ҚЫПШАҚТАРДЫҢ ЭТНИКАЛЫҚ ТАРИХЫ ЖӘНЕ МЕМЛЕКЕТТІК ҚҰРЫЛЫМЫ
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ………3
1 ҚЫПШАҚТАРДЫҢ ЭТНИКАЛЫҚ ТАРИХЫ ЖӘНЕ МЕМЛЕКЕТТІК ҚҰРЫЛЫМЫ
1.1 Қыпшақ тайпаларының шығу тегі және «қыпшақ» этнонимінің
1.2 Қыпшақ хандығының құрылуы, мемлекеттік құрылысы және олардың
2 ҚЫПШАҚТАР МЕН ХОРЕЗМ МЕМЛЕКЕТІ АРАСЫНДАҒЫ САЯСИ ҚАРЫМ-ҚАТЫНАСТАР
2.1 Хорезм мемлекеті және олардың қыпшақтармен байланысы (ХІ-ХІІ
2.2 Моңғол шапқыншылығы қарсаңындағы қыпшақ және Хорезм арасындағы
ҚОРЫТЫНДЫ………..55
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ……58
КІРІСПЕ
Тақырыптың өзектілігі. Тарих дегеніміз халықтың зердесі.
Қазақ халқының тарихы, оның мемлекеттілігінің тарихы ерте
Таяу және Қиыр Шығыстың ежелгі өркениеттерінің тұрғындарын солтүстік
Далалықтар немесе көшпенділердің алдындағы қорқыныштың
Ерте ортағасырларда, ХІ ғасырдан бастап тарихшыларға парсы
Алайда, қыпшақтар Орта Азия мен Қазақстан, Шығыс және
Тақырыптың зерттелу деңгейі (тарихнамасы). Қыпшақтар
1884 жылы П.В. Голубовскийдің «Печенеги, тюрки и половцы
ХХ ғасырдың бірінші ширегінде көрнекті шығыстанушы И. Маркварт
Академик, атақты шығыстанушы В.В. Бартольдтың еңбектерінде, әсіресе «Түркістан
В.В. Бартольдтің орта ғасырлардағы Қазақстан мен Орта Азия
Д.Г. Савиновтың зерттеуінде Оңтүстік пен Батыс Сібірді
Соңғы 20-30 жылда қыпшақтар тарихын зерттеуде біршама
ХХ ғасырдың 80-ші жылдарда тарихшылардың күш-жігері
Қазақстан тарихындағы орта ғасырлардағы қыпшақтар мәселесі,
Тақырыптың деректік қорын біздің заманымыздың ҮІІ-ҮІІІ ғасырларында ежелгі
Жалпы қыпшақ тайпаларының тарихы және олардың көрші
ХІІ-ХҮІІІ ғасырлардағы тарихи шығармалардың да қыпшақтар мәселесінде, олардың
Бұлардан басқа Шығыс Еуропалық және Алдыңғы Азия мемлекеттерінің
Итальян монахы Плано Карпини мен француз монахы Вильем
ХІХ ғасырдың орта шенінде Н.Я. Бичуриннің (Якинф) қытай
Диплом жұмысының мақсаты. Қазақ халқының негізгі ұйытқысы болған
1) Тақырыптың деректік қорын анықтау, жүйелеу және
2) Қыпшақтар мәселесі бойынша және олардың көрші мемлекеттермен
3) Дерек және зерттеу еңбектеріне сүйене отырып, қыпшақ
Қыпшақ хандығының құрылуы мәселесін қарастыру;
Қыпшақ конфедерациясының құрамына
тізімін анықтап, олардың мемлекеттің иерархиялық реттік орны бойынша
6) Хорезм мемлекетінің қалыптасуы мен күшеюі кезеңіндегі
6) ХІІ-ХІІІ ғасырдың басында Орта Азияда ең
Диплом жұмысының мерзімдік шегі Қыпшақтардың сир (Орхон-Енисей ескерткіштерінде))
Дилпом жұмысының құрылымы. Диплом жұмысы кіріспеден (онда тақырыптың
Қорытынды бөлімде жұмысты жазу барысында қол жеткізген нәтижелер
1 ҚЫПШАҚТАРДЫҢ ЭТНИКАЛЫҚ
1.1 Қыпшақ тайпаларының шығу
Қыпшақ тайпаларының этносаяси тарихындағы көптеген проблемалардың бірі әрі
