Өзендер бассейндері
Мазмұны
Кіріспе.....................................................................................................................3-10
1 Қазақстан Республикасында трансшекаралық су қатынастары
аумағындағы мәселелердің туындауы......................................................11-20
1.1 Трансшекаралық су қатынастары аумағындағы мәселелердің
туындауының алғышарттары.......................................................................11-20
1.2 Қазақстан Республикасындағы трансшекаралық су ресурстарының
қолданылу мәселелері ..................................................................................20-29
1.3 Қазақстанның гидроэнергетика және трансшекаралық өзендер мен
су ресурстарын реттеу мәселесі...................................................................29-36
2 Қазақстан Республикасы трансшекаралық аумағы шеңберіндегі
мен Амудария өзендерінің рөлі....................................................................37-51
2.1 Трансшекаралық аумақ шеңберіндегі Сырдария мен Амудария
өзендерінің мәселесі.......................................................................................37-51
2.2 Трансшекаралық аумақ шеңберіндегі Арал теңізінің мәселесі.................51-69
Қорытынды...........................................................................................................71-75
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі.......................................................................76-79
Қосымша А. Орталық Азияның негізгі су қоймалары мен өзендерінің
Қосымша Ә. Әр түрлі кезеңдегі орташа су жылдарындағы Сырдария
Қосымша Б. 1. Арал теңізі бассейніндегі табиғи өзенді
Қосымша В 1. Қазақстан Республикасының өзендер бассейндерінің суды пайдалану
Қосымша Г. Әр түрлі кезеңдегі су аз жылдардағы
Қосымша Д. 1. Су аз жылдардағы Қазақстанның су шаруашылық
Қосымша Е. Әр түрлі кезеңдегі су көп жылдардағы
Қосымша Ж.. 1. Нарын - Сырдария су қорының су
Қосымша З.Глоссарий...............................................................................................92
Кіріспе
Тақырыптың өзектілігі. Орталық Азияның су ресурстарына тек энергетика мен
Барлығына мәлім, республиканың су ресурстарын ірі пайдаланушысы суландыру жерлерінің
Қазақстанда суландыруға негізгі суды пайдаланатын оңтүстік аймақ болып табылады.
Заманға сай кезеңде, экономиканың аграрлық секторында нарықтық қарым -
Зерттеу жұмысының пәні. XX ғасырдың соңы мен XXI ғасырдың
Диплом жұмысының мақсаты және міндеттері. Жұмыстың мақсаты- Қазақстанның әлемдік
Бірақ, су - энергетикалық ресурстардың реттелуінің экономикалық - географиялық
Орталық Азия аймағының табиғи - климаттық жағдайлары мен табиғи
Алдыға қойылған мақсат негізінде келесідей міндеттер анықталды:
- суландыру жерлері мен су шаруашылығындағы нарықтық қарым -
- суландыру жерлері мен су ресурстарын пайдаланудың тиімділігін жоғарылатуға
- трансшекаралық өзендердің су - энергетикалық ресурстарын бірлесіп пайдалану
- Қазақстанның су ресурстарының заманға сай жағдайын бағалау;
- Қазақстанның трансшекаралық өзендер су ресурстарын пайдаланудағы негізгі қайшылықты
Диплом жұмысының нысаны. Қазақстан Республикасының су ресурстары, соның ішінде
Диплом жұмысының мерзімдік шегі. Қазақстан Республикасының су қатынастары аумағындағы
Диплом тақырыбының зерттелу деңгейі. Диплом жұмысы Қырғызстан, Өзбекстан, Қазақстан
Ғылыми зерттеулердің сараптамасының көрсетуі бойынша, зерттелген проблеманың шешімін табу
Қазақстандық профессор И. К. Кипшакбаевтың «Водные ресурсы бассейна Аральского
Диплом жұмысының теориялық - әдістемелік негізі. Диплом жұмысының теориялық
Диплом жұмысының теориялық мәні, трансшекаралық өзендердің су ресурстары проблемасын
Жұмыстың әдістемелік мәні, зерттеу жұмысының нәтижелері мен қорытындыларын проблеманы
Жұмыс барысында мақсат пен міндеттерге қатысты әдіс - тәсілдер
Диплом жұмысының жаңашылдығы.
