Республикалық бюджет тапшылығы
Жоспар
Кіріспе............................................................................................2-4
I. Қазақстан Республикасының бюджет жүйесі және бюджет
а). Қазақстан республикасының бюджет жүйесі..................................................................................................6-8
ә). Жергілікті бюджеттердің мәні, кірістері мен шығыстары........................................................................................8-13
II. Қазақстан Республикасының мемлекеттік бюджет жүйесінің экономикалық мазмұны...................................13-17
а). Мемлекеттік бюджеттің атқаратын функциялары........17-19
ә). Мемлекеттік бюджеттің классификациялары................19-21
III. Қазақстан Республикасы бюджетін пайдалану кезінде
а). Республикалық бюджет тапшылығы...............................22-24
ә). Республикалық бюджет тапшылығын жоюды қаржыландыру……………………………………………………24-26
Қорытынды..............................................................................26-28
Қолданылған әдебиеттер тізімі.............................................28-29
Кіріспе
Кез келген мемлекетте елдің бюджеті маңызды рөлді атқарады
Елдің мемлекеттік бюджеті қаржы жүйесінің басты буыны болып
Мемлекеттік бюджетте қоғамдағы барлық экономикалық процестер бейнелетіндіктен,
Негізгі қаржы жоспары мемлекеттің қаржылық қызметінің жемісі болып
Республикалық бюджет елдің маңызды орталықтандырылған ақша қоры болып
I. Қазақстан Республикасының бюджет жүйесі және бюджет
Қазақстан Республикасының бюджет кодексіне сәйкес бюджеттің құрылымы мына
Кірістер:
салықтық түсімдер;
салықтық емес түсімдер;
негізгі капиталды сатудан түскен түсімдер;
ресми трансферттер түсімдері.
Шығындар:
Операциялық сальдо;
Таза бюджеттік кредит беру;
Қаржы активтерімен жасалатын операциялар бойынша сальдо;
Бюджет тапшылығы (профициті);
Бюджет тапшылығын қаржыландыру (проицитін пайдалану):
қарыздар түсімі;
қарыздарды өтеу;
бюджет қалдықтарының қозғалысы.
Бюджеттерді бекіту және бюджеттердің атқарылуы туралы есептерді түзу
Қазақстан Республикасының 2003 жылғы республикалық бюджет кірістерінің
1 кесте. Республикалық бюджет кірістерінің көлемі мен құрылымы.
Түсімдердің атауы
млн. теңге
%
Түсімдер 722034 100,0
I. Кірістер 649000 89,9
Салықтық түсімдер 603396 93,0
соның ішінде:
корпоративтік табыс салығы 272632 45,2
қосылған құнға салынатын саклық 222161 36,8
акциздер 6019 1,0
Салықтық емес түсімдер 39348 6,1
Капиталмен жасалған операциялардан
алынатын кірістер 6256 0,9
II. Алынған ресми трансферттер 57630 8,0
III. Кредиттерді қайтакру 15404 2,1
Дерек көзі: Қаржы министрлігінің статистикалық бюллетені №6, маусым
2 кесте. Республикалық бюджет шығыстарының көлемі мен құрылымы
млн. теңге
Шығыстар 773893 100,0
Шығындар 734809 94,9
1. Жалпы сипаттағы мемлекеттік қызмет көрсетулер 44066 5,7
2. Қорғаныс 40435 5,2
3. Қооғамдық тәртіп және қауіпсіздік 73822 9,6
4. Білім беру 23241 3,0
5. Денсаулық сақтау 19105 2,5
6. Әлеуметтік қамтамасыз ету және әлеуметтік көмек 202043
7. Тұрғын үй коммуналдық шаруашылығы 10321 1,3
8. Мәдениет, спорт, туризм, және ақпараттық кеңістік 12879
9. Отын энергетика кешені және жер қойнауын
пайдалану 8486 1,1
10. Ауыл, су, орман, балық шаруашылығы және
қоршаған ортаны қорғау 43040 5,6
11. Өнеркәсіп және құрылыс 1395 0,2
12. Көлік және байланыс 59663 7,7
13. Басқалар 68345 8,8
14. Борышқа қызмет көрсету 34338 4,4
15. Ресми трансферттер 93630 12,1
Кредиттер 39085 5,0
Дерек көзі: Қаржы министрлігінің статистикалық бюллетені №6, маусым
Орталық мемлекеттік органдарды және олардың аумақтық бөлімшелерін ұстауға
а). Қазақстан республикасының бюджет жүйесі
Мемелекеттік органдардың өздерінің функцияларын орындауы үшін ибасқарудың барлық
Дүниежүзінің әр түрлі елдерінде бюджет құрлысы мемлекеттің құрлысына,
Бюджет құрлысында басты орынды бюджет жүйесі алады, ол
Бюджет жүйесінің құрамы елдің ұлттық – мемлекеттік құрлымымен
Федеративті мемлекеттерде бюджет жүйесі үш буынан тұрады:
мемлекеттік бюджет немесе федералдық бюджет немесе орталық мемлекеттің
Федерация мүшелерінің бюджеттері (АҚШ–та – штаттардың, ГФР-да
Унитарлық (біркелкі) мемлекеттерде екі буынды бюджет жүйесі қолданылады:
Қазақстан Республикасының бюджет жүйесі бюджет құрлымының унитарлық типімен
Қазақстан Республикасында жиынтығында мемлекеттік бюджетті құрайтын бекітілетін, атқарылатын
республикалық бюжет;
облыстық бюджет, республикалық маңызы бар қалалардың бюджеті: Астана,
ауданның облыстық маңызы бар қаланың бюджеті.