Көптеген зерттеушілер, солардың ішінде орыс тарихшылары
Сонымен, қыпшақ тайпаларының шығу тегіне тоқталмас бұрын олардың,
Тарихи деректерге, соның ішінде түркілердің төл туындысы
Құдіретті екі халықтың одағы, яғни түріктер мен қыпшақтардың,
Мәселен, бір халықтың бірнеше атаумен атала беретініне
Қытай хроникалары Орталық Азия мен Қазақстан территориясын мекендеген
ҮІ ғасырдың аяғында сеяньто тайпасы Орталық Азияның
Түрік-телес арасындағы қарым-қатынас орнаған алғашқы
Алайда, Батыс түріктердің қағандары ақыр соңында бірқатар
Сөйтіп, сеяьнто тайпасы Толы өзенінің оңтүстігіндегі байырғы қоныстары
Орталық Азияның шығыс бөлігінде орналасқан Хангай
Тан әулеті, оның дипломатиялық қызметі және барлық әскери
Көріп отырғандай қытайлар сеяньтолықтардың мемлекетін
Бірақ та бұл оқиғалардан бүкіл сеяньто халқы қырылып
680 жылы шығыс түріктер Құтылықтың (ежелгі түркі
Ал, сеяньто – сир – қыпшақ этнонимдеріне келетін
Сир атауын тастап, оның орнына қыпшақ атауын
Бұл пікірімізді зерттеуші Н.Л. Жуковскаяның мына бір
Өте күшті сеяньто мемлекетінің күтпеген жерден тез арада
«Қыпшақ» этнонимінің пайда болуы мен оның мән-мағынасы
Әбілғазы Баһадүрдің «Түрік шежіресі» еңбегінде келтірілген
Қазақ тарихның негізгі дерек көздерінің бірі болып табылатын
Бұл этнонимнің екінші бір мағынасын атақты шығыстанушы
Шығыс, Орталық және Солтүстік Қазақстан территориясына келіп, уақыт
Өз кезінде түркі тілдес ру-тайпалардың қыпшақ бірлестігіне
Сонымен қорыта келе, Қазақстан аумағында қыпшақ халқының қалыптасуын
Қыпшақ хандығының
және олардың ру-тайпалық
«Қыпшақ» атауы ең бірінші рет жоғарыдағы тараушада атап
Сонымен, ХІ ғасырдың басында бұрынғы қимақ, қыпшақ және
ХІ ғасырдың екінші ширегінде қыпшақтардың әскери-
Қыпшақтар билігінің Арал өңірі мен Сырдария бойындағы
Қазақстан территориясындағы немесе Шығыс Қыпшақ хандығы
Оң қанат қуаттырақ болды. Хандықтың орталығы Торғай
Батыс қыпшақ бірлестігінде басты-басты 11 тайпадан тұрды, оларға
Қыпшақ ақсүйектерінің Шығыс Дешті Қыпшақ тайпалары қоныстанған аумақты
Ғылыми әдебиеттерде қыпшақтарда мемлекет болу проблемасына
Ал екінші пікір, яғни екінші көзқарас бойынша, мемлекеттің
Қазақ мемлекеттілігі сонау қазақ даласындағы Сақ конфедерациясы
Қыпшақ хандарының билігі әкесінен баласына мұраға қалып
Осы айтылған мәселеге байланысты Махмұд Қашқаридың қыпшақтар арасындағы
Қыпшақ конфедерациясы Орталық, Солтүстік, Батыс және Шығыс Қазақстан
Имақтардан басқа қыпшақ конфедерациясының құрамына қимақ одағының басқа
Моңғол шапқыншылығынан алдындағы заманда қыпшақтарда
Әл-Нувайри мен Ибн Халдунның жазғаны бойынша қыпшақтар құрамында
Қыпшақ тайпаларының батыс конфедерациясындағы жетекші
