ даласының ежелгі тарихы».Алматы1998ж.78 б.
18
істерді қарады, әдетте олар татуластқпен аяқталатын. өз қалауы
қазылығының аясы шектелді, ал олардың кейбіреулері сол кезде-ақ
Рубасылармен ақсақалдардың міндеттері киындады:есеп беру енгізілді, олар жайымдылық
Ру сұлтандары мен ақсақалдары жанында іс-қағаз жүргізушілер ме
Жәңгір хан өз билігін бұрынғы қазақ хандары билігінің
Хан өз билігімен рулар мен бөлімшелерге қоныстарды бекітіп
19
дейінгілердің бәрін өзі тағайындап отырды. Олар тек соның
Ішкі жағдай тұрғысынан алғанда, хан билігі қандай да
Жәңгір хан тұсында басқару әдістері де басқаша болды.
1827 жылы құрылған хан Кеңесі 12 биден -
20
жауапкерден қарызды өнідруге құқық беруді сұрады. Хан Кеңесінң
келді және сол арқылы олар шығына келгенде, хан
Оған қоса, хан жанында оның арнаулы тапсырмаларын орындау
Ханның жанында татар бөлімі мен жалпы бөлімнен
Хан билігінің және оның фискалдық міндетінің күшеюі қабаттасып
Жәңгір хан 1845 жылы қайтыс болды. Бұл туралы
кеңеске көшті.
16Ж.Артықбаев «Қазақстан тарих».Алматы 2002ж. 60 б.
21
Ресей патшасы Әбілқайырдың қалмаққа қарсы соғысуын қолдамайды, себебі,
Дегенмен кіші жүз ханы Әбілқайыр Орынборға барып, Ресей
Патшалы Ресейдің орталық саясатының жзеге асыруына, керуенге ілесіп
Кіші жүзден Нұралы ханның беделі болмауы салдарынан елді
Қалмақтар Еділдің ар жағына көшкеннен кейін 1771 жылы
22
Нарын құм, кіші және үлкен өзен жайылымдарынан
3.Жәңгір хан - саясаткер.
Жәңгір 1824 жылы әкесі Бөкейдің орнын басып,
Иә, Әбілқайырдың шөбересі, Нұралының немересі, Бөкейдің бел баласы
- Хандардың ең ақыры Нұралы еді,
Төренің Арқар деген ұраны еді.
Хан ұлын Сырым батыр шабарын да,
Ақылды Алдар биден сұрап еді,
деп Мұрат Мөнкеұлы жырлайтын. Нұралы кіші жүзді бөлмей-жармай
Жәңгір хан көтеріліп, ақ киізі тәберікке, мал талапайға
Жайықтың шығыс жақ Бұқар бетімен Ойыл, Елек бойын
Маңғыстаумен Үстірт маңындағы ел Сүйінқар Үргенішбайұлы мен шекті
Жанқожа Нұрмағанбетұлының иелігінде болды. Соңғы бөлік патша үкіметімен
17С.Байжанов «Архив-айғақ».Алматы 1999ж.240 б.
23
бірікпеген ағалары Сауқым, Ермұханбет Қасымұлы (Елекей сұлтан), Жанғазы
осы өңірді мекендеген Адай, Бестаңбалы, Шөмекей, Қара Кете,
Таманың бір бөлігін алып кетуге күш салды. Хиуа
Бөкейұлы Жәңгір хан (1801-1845) Кіші жүздің Әбілхайыр хандығынан
Еуропалық білім алып, орысша тәриленіп, хандықты әкімшілік жағынан
24
4. Жәңгір ханның ішкі саясаты.
Хан иелігінде – 6, сұлтандарда-4, Орынборлық мұсылман ченовниктерде
Орданың құрлысымен қатар Торғын өзеніннің бойындағы хан өзіне
Ханнан бастап қарашасына дейін ит мініп, ирек қамшылап
18Б.Ермұқанов «Қазақстан тарихы».Алматы 2000ж.248 б.