- суландыру жерлерінің экономикалық маңыздылығы мен экономиканың су саласындағы
- Қазақстан Республикасында су дағдарысының себептері, оның әлеуметтік -
- трансшекаралық су ресурстары саласында Қазақстанның мемлекетаралық одақтасуының негізгі
- Орталық Азия мемлекеттерінің трансшекаралық өзендердің су ресурс-тарына байланысты
- Орталық Азия мемлекеттерін ұлттық қауіпсіздікпен қамтамасыз ету, мемлекеттердің
- Су ресурстары проблемалары мемлекетаралық қарама - қайшылықтардың және
- Су ресурстары жағдайының параметрлерінің нашарлауы, әлеуметтік -экономикалық салаға
- Осы қайшылықтардың шешімін табу механизмі халықаралық құқық нормаларымен
Диплом жұмысының құрылымы. Диплом жұмысы екі бөлімнен, бірінші бөлім
Жұмыстың кіріспесінде зерттеу жұмысының өзектілігіне, жұмыстың нысаны мен пәніне,
Жұмыстың «Трансшекаралық су қатынастар аумағындағы мәселелердің туындауы» атты бірінші
Жұмыстың «Қазақстан Республикасы трансшекаралық аумағы шеңберіндегі Сырдария мен Амудария
1 Қазақстан Республикасындағы трансшекаралық су қатынастар
1.1 Трансшекаралық су қатынастар аумағындағы мәселелердің туындауының алғышарттары
Су әлемнің әрбір мемлекетінің ауқаттылығына әсер ететін маңызды қайнаркөз
Қазақстан Республикасының Президенті Н. Ә. Назарбаевтың «Қазақстан 2030» стратегиясында
Орталық Азия өзендері су ресурстарын бөлісуге байланысты проблеманың тарихы
1992 жылдың ақпан айында Алматыда бес мемлекеттің өкілдері келісімге
Су ресурстарын пайдалану мен бөлісу проблемасының шешімін табу үшін
Соңғы жылдары Орталық Азияда су ресурстарын қолдану проблемасы өршуде.
- аймақ бойынша су ресурстары үлкен болғанымен, ол тең
- аймақтың су - энергетикалық кешенінің үйлестірілуі біртұтас елдің
- Орталық Азия аймағы су шаруашылығы мен энергетиканың бөлінбес
1) Бір жағынан гидроэнергетика, екінші жағынан су шаруашылығы мен
2) Қазіргі күндері, жоқ ортақ қызығушылықтарына негізделген республикалар арасындағы
Көп жылдар бойғы өзенді реттеу қызығушылығы жоғалды. Жоғарыда айтылғандар
1) Көршілес мемлекеттердің территорияларында орналасқан мемлекетаралық су объектілерін пайдаланудың
2) Су проблематикасының ведомствоаралық қатынастар түрінен мемлекетаралық қатынастар түріне
КСРО құлағаннан кейін Орталық Азия республикалары халықаралық құқықтың субъектілері
Бүгінгі күндері суды пайдаланумен байланысты барлық өзара қарым -қатынастар
Қазіргі күндері мемлекеттер арасында 1998 жылдың 17 наурыз айында
3) Техникалық тұрғыдағы проблемалар. Осы проблемалардың барлығы өзендерді реттеумен
Техникалық тұрғыдағы осындай проблеманың бірі су - энергетикалық ресурстарды
Тағы бір техникалық проблема, су - энергетикалық кешенді ақпараттық
4) Экономикалық проблемалар. Қазақстанда және Орталық Азияның барлық елдерінде
5) Басқару проблемасы. Орталық Азияда су шаруашылығы кешенін басқару
Бүгінгі күндері су - энергетикалық ресурстарды ирригация негізінде пайдаланудың
6) Жоғарыда аталған мәселелерден бөлек тағы бір маңызды мәселе,
Орталық Азияда реттелмеген су қатынастарының салдары аймаққа қауіп төндіруі
1) су қатынастарының қақтығыстарының күшеюі;
2) оларды шешудегі озықтықтың болмауы байқалуда [15; 69 -
Трансшекаралық су ресурстарын бірлесіп пайдалану мәселесіне байланысты ортақ шешімінің
- аймақтағы суды пайдаланушылар арасында су ресурстарын реттеу қағидасы;
- электроэнергияны өндіруге қажетті және суландыруға бағытталған судың қажетті
- су ресурстарын пайдаланудың кезеңі, суды берудің уақытша кестесі;
- суды жинау, сақтау, қызмет көрсету және жіберуге қажетті
- жыл сайын жағдайлары төмендеп бара жатқан СЭС -
Ресурстарды бірлесіп пайдалану әрбір мемлекеттің қажеттілігі мен басымдығының таңдауымен,
Бұл мәселенің қиындығы, энергетикалық және ирригациялық қызмет жүйелері бір
Еліміздің оңтүстік аймақтарында, оның ішінде Қызылорда мен Оңтүстік Қазақстан
Ұлы дария суы жиналатын аса ірі үш су қоймасы
Бұрын Тоқтағұл су қоймасындағы суды көршілес үш республика –
Бұл су қоймасындағы су қорының жылдан - жылға азайып,
Үстіміздегі жылдың алғашқы жартысында Тоқтағұл су қоймасындағы су деңгейін
Бұған қарап, оңтүстіктің кейбір аймақтарында су - энергетикалық мәселелер
Жыл сайын күз - қыс мезгілдерінің келуімен Орталық Азия
Сырдария мен Амудария өзендерінің жоғарғы ағысындағы Қырғызстан мен Тәжікстан
Қазақстан Республикасы қазіргі күндері трансшекаралық өзендерден келіп түсетін су
КСРО уақытындағы суландыру жүйесі былайша есептелді: суық кезде Нарын
Қазақстан мен Өзбекстаннан басқа су ресурстары проблемасы Түркменстанда да
Су ресурстарының жетіспеушілігінің негізгі себептерінің бірі, оны тиімді түрде
Бішкек пен Душанбе Біріккен Ұлттар Ұйымының Еуропалық Экономикалық Комиссиясының
Бірақ, гидротехникалық инфрақұрлымды қолдауға байланысты шығындарға өтемақы беру қажет.