Ең бірінші жетекші, таңдаулы тайпа бөрілілер (басқа деректемелер
Түріктер мен олардың ұрпағы немесе бір бұтағы қыпшақтардың
Түркі тайпаларының о баста өздерінің пайда болуы туралы
Әсілі, Ашин, әлде бір себептермен толып жатқан хұн
Қытайлар Ашинаның бодандарын – «ту-кю» деп атаған. Бұл
«Ашин» – «қасқыр, бөрі» деген сөз. Ол моңғолша
Түркі империясының күшпен біріктірген территориясында
Екіншісі – тоқсоба, ол да «тоғыз тайпалы» деген
Сонымен бірге қыпшақтардың этникалық құрамына Қазақстан аумағына Шығыс
ХІ ғасырдың басынан ХІІІ ғасырдың басына дейін тарихта
ХІ ғасырдың ортасы мен ХІІ ғасырдың басында бүкіл
Алтай – Сібір қыпшақтары;
Қазақстан – Орал немесе Еділ – Жайық тобы;
Дон бойы қыпшақтары;
Днепр бойы қыпшақтары;
Дунай жағалауы қыпшақтары [43]
Қазақстан аумағындағы қыпшақ халқының қалыптасуын ортақ этникалық территория,
Қыпшақ этникалық қауымының қазақ жерінде құрылуы күрделі де
І кезең. Қимақ тайпасы өзегінің құрылуына байланысты. Осынау
ІІ кезең. ҮІІІ ғасырдың аяғы мен ХІ ғасырдың
ІІІ кезең. ХІ ғасырдың басынан ХІІІ ғасырдың басына
Сонымен, қыпшақтардың этникалық құрамына кірген тайпалардан қыпшақ халқы
Алайда қыпшақ халқы қалыптасуының соңғы кезеңін моңғол шапқыншылығы
ХІ-ХІІІ ғасырдың басында далалық өңірде де, егіншілік
ҚЫПШАҚТАР МЕН ХОРЕЗМ МЕМЛЕКЕТІ
САЯСИ ҚАРЫМ – ҚАТЫНАСТАР
Хорезм мемлекеті
байланысы (ХІ-ХІІ ғасырлар)
Қыпшақ хандығы құрылғаннан
билеушілері Сырдария, Арал мен Каспий теңізі маңын, одан
Хорезм – Орта Азиядағы ежелгі мемлекет. Хорезм мемлекетінің
Хорезмнің түркі кезеңінен бергі тарихын алып қарастыратын
Бұдан кейінгі қарастыратын қыпшақ-хорезм қатынастарының тарихы түсінікті болуы
Бірінші әулет тұсындағы Хорезм. Х ғасырда Хорезм Саманилер
996 жылы Хорезм оңтүстік және солтүстік болып екіге
996 жылы Солтүстік Хорезм билеушісі Мамун ибн Мұхаммед
Екінші әулет кезеңі. 1017 жылы Хорезмді жаулап алғаннан
Махмұд Ғазнауи өлген соң, билік басына Масуд келді.
Үшінші әулет кезеңі. ХІ ғасыр және ХІІ ғасырдың
1127 жылға дейін Хорезм шахы болып 30 жыл
Хорезмшахы Атсыз өзінен бұрынғы билеушілердің саясатын жалғастыра отырып,
Атсыз дүниеден өткен соң, билік үшін талас-тартыс басталады.
Хорезмшахы Ел Арсланның да халық арасында беделі өте
1172 жылы Ел Арслан қаза тауып, оның орнына
1220 жылы моңғол әскері Хорезм иелігіне басып кірген
1225 жылы Шыңғыс ханның Орта Азиядан кеткенін естіп,
Сонымен, Хорезм мемлекетінің тарихы қысқаша түрде осылай болған
Құтыб ад-дин Мұхаммед билікке келген алғашқы күндерден-ақ қыпшақтармен
ХІІ ғасырдың алғышқы ширегінде Хорезм мемлекетінің билігінде болған
Хорезмшахтың бұндай енжар (пассивный) саясат жүргізуі, біздің ойымызша,
Құтыб ад-дин Мұхаммедтің билігі кезінде (1097-1127 жж.)