Қазақстанда төтенше немесе соғыс жағдайында төтенше мемлекеттік бюджеттің
1 сызба. Қазақстан Республикасының бюджет жүйесі
Қазақстан Республикасының
бюджет жүйесі
Мемлекеттік (төтенше
мемлекеттік) бюджет
Республикалық
Бюджет
Облыстық
бюджет
бюджеті
Ауданның
Республикалық
(облыстық
маңызы бар
қаланың)
бюджеті
б). Жергілікті бюджеттердің мәні, кірістері мен шығыстары
Жергілікті қаржыда билік пен басқарудың жергілікті органдарының сан
Жергілікті бюджет – бұл ұлттық табысты аумақтық тұрғыда
Жергілікті бюджеттерді қалыптастыру мен пайдалану өндіріс пен айырбасқа
Жергілікті бюджеттердің экономикалық мәні олардың мынадай арналымында көрінеді:
билік пен басқарудың жергілікті органдарының ақша қорларын қалыптастыру;
бұл қорларды жергілікті деңгейдегі инфрақұрылым салалары мен халықтың
Жергілікті бюджеттер билік пен басқарудың жергілікті органдарының сан
Сөйтіп, жергілікті бюджеттер жергілікті деңгейдегі экономикалық және әлеуметтік
Дүниежүзілік және отандық тарих жергілікті шаруашылықты дамытудағы, әкімшілік–аумақтық
Дамыған нарықтық экономикасы бар елдерде биліктің жергілікті органдарының
Олар арқылы өндірістік ортаны қаржыландыруға жұмсалатын шығындардың үлкен
Жергілікті бюджет арқылы өндірістік емес ортаның дамуы қаржыландырылады,
Тұтынудың қоғамдық (әлеуметтік) қорларын бөле отырып, жергілікті бюджеттер
Қазақстан Республикасының жергілікті бюджетінің құрамы облыстық бюджеттерді, қалалардың
Қаржы қатынастарын ұйымдастырудың бюджет түрінде екі тенденция қатар
дағдарыстан шығу және тұрақтандыру мақсатымен экономиканы басқаруды орталықтандырылған
қаржы қорларын қалыптастыру мен пайдалануда билікпен басқарудың жергілікті
Екінші тенденция жергілікті органдардың жергілікті жағдайларға жуықтығымен дәлелденеді.