Қақтығысты жағдайлар Орталық Азиядағы су ресурстарының реттелуінің географиялық ерекшеліктеріне
Осы мәселелердің шешімін табу үшін қандай да бір елдің
1994 жылдан бастап қазіргі күндерге дейін Сырдария мен Амудария
Қабылданған шешімдердің жүзеге асырылу механизмі келесі себептерге байланысты іске
а) қабылданып, қол қойылған келісімдер мен келіссөздер қалыптасқан халықаралық
б) ұлттық қызығушылықтар негізінде салынған Сырдарияның су ресурстарын пайдалану
в) экономикалық қайта құрылуының әр түрлі бағыттылығы хаттамалардың және
Бүгінгі күндері су ресурстарын бірлесіп пайдалану мәселелерінің үкіметтік деңгейде
Халықаралық келісімдерді негіз ретінде бүкіл Орталық Азия мемлекеттерінің мойындауы
Осылайша, Орталық Азия аймағындағы суды пайдалану проблемасы Орталық Азияның
1.2 Қазақстан Республикасындағы трансшекаралық су ресурстарының қолданылу мәселелері
Қазақстан Республикасы бей - берекет экологиялық жағдайына байланысты Орталық
Су қатынастарының шектелуі Қазақстанның тұрақты түрде дамуына және республиканың
Сумен қамтамасыз етуде Қазақстан ТМД елдерінің ішінде соңғы орындардың
Таяз су ресурстары мемлекеттің территориясы бойынша біркелкі реттелмеген, сонымен
Қазақстан территориясының ерекшелігі, оның көп бөлігі Каспий және Арал
Осылайша, Қазақстан Республикасы үшін су проблемасының мәні су қорының
Қырғызстанның территориясындағы бассейндерінде Жамбыл, Оңтүстік Қазақстан, Қызылорда облыстары орналасқан
Су ресурстарының әр түрлі территорияларда орналасуы негізгі проблема болып
Осыған байланысты аймақта су ресурстарын өзара пайдаланудың негізгі проблемалары
электроэнергияны шығаруға және егін шаруашылығын суландыруға жұмсалатын судың көлемі;
суды берудің уақытша кестесі;
суды жинау мен сақтауға өтемақы механизмі;
пайдаланушылар арасында суды реттеу қағидасы;
су сапасы [30; 32 б.].
Қырғызстан территориясының су ресурсы жылына 27,4 км³ құрайды. Қайтармалы
Сырдария өзені бассейнінің орташа су ресурсының жалпы көлемінің 1,1
Қазақстанның территориясында ағынның 6 пайызы, яғни 2,23 км³ су
Гидрометриялық бақылаулардың мәліметтері бойынша, орташа көп жылғы өзендердің ағындарын
Сонымен қатар, көршілес мемлекеттер территориясындағы су ресурстарын рационалды түрде
Үлкейтілген есеп негізінде, 2010 жылы Қазақстанның су ресурсы 85,92
Экономика салаларындағы суға қажеттілік және орташа су жылдардағы өзендер
Орналастырылған су аз жылдардағы су ресурсы. Су аз жылдардағы
Қазақстан Республикасының орташа көп жылғы су ресурстарының бүкіл көлемі
Сондықтан, міндетті түрде қажет:
1) Трансшекаралық өзендер бассейндерінің, сонымен қатар Сырдария өзені бассейнінің
2) Егін шаруашылығын суландыруда, өнімді өндіруде суды шығындауды екі
Егер суландыратын жерлердің тұздылығы артатын болса, онда болашақта бұл
Егер су аз жылдары Қазақстан территориясына судың жіберілуі нөлге
Су аз жылдардағы (орташа және су көп жылдардағы) өзендердің
Бірақ, өзендердің әсіресе, трансшекаралық өзендердің су
Орталық Азия аймағында суды рационалды пайдалану ұйымы әсіресе трансшекаралық
Тоқтағұл су қоры жұмысының өзгеруі келесі жағымсыз салдарға әкелді:
- аймақтағы шаруашылық жағдайдың нашарлауы (егін шаруашылығын суландыруға судың
- халықтың әлеуметтік - тұрмыстық жағдайының төмендеуі;
- өткізуші қабілеттің жетіспеушілігінен Шардара су қорына өтетін қыс
- Өзбекстанда, Қазақстанда және Тәжікстанда елді мекендер мен ауыл
- әсіресе су аз жылдары, бассейндегі санитарлық - эпидемиологиялық
- Тоқтағұл су қорының Сырдария ағынын реттеуші қабілетінен айырылу
Осы проблемалардың барлығы Қазақстан, Қырғызстан, Тәжікстан, Өзбекстан мемлекеттерінің ұлттық
Сумен қамтамасыз ету мен трансшекаралық су ресурстарын бірлесіп пайдалану
Біріншіден, Орталық Азия мемлекеттерінің кез - келгенінде су немесе
Екіншіден, өзен жүйесі қызметін оңтайлы етуге пайдалануға экономиканың екі
Үшіншіден, Орталық Азияның жаңа тәуелсіз мемлекеттері су және энергетикалық
Су ресурстарын өзара пайдалану проблемасы шешімінің қолайлы әдісін
Қазіргі күндері трансшекаралық су ресурстарын пайдалану саласында аймақтағы тұрақтылықтың
- бірлесіп су ресурстарын пайдалануда ортақ құқықтық негіздің болмауы;
- Орталық Азия аймағы мемлекеттерінің жеке қызығушылықтарының ба-сымдылығы жергілікті
- Орталық Азия аймағы мемлекеттерінің экономикалық және қоғамдық
- саяси дамуының әр түрлілігі;
- су ресурстарына деген сұраныстың үнемі ұлғаюы.