Қырға, яғни қазақ даласына бойлай еніп, Арал теңізінің
Атсыз қыпшақтарға қарсы соғыста қол жеткізген табысты
Бұдан кейінгі уақыттарда Атсыз бірнеше мәрте Санжарға қарсы
Сонымен, қайтыс боларының алдында Атсызға қыпшақ тайпалары мекендеген
Қазақстан территориясындағы қыпшақ тайпаларының екіге бөлінуін халық ауыз
Сонымен, ХІІ ғасырдың 30-шы жылдары екі қанатқа бөлінген
Сөйтіп, Атсыз қайтыс болғаннан кейін мұрагерлікке, яғни Хорезм
ХІІ ғасырдың екінші жартысынан бастап, әсіресе Текеш билік
Иранның бүкіл шығыс бөлігі Текештің қолына өтті. Сонымен
Ұран тайпасының көсемі Алып Қара бастаған қыпшақтар 1181
Әл-Бағдадидің мерзімі 1182 жыл деп көрсетілген нақ осы
Ал, біз өз тарапымыздан ислам діні көшпелі тайпаларды
Екіншіден, қазақ халқының қалыптасуының негізгі ұйытқысы болған, әрине,
Мәселеге қайта оралатын болсақ, Хорезм билеушілерінде қызметте жүрген
ХІІ ғасырдың ортасында қыпшақтар мен олардың
Бұндай оқиға қыпшақтар тарихының ерте кезінде де орын
Сонымен, ХІІ ғасырдың өн бойында қыпшақтар мен хорезмшахтар
Екі көрші мемлекеттің ұзақ бәсекелестігі, саяси қарым-қатынастары
Қорыта айтқанда, Дешті Қыпшақ жерлерін алып жатқан Қыпшақ
2.2 Моңғол шапқыншылығы
Бұл кезең Текештің ұлы Мұхаммедтің (1200-1220 жж.) билік
Бұл оқиға, Текештің ұлы Мұхаммедтің тұсында орын алды.
Мұхаммедтің қарақытайлармен жүргізіп жатқан жанкешті соғыстарын өз мүдделеріне
Бірақ, бұл толқулар тез арада басып-жанышталды. Жувейни мәліметіндегі
Осы тараудың бірінші бөлімшесінде атап өткеніміздей, Алып-
1218 жылғы Отырар әмірі Қайыр хан Иналшық пен
Осылайша, моңғол шапқыншылығы қарсаңында хорезмшах ұзаққа созылған орталығы
Хорезмшахы Текештің бәйбішесі қыпшақтардан шыққан Теркен-қатын мен Отырар
Алып-Қара Ұран
(
1) Қыран (ол Қадыр-хан немесе Қадыр Буке хан)
(Есімі аталмайды)
(
Теркен-қатын
(
Хорезмшах Мұхаммед [56, 220 б.].
ХІІІ ғасырдың басында Кіндік Азиядағы Онон және Керулен
Көшпелілердің (Моңғол империясы) атты әскерлері әрқашанда
Моңғолдар ХІІІ ғасыр ішінде ойдағыдай жүзеге асырған бұл
Шыңғыс-хан қолының Қазақстан мен Орта Азия аумағына жорығы
Шыңғыс-ханның жеткен жеңістері туралы хабарлар Орта Азияда
Содан көп кешікпей Шыңғыс-хан Орта Азияға сауда керуенін
Осы оқиғаға тікелей «кінәлі» Отырар қаласының әкімі
Бұл оқиғаның мән-мағынасын толықырып, ашып көрсете кетейік.