Қаржы қатынастарының әкімшілігін жүргізудің қағидаты (принципі) қаржының бақылау
Дамудың қәзіргі кезеңінде Қазақстан Республикасының
Қазақстан Республикасы жергілікті бюджеттері кірістерінің көлемі мен құрылымы
3 кесте.Қазақстан Республикасы жергілікті бюджеттері кірістерінің көлемі мен
(ағымдағы бағамен)
Түсімдердің атауы
Түсімдер 486298 100,0
I. Кірістер 355676 73,1
Салықтық түсімдер, 343855 96,7
оның ішінде:
Корпоративтік табыс салығы - -
Жеке салық 93281 27,1
Әлеуметтік салық 157676 45,9
Қосылған құн салығы 9177 2,7
Акциздер 20967 6,1
Салықтық емес түсімдер 5575 1,6
Капиталмен жасалған операциялардан алынатын кірістер 6245 1,7
II. Алынған ресми трансферттер 122926 25,3
III. Кредиттерді қайтару 7696 1,3
Дерек көзі: Қаржы министрлігінің статистикалық бюллетені №6, маусым
Түсімдердің екінші көзі республикалық бюджеттен берілетін трансферттер болып
Жергілікті бюджеттердің проблемасы сондай-ақ олардың меншігін құрайтын шаруашылық
Жергілікті бюджеттердің шығыстары да республикалық бюджеттің шығыстары сияқты
Жергілікті бюджеттердің шығыстарында әлеуметтік инфрақұрылымдарды –білім беруді, денсаулық
3 кесте.Қазақстан Республикасы жергілікті бюджеттері шығыстарының көлемі мен
Шығыстардың функциялық топтарының атауы млн.
II. Шығыстар 479992 100,1
Шығындар 472831 98,5
1. Жалпы сипаттағы мемлекеттік қызметтер көрсету 21220 4,4
2. Қорғаныс 7153 1,5
3. Қоғамдығ тәртіп және қауіпсіздік 17771 3,7
4. Білім беру 130976 27,3
5. Денсаулық сақтау 74112 15,4
6. Әлеуметтік қамсыздандыру және әлеуметтік көмек 40145 8,4
7. Тұрғын үй-коммуналдық шаруашылығы 34544 7,2
8. Мәдениет, спорт, туризм және ақпараттық кеңістік 20910
9. Отын энергетика кешені және жер қойнауын пайдалану
10. Ауыл, су, орман, балық шаруашылығы және
қоршаған ортаны қорғау 7036 1,5
11. Өнеркәсіп және құрылыс 2501 0,5
12. Көлік және байланыс 25887 5,4
13. Басқалар 30973 6,4
14. Борышқа қызмет көрсету 1170 0,2
15. Ресми трансферттер 57650 12,0
Кредиттер 7162 1,5
Жеке функциялық топтар бойынша мемлекеттік бюджет шығыстарындағы жергілікті
II. Қазақстан Республикасының мемлекеттік бюджет жүйесінің экономикалық мазмұны.
Республикалық бюджет – бұл барлық шаруашылық жүргізуші
Республикалық бюджет елдің басты қаржы жоспары болып табылады,
Бюджеттік рәсім (процесс) - бюджеттік жоспарлаудың басты нысаны
Бюджеттік рәсім әдетте бюджеттік қызметтің төрт стадиясын қамтиды:
бюджет жобасын жасау;
бюджетті қарау мен бекіту;
бюджеттің атқарылуы;
бюджеттің атқарылуы туралы есеп және оны бекіту.
Бюджеттік рәсімнің барлық стадиялары өзара байланысты және қоғамның
Республикалық бюджеттік бағдарламалардың әкімшілері лимиттердің шегінде Экономика
Экономика және бюджетті жоспарлау министрлігі Үкімет бекіткен бюджеттік
Тиісті қаржы жылына арналған Республикалық бюджет туралы заң
айлық жалақының, зейнетақы мен айлық көрсеткіштің ең төменгі
Қазақстан Республикасы Үкіметі резервтерінің мөлшерін;
жергілікті атқарушы органдарға тиісті қаржы жылына арналған кредит
бұрын Қазақстан Республикасының мемлекеттік кепілдігімен алынған қарыздарын өтеудің
Үкіметтік борыштың лимитін;
жергілікті атқарушы органдардың тиісті қаржы жылына арналған жиынтық
Қазақстан Республикасының тиісті қаржы жылына арналған мемлекеттік кепілдіктерін
Республикалық бюджеттік бағдарламалардың функционалдық топтары, әкімшілер бойынша
тиісті қаржы жылына арналған республикалық бюджетті атқару процессінде
шығыстардың аз сомасын анықтай отырып, облыстар мен
Тиісті қаржы жылына арналған республикалық бюджет туралы заңның
Қазақстан Республикасы Үкіметі алдағы қаржы жылына арналған
Республикалық бюджетті талқылау барысында Үкімет Парламентке кіші бағдарламалар
а). Мемлекеттік бюджеттің атқаратын функциялары
Мемлекеттік бюджеттің мәні мен маңызы ол орындайтын функцияларда
• ұлттық табыс пен ішкі жалпы өнімді қайта
• экономиканы мемлекеттік реттеу және көтермелеу;
• әлеуметтік саясатты қаржымен қамтамасыз ету;
• ақшалай қаражаттардың орталықтандырылған қорын жасау және пайдалануға
Мемлекеттік бюджет-ұлттық табыс пен ішкі жалпы өнімді қайта
Шығындар мен салықтар арқылы бюджет экономика мен инвестицияларды
Бюджет қаражаттарының әлеуметтік бағыттылығының зор маңызы бар. Әлеуметтік
Қаржылық жоспарлау процессінде бюджет шаруашылық салаларына және өндірістік
Бюджеттік жоспарлау мен бюджеттің атқарылуы процессінде халық
Мемлекеттік органдардың өздерінің функцияларын орындау үшін басқарудың барлық
Бюджеттің экономикалық мазмұны мен мәні мемлекеттің табиғаты мен
Сөйтіп, бюджеттің сан қырлы маңызын ескере отырып, оны
б). Мемлекеттік бюджеттің классификациялары
Бюджет классификациясы арқылы бюджеттің құрылуын және жеке және
Негізінен бюджет классификациясында бюджетке түсетін кірістерді және осы
салықтар;
алымдар;
және басқа да міндетті төлемдер;
салыққа жатпайтын түсімдер.