Осы аталған барлық жағдайлар қақтығысты потенциалды қалыптастырды, оның одан
Амудария өзені Орталық Азиядағы ең ірі өзен, оның ұзындығы
Сырдария өзені Нарын және Кадарья өзендерінің құюы арқылы қалыптасады.
92 пайызға жуық су ресурсы егін шаруашылығын суландыру қажеттілігіне
3,5 пайыздан 4 пайызға жуық су ресурсы ауыз су
2 пайызға жуығы техникалық өнеркәсіпке жұмсалады;
1,5 пайызы ауыл шаруашылық қажеттілігне жұмсалады;
0,5 пайызы басқа су пайдаланушыларға, сонымен қатар балық шаруашылығына
Орталық Азия аймағының мемлекеттерінің суды пайдалануының есептік көрсеткіші қосымша
Қазіргі күндері судың келу көлемі мен мезгілі аймақтың бүкіл
1991 жылға дейін қызмет атқарған өтемақы механизмінің негізінде Орталық
Көршілес мемлекеттермен мемлекетаралық су қатынастарын жақсарту:
Іле және Ертіс өзендері бойынша, ҚХР - мен, Сырдария,
Қазақстан территориясына трансшекаралық өзендердің су ресурстарының келуі біртіндеп қысқартылуда.
Су аз жылдағы өзендердің су ресурстары 2000 жылы жылына
Су көп жылдары Қазақстан территориясына трансшекаралық өзендердің су ресурстарының
Әсіресе, Сырдария өзені бассейнінің ағынының қысқартылуы сезіледі. Егер орташа
Экономика салаларының орташа су жылдары су ресурстарына табиғи кешендермен
Экономика салаларының даму деңгейіне байланысты су қайнаркөздеріндегі судың сапасы
Болашақта Қазақстан Республикасының экологиялық концепциясымен сәйкес келесідей жағдайларды қолдану
- бірінші сатыда, 2007 жылға дейін суды пайдалану көлемі
- екінші сатыда, 2010 жылға дейін су қайнар көздеріндегі
- үшінші сатыда, 2015 жылға дейін су қайнаркөздеріндегі судың
Қазақстан Республикасының болашағында экономика салаларын су қажеттілігімен қамтамасыз етуге
1. Трансшекаралық өзендер бассейндерінің су ресурстарын сақтау мен рационалды
2. Тоғанды шаруашылық пен суды қажет етпейтін экономика салаларын
Осылайша, экономика салаларын су ресурстармен қамтамасыз етуді орташа көп
1.3 Қазақстанның гидроэнергетика және трансшекаралық өзендер мен су ресурстарын
Қазіргі уақытта Орталық Азия елдерінің қарым - қатынасы өзгермелі
Әрине, мұндағы басты өзгерістердің қатарына Өзбекстанның сыртқы саясат бағытының
Өңірдегі мемлекеттердің қарым - қатынасын анықтаушы маңызды фактор –
Астана қаласында 2006 жылдың 1 - 2 қыркүйегінде өткен
Саммитке қатысушылар өңірдегі су ресурстарын пайдаланушылардың барлығына тиімді болатын
Орталық Азиядағы халықаралық климаттың барысына су ресурстарын пайдалану
Суды реттеудегі мәселелердің ушығуы Ташкент пен Душанбе арасында байқалады.