Хорезмшахы Мұхаммедтің 1216 жылғы қыпшақтарға жасаған
Хорезмшахы Мұхаммедтің бағыттаған жорығы Тобыл өзенінің
Моңғол қосындары Жошының басшылығымен (кейбір дерек мәліметтерінде бұл
Сонымен, жұмыс барысында біз тек қана қыпшақ-хорезм
Дешті Қыпшақтың тұрғындарының этникалық құрамының
Моңғол шапқыншылығы қарсаңында қыпшақ тайпалары мен хорезмшах арасындағы
Хорезмнен шыққан араб тілді тарихшы, Мұхаммедтің ұлы және
Теркен-қатын өзінің даңқты тумаластары мен ағайындарына арқа
Келтірілген фактілерден мынадай мәселені, яғни кешегі
Сонымен хорезмшахтың мемлекетінде орта ғасырларда Қазақстан далаларынан шыққан
1219 жылдың қыркүйегінде Оңтүстік Қазақстан мен Орта
Хорезмшах Мұхаммедтің өзімен әскери күш-қуаты тең Шыңғыс
Ал Қайыр-ханның тағдыры белгілі, ол бар күшін салып,
Шыңғыс-ханның үлкен ұлы Жошы 1220 жылдың өн бойында
Шыңғыс-ханның даңқты екі қолбасшысы Жебе-ноян мен
1219-1224 жылдардағы моңғол шапқыншылығы барысында
ҚОРЫТЫНДЫ
ХІ ғасыр мен ХІІІ ғасырдың басы аралығындағы Қазақстанның
Қыпшақтардың шығу тегі, этникалық құрамы туралы мәліметтер ежелгі
ХІ ғасырдың басында қыпшақ тайпалары қимақтардан билікті тартып
Қыпшақ хандығы ХІІ ғасырдың ортасында екіге бөлініп,
Екіншісі – Шығыс хандық (Еділден Ертіс өзеніне дейінгі
Қыпшақ этникалық қауымының қазақ жерінде құрылуы күрделі де
І кезең. Қимақ тайпасы өзегінің құрылуына байланысты. Осынау
ІІ кезең. ҮІІІ ғасырдың аяғы мен ХІ ғасырдың
ІІІ кезең. ХІ ғасырдың басынан ХІІІ ғасырдың басына
Сонымен, қыпшақтардың этникалық құрамына кірген тайпалардан қыпшақ халқы
Екінші тарауда Хорезм мемлекетінің тарихына қысқаша тоқталдық. 712
Сонымен, біздің диплом жұмысымыздың негізгі зерттеу объектісі болып
ХІІ ғасырдың өн бойындағы Қыпшақ хандығы мен Хорезм
Екі көрші мемлекеттің ұзақ бәсекелестігі, саяси қарым-қатынастары тарихы
Қорыта айтқанда, Дешті Қыпшақ жерлерін алып жатқан Қыпшақ
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
Назарбаев Н. Тарих толқынында. – Алматы: Атамұра,
2. Карамзин Н.М. Предания веков (Сказания, легенды,
3. Ахинжанов С.М. Кыпчаки в истории средневекового
4. Қазақстан тарихы. Көне заманнан бүгінге
5. Бартольд В.В. Туркестан в эпоху монгольского
6. Қазақстан тарихы. Көне заманнан бүгінге
7. Савинов Д.Г. Народы Южной Сибири
8. Шаниязов К. К этнической истории узбекского
9. Кумеков Б.Е. Арабские и персидские источники
10. Буниятов З.М. Государство Хорезмшахов-Ануштегинидов. 1097-1231
11. Ахинжанов С.М. Кыпчаки в истории средневекового
12. Ахинжанов С.М. Из истории взаимоотношений кыпчаков
13. Айдаров Ғ., Сыздықов С. Орхон
14. Қазақстан тарихы. Көне заманнан бүгінге дейін.
15. Путешествия в восточные страны Плано Карпини
16. Бичурин Н.Я. Собрание сведений о народах
17. Көпейұлы М.Ж. Қазақ шежіресі
18. Бернштам А.Н. Древнейшие тюркские элементы в
19. Савинов Д.Г. Народы Южной Сибири
20. Шаниязов К. К этнической истории узбекского
21. Кумеков Б.Е. Государство кимаков ІХ-ХІ вв.