25
шығамаралырының басын қосқан кітапқана ұстаған. Жәңгір билік еткен
Еділ, Жайық өзендерімен Каспий теңізінің жағалауындағы жерлерді қазақ
Жәңгір хан өзі билік құрып тұрған кезде елді
Жәңгір хан-бойында жақсылғы мен жамандығы жарыса өріліп,
26
отырықшылануын, олардың орыс хуторлары сияқты мекендер салуын ,
шаруашылығы құрал-саймандарының жаңа түрлерін алдыруын, мектептер училищелер, мешіттер
1827 жылы Жәңгір хан Нарын құмындағы Жасқұс мекенінде
1822 жылы орыстың белгілі мемлекет қайраткері М.М. Сперанский
27
қаларлықтай өзгерістерге ұшырады. Қазақтардың белгілі бір әкімшілік шеңберінен
қонудың рулық тәртібі бұзылды. Ауыл старшындары қазақтардан сайланды.
Сонымен патша өкіметінің жергілікті феодалдар мен шонжарларға сүйене
5.Жәңгір ханның сыртқы саясаты.
1831 жылы Кіші жүз қазақтарын басқарудың екі түрлі
Қай жылы, қай жерде туылғаны туралы анық мәлімет
19Г.Көкебаева «Қазіргі заман тарихы».Алматы 2004ж.101 б.
28
баласы, ХVІІ ғасырдың І-жартысында ел билеушісі болғанын білеміз.
Жәңгірдің жоңғарларға атой салып, шапқан шайқасы Алтын Емелде
29
Қорытынды.
Қорыта келе, 1801 жылы Жайық және Еділ аралығына
Жәңгір хан елді бір орталықтан қатал әскери күш
Жәңгір хан бойында қаталдықпен қайраттылық, өктемділікпен ерлік,
20С.Смағұлов «Қазақстан тарих».Алматы 2005ж.168 б.
Әдебиеттер тізімі.
Қазақстан тарихы ІІІ-том. «Ата мұра». Алматы 2002ж.
Ғ. Маймақов. «Қазақстан Респубикасының саяси – құқықтық тарих».
Н.Мыңжан. «Қазақстанның қысқаша тарихы» Алматы1994ж.
С.Мәшімбаев. «Патшалық Ресейдің отарлық саясаты». Алматы 1994ж..
М.Құлкенов. «Жәңгірхан».Алматы 1992ж.
М.Маданов. «Ұлы дала тарихы».Алматы 1994ж.
Ә.Бөкейхан «Таңдамалы». Алматы 2002ж.
А.Асқаров «Ұлы тұранның ұлдары».Алматы 2003ж.
Маданов. «Қазақ халқының мәдениетінің қалыптасуы».Алматы 1998ж.
Қ.Салғараұлы. «Қазақстанның қилы тарихы» Алматы 1992ж.
Қ.Аманжолов «Түркі халықтарының тарихы».Алматы 1998ж.
М.Қойгелдиев «Қазақстан тарих».Алматы 2004ж.
Е.Бегмаханов «Қазақстан ХІХ ғасырдың 20-40 жылдар». Алматы 1994ж.
14. Х. Маданов «Қазақ
15. Ә.Байбатша «Қазақ даласының
16. Ж.Артықбаев «Қазақстан
С.Байжанов «Архив-айғақ».Алматы 1999ж.
Б.Ермұқанов «Қазақстан тарихы».Алматы 2000ж.
Г.Көкебаева «Қазіргі заман тарихы».Алматы 2004ж.
С.Смағұлов «Қазақстан тарихы».Алматы 2005ж.
30
Жәңгір хан сол заманғы алдыңғы қатарлы сауатты азамат
Жәңгірханның ішкі және сыртқы саясаты
Бөкей ордасы және Жәңгір хан
Жәңгір Ханның ағартушылық қызметі
Қазақ хандығы мен Бұхар хандығы
Жәңгір хан мектебі
Жәңгір хан кім
Жәңгір ханның саяси ұстанымы
Жәңгір ханның саясатын ашып көрсету
Қазақтың тұңғыш білімді ханы-Жәңгір
Жәңгір ханның игілікті істері