2006 - 2007 жылдары су деңгейінің төмендеуі Тоқтағұл ГЭС
Тәжік басшысы 2007 жылы 18 - 19 қыркүйектегі Қырғызстанға
Қырғызстан мен Қазақстан қатынасы белгілі тату - достық деңгейінде
2007 жылы қырғыз - қазақ өзара экономикалық жақындасу қадамдарын
2007 жыл 26 сәуірде Қазақстан Президенті Н.Ә. Назарбаевтың Қырғызстанға
Салыстырмалы жақсы дамып келе жатқан қатынасқа қазақ - тәжік
Осылайша, Астана өз көршілеріне өңірлік ынтымақтастықты дамытуға ат салысуға
Өңірдегі халықаралық климаттың өзгерісіне Ашхабадтың саяси өмірінің жандануы әсер
Қазақ - түркмен қатынастары 2007 жыл бойында қарқынды дамыды.
2007 жылы 12 мамырда Үкіметаралық консультациялар өтті. Онда Қазақстан,
Өзбек - түркмен қатынастарын қарастыратын болсақ, 2002 жылы Түркменстандағы
2007 жылы 25 маусымы мен 29 шілдеде өткен Сыртқы
2007 жылы 18 қазанда И. Каримов Түркменстанға ресми сапарымен
Өңірдегі қарым - қатынастардың жақсаруына көптеген факторлар әсер етеді,
Орталық Азия елдерінің қарым - қатынасының жағдайы белгілі өзгерістерді
Орталық Азиядағы халықаралық климат негізін құрап келген Қазақстан мен
Сонымен, Орталық Азияның халықаралық қатынастарында жоғарыда айтылған екі басты
Өзбекстанның көршілеріне бағытталуы белгілі қиындықтар себебінен болғаны анық, халықаралық
Жаңа түркмен басшылығы аймақтық экономикалық ықпалдастықта белсене қатысуға ат
Ашхабад пен Астананың келіссөздері энергетика, тасымал - транзит салаларында
Қырғызстан мен Тәжікстанның сыртқы саясатында белгілі өзгерістер жоспарланбағанымен, халықаралық
Қазақстан Республикасы өңірдің тұрақты дамушы көшбасшыларының бірі. Орталық Азияда
Жалпы алғанда, Орталық Азиядағы жағдай оңды нәтижелер беріп, жақсару
Гидроэнергетика және трансшекаралық су ресурстарын реттелу мәселесі. Орталық Азиядағы
Су ресурстары айналасындағы сұрақтар, оны шешудегі бірнеше жолдарын алға
Қазіргі уақытта Орталық Азия елдерінің су ресурстарына байланысты
Судың ағынын дер кезінде реттемеу, үлкен қауіп - қатерлі
Ынтымақтастық бастамаларын қазіргі кезде Қазақстан алға тартып келеді, Н.Ә.
2004 - 2006 жылдардағы (Тоқтағұл субөгеніндегі апаты) Оңтүстік Қазақстандағы
Осылайша, осы мәселелерді әрбір мемлекет ұстамдылық танытып, ынтымақтастық туы
Сумен қамтамасыз ету мен трансшекаралық су ресурстарын бірлесіп пайдалану
Су ресурстарын өзара пайдалану проблемасы шешімінің қолайлы әдісін
2 Қазақстан Республикасы трансшекаралық аумағы шеңберіндегі Сырдария мен
2.1 Трансшекаралық аумақ шеңберіндегі Сырдария мен Амудария өзендерінің мәселесі
Орталық Азия өзендерінің барлық су ресурстары аймақтың барлық мемлекеттерімен
Әрине, бірқатар сұрақтар туындауы мүмкін: қандай негізде трансшека-ралық өзендердің
Қазіргі күндері Сырдария трансшекаралық өзенінің су ресурстарын бөлісу суды
Келтірілген мәліметтер бойынша, мемлекеттерге жүктелген міндеттемелерді жүзеге асыру орташа
Оңтүстік Қазақстан облысының Сарыағаш және Қазығұрт аймақтарын сумен қамтамасыз
Сырдария өзеніне қатысты мемлекетаралық дәрежеде қарастыруды қажет ететін
Өзбекстан тағы да Қырғызстаннан трансшекаралық «Достық» каналына Қазақстанның оңтүстік
Тәжікстанның энергетикалық белсенділігінен көршілес Қырғызстан қалыспауға тырысуда. Қырғызстан Сырдарияның
Кезінде Қазақстанның үкіметінде «Қырғызстанның территориясында Камбаратин СЭС -
Аймақтағы проблемалар жеке алынған мемлекеттер шеңбері мен олардың арасындағы
Аймақтың мемлекеттері су - энергетикалық ресурстардың үлкен қорына және
Сырдария өзенінің су ресурсын өзара пайдалану мемлекетаралық экономикалық механизмінің
Орталық Азиядағы су ресурстарының маңызды стратегиялық рөлі оның аймақ
А. Ұлттық деңгейде:
- су ресурсы үшін түсетін қаржы негізіндегі құралдарды республикалық
- жанармай - энергетикалық ресурстарды өзара берумен мақсатында, сонымен
Ә. Мемлекетаралық деңгейде:
- трансшекаралық су ресурстары жөніндегі Халықаралық Конвенцияны бекіту немесе
- аймақтағы санитарлы - эпидемиологиялық, экологиялық жағдайды жақсартуды, ауыз
- су ресурстарына басшылық ету жөнінде аймақ мемлекеттерінің
Орталық Азияның трансшекаралық өзендерінің су - энергетикалық ресурстарын өзара
Сырдария-Әмудария өзендері мен Арал теңізі бассейнінде шаруашылық кешеннің дамуы
Бассейндік аумақта суармалы егіншіліктің дамуы және Арал теңізінің тартылуы.