22. Кляшторный С.Г. Кыпчаки в рунических памятниках.
23. Кюнер Н.В. Китайские известия о народах Южной
24. Пищулина К.А. Юго-Восточный Казахстан в
25. Ахинжанов С.М. Кыпчаки в истории средневекового
26. Кляшторный С.Г. Кыпчаки в рунических памятниках.
27. Древнетюркский словарь. –
Жуковская Н.Л. Заметки
Ономастика Востока. – М., 1980. 14
29. Рашид ад-дин. Сборник летописей. –
30. Кононов А.Н. Родословная туркмен.
31. Әбілғазы Баһадүр. Түрік шежіресі. –
32. Жүсіпова Л. Мәшһүр Жүсіп жазбаларындағы
33. Нығмет Мыңжан. Қазақтың қысқаша тарихы.
34. Қазақстан тарихы. Көне заманнан бүгінге дейін. –
35. Бартольд В.В. Кыпчаки. Сочинение.
36. Аманжолов К.Р. Түркі халықтарының тарихы (Көне
37. Еркин Абиль. История государства и
38. Қинаятұлы З. Көшпенділер мемлекетінің пайда болу
39. Путешествия в восточные страны Плано Карпини
40. Кляшторный С.Г., Султанов Т.И. Казахстан летопись трех
41. Кононов А.Н. Грамматика языка тюркских рунических
42. Кадырбаев А.Ш. От рабства к
43. Пірімбетова Е.Д. Қазақ елінің тарихы.
44. Қасымбекова М. Қыпшақ хандығының этносаяси
45. Аманжолов К.Р. Түркі халықтарының тарихы (Көне
46. Ұлы Дала мемлекеттері. – А.: Адамар,
47. Ахинжанов С.М. Кыпчаки в истории средневекового
48. Бартольд В.В. Туркестан в эпоху
Ахинжанов С.М. Кыпчаки в истории
Издание исправленное. – Алматы: Ғылым, 1995.
50. Қазақстан тарихы. Көне заманнан бүгінге дейін. –
1996. – І том. 423 б.
Бартольд В.В. Туркестан
Сочинение. – Т. І. – М.: Наука, 1963.
52. Ахинжанов С.М. Кыпчаки
53. Қазақстан тарихы.
Атамұра, 1996. – І том. 424
54. Нуртазина Н.Д. Ислам в истории средневекового Казахстана
55. Нығмет Мыңжан. Қазақтың қысқаша тарихы.
56. Ахинжанов С.М. Кыпчаки в истории средневекового
57. Кляшторный С.Г., Султанов Т.И.
тысячелетий. – Алма-Ата: Рауан, 1992.
58. Қазақстан тарихы.
Атамұра, 1996. – І том. 443
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ..............................3
1 ҚЫПШАҚТАРДЫҢ
МЕМЛЕКЕТТІК ҚҰРЫЛЫМЫ
1.1 Қыпшақ тайпаларының шығу
Қыпшақ хандығының
олардың ру-тайпалық
2 ҚЫПШАҚТАР МЕН
Хорезм мемлекеті және
ХІІ ғасырлар).............................31
Моңғол шапқыншылығы
арасындағы саяси қарым-қатынастары тарихы...............43
ҚОРЫТЫНДЫ..........................55
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ................58
7
Қыпшақтардың этно-саяси, экономикалық-әлеуметтік даму тарихы
Қыпшақ мемлекеті
Қыпшақ хандығының құрылуы мәселесін қарастыру
Қыпышақ мемлекеті
Қыпшақ
Қазақстан түркілер дәуірінде X - ХІІІ ғғ
Қыпшақтар орыс және европалық ортағасырлық деректерде
ҚЫПШАҚТАРДЫҢ МЕМЛЕКЕТТІК БІРЛЕСТІГІ
Қазақ этногенезінің сақ кезеңі
Қыпшақтардың этникалық және әлеуметтік - саяси тарихы