Жалпы қазіргі кезде мемлекеттік бюджеттің кіріс бөлігі салықтардың
Бюджет кірістерінің классификациясы бөлімдерден және параграфтардан тұрады олар
жалпы сипаттағы мемлекеттік қызметтер: заң шығарушы орган және
қорғаныс: әскери мұқтаждықтар мен байланысты қызмет, басқа снаттарға
қоғамдық тәртіп және қауіпсіздік: ішкі істер органдары, соттар
білім: мектепке дейінгі білім беру, бастауыш және орта
денсаулық сақтау: ауруханалар, емханалар және дәрігерлердің, тіс дәрігерлерінің
әлеуметтік сақтандыру мен қамсыздандыру: бюджет қаражаттары
мәдениет, спорт, туризм, және ақпараттық кеңістік;
ауыл, су, орман, балық шаруашылығы және қоршаған ортаны
өнеркәсіп, жер қойнауын пайдалану, сәулет, қала құрылысы және
көлік және коммуникациялар;
экономикалық қызметті реттеу: стандарттау, метреология және сертификаттау, патенттерді
басқада бағыттар: облыстық бюджеттерге, республикалық маңызы бар қалалар,
Республикалық бюджеттен сонымен бірге барлық мемлекеттік органдардың
III. Қазақстан Республикасы бюджетін пайдалану кезінде туындайтын
Мемлекеттік бюжет, кез-келген басқы экономикалық категория сияқты, өндірістік
Мемлекеттік бюджет экономикалық категория ретінде жалпы қаржы сияқты
Мемлекеттік бюджеттің сан қырлы маңызын ескере отырып, оны
Мемлекеттік бюджет ұлттық экономиканы басқарудың басты механизмдерінің бірі.
а). Республикалық бюджет тапшылығы
Әр бюджетте оның кіріс және шығыс бөлігін теңестірген,
Кірістердің шығыстардан, яғни бюджетке түсетін түсімдердің жалпы сомасының,
Тапшылықтың ұғарымды деңгейі деп елдің жалпы ішкі өнімге
Бюджет тапшылығы экономиканың жай – күйін қамтып көрсетеді,
1). Елдің экономикасында өндірістің жалпы құлдырауы;
2). Қоғамдық өндіріс шығындарының өсуі;
3). Айналысқа тауар жиынымен жабылмайтын ақшаны шектен тыс
4). Бюджеттің шығыстарында экономиканың даму деңгейіне сәйкес келмейтін
әлеуметтік шығыстардың басымдығы;
5). Әскери - өнеркәсіп кешенін ұстауға жұмсалатын әскери
шығыстарын қаржыландырудың қомақты ауқымы;
6). «Көлеңкелі» экономиканың ірі ауқымды айналымы;
7). Ұлттық шаруашылықтағы өнімсіз шығыстар мен ысыраптар.