Арал теңізінің деңгейі төмендегені соншалық, 1987 жылы үлкен және
Сырдария өзенінің ағысын реттеуге байланысты күрделі экологиялық жағдайдың қалыптасуы
Сырдарияның атыраулық аймағында табиғи кешеннің өзгеруі.
Өзен ағысының азаюы Сырдың атыраулық аймағында табиғи кешендерді түбегейлі
Сырдария өзені суының сапасы және суды пайдалану. Сырдария өзенінің
Сырдарияның төменгі ағысында су ресурстарын ықпалдасып басқару негізінде экологиялық
Қыс айларында өзен суларын тұрақсыз, өзара келісімсіз реттеу, Сырдарияның
Сырдарияның төменгі ағысында экологиялық қауіпсіздікті тұрақтандыру, бұл проблеманы Арал
Сырдарияның төменгі ағысында экологиялық қауіпсіздікті тұрақтандыру үшін су ресурстарын
Арал теңізі бассейніндегі су ресурстары мен экожүйелердің проблемаларының зерттелуінің
Осы орайда, экологиялық тұрақтылыққа жету, қабылданатын гидротехникалық инфрақұрылымдарды негіздеу
Қырғыз үкіметінің жүргізген сараптамасы бойынша, Нарын өзенінің (Сырдария өзенінің
Өзбекстан, Қырғызстан Республикасы вегетация кезеңінде суды жіберуді азайту есебінде
Қырғызстан Республикасының Премьер – Министрі Чудиновтың айтуы бойынша, көршілес
Қырғызстан жағы ағынды реттеуді өзеннің төменгі ағысында орналасқан мемлекеттердің
Егер, Тоқтағұл су қоймасы жаз мезгілінде су аз жылдары
2008 жылдың 9 - 10 қыркүйек аралығында Алматыда Өзбекстан,
Яғни, проблеманың негізі халықты электроэнергиямен қаматамасыз етуге ресурстардың жетіспеушілігі
Осы кездесу нәтижесінде, бірқатар даулардан кейін, Қырғызстан, Өзбекстан және
Жалпы алғанда, қазіргі күндері Орталық Азияда су ресурстарын бірлесіп
Орталық Азияның әрбір мемлекеті жоғарғы парасаттылық, кәсіби, ғылыми -
Мемлекетаралық су қатынастарының жаңа қағидалары, квоталары мен суды бөлу
Көріп отырғанымыздай, су қатынастары аумағындағы заманға сай халықаралық жұмыс
Қазақстан мен Өзбекстан елдерінің су қатынастары аумағындағы ынтымақтастығы. Орталық
Әрине, бірқатар сұрақтар туындауы мүмкін: қандай негізде трансшекаралық өзендердің
Қазіргі күндері Сырдария трансшекаралық өзенінің су ресурстарын бөлісу суды
Келтірілген мәліметтер бойынша, мемлекеттерге жүктелген міндеттемелерді жүзеге асыру орташа
Оңтүстік Қазақстан облысының Сарыағаш және Қазығұрт аймақтарын сумен қамтамасыз
Қазақстан мен Өзбекстан арасындағы мемлекетаралық қатынастардың нақтылы қысымды жағдайы,
Сырдария өзеніне қатысты мемлекетаралық дәрежеде қарастыруды қажет ететін
Өзбекстан тағы да Қырғызстаннан трансшекаралық «Достық» каналына Қазақстанның оңтүстік
Қазақстан мен Тәжікстан елдерінің су қатынастары аумағындағы ынтымақтастығы. Орталық
Қырғызстан мен Тәжікстан өздерінің көршілеріне Қазақстанның, Өзбекстанның және Түркменстанның
Аймақтағы шиеленіскен жағдайға, энергетиканың белсенді қарқынмен дамуы суды пайдалануда
Ұйғарылып отырған мәселеге дәлел, тәжіктердің Минэнерго жоспары. Минэнерго Пяндж
Осылайша, су мәселесі бүгінгі таңда тек Орталық Азияда ғана
Орталық Азия республикаларының экономикасы үшін су ресурсы өткен ғасырдың
2.2 Трансшекаралық аумақ шеңберіндегі Арал теңізінің мәселесі
Арал теңізі, Кайназой дәуірінің орта шегінде, яғни бұдан 21
Ендеше, қазіргі кезде әлем елдері назарын өзіне аударып отырған
Ибн-Хордадабех «Китаби-ал-масалик Вал-мамлик» (саяхаттар мен мемлекеттер кітабы) атты еңбегінде
Сол сияқты, Араб географы Истахри Арал теңізін «Хорезм көлі»
Арал теңізі – Қазақстанның інжу-маржаны, шөл белде-міндегі бірден-бір көгілдір
АРАЛ ТЕҢІЗІ - Өзбекстан мен Қазақстан (Қызылорда және Ақтөбе
Арал өңірінің тұрғындары 1970 жылдарға дейін әлеуметтік-экономикалық тұрғыда жақсы
1960 жылдардан бастап Арал өңірін игеру қолға алынды. Осы
Оның үстіне ауыл шаруашылығының басқа да салалары барынша дамыды.
жергілікті жердің тарихи-табиғи ерекшеліктерін ескермеу;
ауыл шаруашылығын дұрыс жоспарламау, судың қорын есепке алмау;
суды өте көп қажет ететін күріш, мақта дақылдарын барынша
жерді игерудің агротехникалық шараларын сақтамау және суды үнемді пайдаланбау;
табиғат ресурстарын пайдалануға жіберілген қателіктер мен оны меңгерудің ғылыми
Осы аталған фактілер, Арал теңізі экожүйесіндегі тіршілік атаулыны экологиялық
Арал өңірінде туындап отырған қазіргі экологиялық апаттар нышаны жыл
Арал өңіріндегі антропогендік факторлар ондағы тұрғындардың салт-дәстүріне, экономикалық-әлеуметтік жағдайына
Қазіргі Арал өңірінде адамдардың денсаулығы күрт төмендеп кетті. Бұл
Қазақстан Республикасы Президентінің 2003 жылғы 3 желтоқсандағы
№ 1241 Жарлығымен мақұлданған ҚР-ның 2004-2015 жылдарға арналған экологиялық
Жалпы, адам үшін бірінші байлық – денсаулық. Сондай-ақ, ертеңін
Арал теңізі – кезінде құрлықтың ішінде орналасқан бүкіл дүние
Өткен 15 жылда аймақтық және экологиялық іс-шаралар, негізінен, теңіздің
Қалпына келтіру жобасының құрамдас бөлігі ретінде Аралдың Қазақстанға қарайтын
Арал – Қазақстан мен Өзбекстанды бөліп тұрса да, теңізді
Арал теңізін қалпына келтіріп жандандыру жөніндегі бірнеше ғылыми болжамдар
Сібір өзендерін Қазақстанға бұру.
Әмудария мен Сырдария өзендерінің суын реттеу арқылы суды молайту.
Арал теңізін жартылай сақтап қалу.
Каспий теңізінің суын жасанды канал арқылы әкелу.
Жер асты суларын пайдалану.
Арал теңізінің өздігінен табиғи реттеулерін немесе толысуын күту.
Әрине, бұл жобалар болашақтың ісі болғанымен, уақыт талабы оны
Қазіргі кезде, Аралды құтқаруда бағытында батыл да, жоспарлы түрде
Арал өңірінде табиғи процестер мен шаруашылық салаларының көне дәуірден
Арал өңірінде табиғи-шаруашылық нысандарды ластайтын заттардың таралуы және экологиялық
Атмосфералық ауаның экологиялық күйі. Көптеген аймақтарда ауаны ластаушы заттар
Арал өңірінде мұнай өндірудің экологиялық күйін реттеу. Өңірде экологиялық
Қазақстандық бөлігіндегі құрғаған орнында ауқымы 21,4 мың км2 құрлық
Арал теңізінің құрғаған орнындағы жаңа құрлықтың геоморфологиясы. Біздің зерттеулеріміз
Арал теңізінің табаны шығыстан батысқа қарай бір бағыттағы еңістікпен
«Құйылыс» жазығы көне заманда «Ақкөл» мен «Кәртіма» ойпаттарына түскен
қазіргі «Қаратерең» түбегі (қырат) бұрын Сырдария өзенінің атырауындағы аралдардың
ғылыми әдебиетте Сырдария өзені өзінің арнасын оңға қарай үш
жана құрлықтың әр бөлігінен көне заманда егін егіп, мал
Арал теңізінің суындағы тұздың таралу проблемасы. Арал теңізінің үштен
Өңірде экологиялық ахуалдың тұрақтануына байланысты көпсалалы шаруа қожалықтарын дамыту.
«Ақлақтың» құрылысы аяқталуының нәтижесінде Сырдария өзені суының бір бөлігі
Арал өңірінің әлеуметтік-экономикалық жағдайын көтеру. Елдің материалдық тұрмыс жағдайын
Ауызсудың сапасы және оның әлеуметтік салдарын реттеу. Халықтың әлеуметтік
Жайсыз факторлардың адам денсаулығына зиянды әсерін азайту. Өңірде қоршаған
1990 жылы 1000 адамға есептегенде туған бала саны 32,2
- өңірдегі барлық елді мекендерді сапалы ауызсумен қамтамасыз ету;
- Қазақстан Республикасы тамақтану институты Арал өңірі тұрғындары үшін
- медициналық мекемелерді өңірдің тұрғындарына талапқа сай қызмет ететіндей
Қорытындылай келе, біріншіден, Арал өңірінде табиғат қорғау жобалары –
Арал теңізінің проблемалары...