Осы аталған бюджет тапшылығын төмендетудің мынандай әдістері болады:
1). Шығыстар тұрақты, кірістер өседі;
2). Кірістер тұрақты, шығыстар азаяды;
3). Кірістер өседі, шығыстар азаяды (тапшылық екі еседен
б). Республикалық бюджет тапшылығын жоюды қаржыландыру
Республикалық бюджет тапшылығын қаржыландыру – оны жабу үшін
Бюджет тапшылығын қаржыландырудың жолдары:
Ақша белгілерін шығару. Бұл жол теріс әлеуметтік –
Мемлекеттік қарыздар. Бұл жағдайда қаржыландыруға бос ақша қаражаттары
Шетелдік қарыздар. Оларды Дүниежүзілік валюта қоры, басқа халықаралық
Ұлттық байлықты пайдалану. Бұл орайда мемлекет басқа субъектілерге
Салықтардың мөлшерлемелерін көбейту бюджет тапшылығын қаржыландырудың әдісі емес,
Бюджеттің кірістерін көбейтуге және шығыстарын қысқартуға, бюджет тапшылығын
Бюджет тапшылығына қатысты фискалдық саясат үш тұжырымдамаға негізделеді:
1. Жыл сайынғы теңгерілетін бюджет. Мұндай бюджет мұндағы
Бюджетті теңгеру саясаты сонымен бірге инфляцияны үдетуі мүмкін.
2. Циклдік негізде теңгерілетін бюджет. Бұл тұжырымдамаға сәйкес
3. Қаржының функциялық тұжырымдамасының мақсаты макроэкономикалық тұрақтылыққа, инфляциялық
Циклдік негізде және функциялық қаржы тұжырымдамасында теңгерілетін бюджеттің
Қорытынды
Сонымен тақырыбымызды қорыта келе, қысқаша түсініктеме беріп кетейік.
Қаржылық байланыстардың орасан зор әр алуандығында жеке
Қаржы қатынастарының белгілі бір жиынтығы ретіндегі мемлекеттік бюджетке
Мемлекеттік бюджет ұдайы өндірістің қажеттерінен, мемлекеттің табиғатынан объективті
Қаржы қатынастарының жиынтығы ретінде мемлекеттік бюджет қаржы категориясына
Бюджет мыналармен сипатталады:
─ жиынтық қоғамдық өнімнің мемлекеттің қолында жинақталып қоғамдық
─ құнды, жасап, оны тұтыну процесін сипаттайтын материалдық
─ қоғамдық өнімнің тауар формасындағы қозғалысымен тікелей байланысы
Нарыққа өтпелі кезеңде бюджет барлық дербес буындары
әлеуметтік кепілдерін қанағаттандыру үшін ұлттық табысты қайта бөлудің
Қолданылған әдебиеттер тізімі
Ілиясов Қ. Қ., Құлпыбаев С. Қаржы: Оқулық –
Я. Ә. Әубәкіров, Б. Б. Байжұмаев «Экономикалық теория»
Ілиясов Қ. Қ., Құлпыбаев С. Қаржы: Оқулық –
Ермекбаева « Жергілікті салықтар мен алымдар» Алматы
Махмутова М. М. «Совершенствование механизма межбюджетных отношений в
Қ. Р. Заңы «Бюджет жүйесі туралы» , Алматы
Қ. Р. Заңы «Бюджет жүйесі туралы» , Алматы
Мақыш С. Б. «Ақша айналысы және несие» Алматы
Әмірқанов Р. Ә., Тұрғылова А. Қ. « Қаржы
Саттар А. «Ақша саясаты» Алматы ақшамы 1998 ж.
Көшенова Б. А. «Ақша несие, банктер, валюта, қатынастары
Кинхузова К., Кершенова А. «Ақша қатынастарының жылжуы туралы
Майлыбаев Б. «Политческие циклы и бюджетное планирование» Казахстанская
Н. В. Фадейнина «Реформирование систмы местных бюджетов в
Жакибеков С. Т. «Казначейский механизм исполнения бюджета» Алматы
3
Мемлекеттік бюджеттің экономикалық мәні мен рөлі туралы ақпарат
Бюджет түсінігі
Бірыңғай бюджеттік сыныптама
Бюджет тапшылығы және оны азайту саясаты
Мемлекеттік бюджеттің мәні
Қазақстан Республикасындағы мемлекеттік қарыз мәселесі
Бюджет түсінігі. Бюджет тапшылығы және оның мәні
Мемлекеттік бюджеттің теориялық негіздері
Жергілікті бюджет. Республикалық бюджет
Экономикалық дағдарыс кезіндегі мемлекеттік бюджеттің ерекшелігі