Арал теңізін апаттан сақтау үшін көптеген жобалардың ұсынылғаны белгілі.
1. Сыр және Амудария өзендерінің суларын тиімді пайдалану;
2. Оңтүстіктен солтүстікке карай Возрождение аралын пайдаланып дамба салу.
3. Жел тұрғанда аспаннан тұз жаумас үшін жағалауларға сексеуіл
4. Арал аймағын Иран еліндегідей жер асты суларымен камтамасыз
5. Сібір өзендерінің бір бөлігін Аралға бұру.
Бұл шаралардың теңізді бұрынғы қалпына келтіре алмайтыны анық. Әрине
АҚШ, Жапония, Канада ғалымдарының Арал теңізінің суын бұрынғы деңгейіне
Каспий теңізінен деңгейі бір кезде көтеріліп, бір кезде төмендеп
Егер жоғарыда көрсетілген (214 см) судың қабатын Каспий теңізінің
Канал жағалауларынын дамбасын салуды каналды қазу жұмысымен қатар жүргізгенде
Канал Үстірт шоқысынан өтетін болғандықтан Каспийдің суын насоспен айдап,
Судың булану нәтижесінде Каспийдің тұзы Аралдың түбіне жиналып, оның
Екінші каналдың кұрылысын еліміздің экономикасы бекіп, аяғынан тік тұрып,
Каспийге құятын Арал Каспий каналы іске косылған соң Арал
1. Арал бүкіл планетаның жанды жарасы. №1 экологиялық апат.
2. Каспий теңізін айналдыра дамба салу үшін жұмсалатын қаражат
Жоғарыда айтылғандардың тоқ етер түйіні, ортақ іске қатысы бар
Ол шара Аралдын шипалы суын калпына келтіріп, балығын халыққа
Демек, 25-30 жылдың ішінде бір ұрпақтың көз алдында жер
Қызылқұм мен Қарақұмға қарағанда, жаңадан пайда болған шөл дала
Қарақұмның тұсынан "Аққұм" деп аталатын тұзды, сортаңды кауіпті аймақ
Сөйтіп, жергілікті тұрғындардың тіршілік етулері жыл өткен сайын, оларды
Қазір Аралдың кебуі күнмен есептелуде. Демек, бүгінгі таңда кезек
Егер де жоғарыда аталған жұмыс көлемдері толық іске асырылған
Бассейндердің су ресурстары
Арал теңізінің бассейні Еуразияның орталығында орналасқан және Тәжікстанның, Өзбекстанның
Ағысты құру аймағы (таулы облыстарда тамақтану саласы);
Ағысты жеткізу және тарату аймағы;
Дельталық аймақтар.
Орталық Азияның таулы жүйелерінде көптеген мұздықтар жиналған, олар аумақтың
Жалпы, Арал теңізі бассейнінің су ресурстары аумақ елдері бойынша
Амудария және Сырдария өзендері
Амудария Орталық Азияның ірі өзені болып табылады. Оның ұзындығы
Өзеннің қоректенуі негізінде ерітінді қарлы және мұзды сулардан құралады,
Сырдария – Ферган аңғарының шығыс бөлігінде Нарын және Қарадарияның
Ферган аңғарынан шыққанда өзен Фархад тауларын қиып өтеді және
Сырдария бұрын Арал теңізіне құйған, қазір оның деңгейінің апатты
Гидрометриалық бақылау мәліметтері бойынша өзеннің орташа көп жылғы ағысының
Сулылығының тербелісінің салдарынан жылдық су ресурстарының көлемі аз сулы
Өзендердің сулары едәуір шамада шаруашылық қажеттіліктерге алынады, осыған байланысты
Мұздықтар
Мұздықты қорлар, Орта Азия және Қазақстан таулы аудандарында жинақталған,
Бірақ мұз қоры тұрақты болып табылмайды. Қазіргі уақытта зерттеуші-гляциологтар
Ауа райының өзгеруі салдарынан мұздқтардың қысқаруы (Аймақтық Гидрология Орталығы,
Батыс Тянь-Шань мұздануы өзгерісін бағалау қазіргі уақытта мұздануды қысқарту
Жер асты сулары. Арал теңізі бассейні су қорларының үшінші
Топырақты сулардың балансында жасанды суару рөлі үлкен, табиғи жағдайда
Қорытынды
Осылайша, біріншіден, Орталық Азия аймағындағы суды пайдалану проблемасы Орталық
Осы сұрақтарды әрбір мемлекет ұстамдылық танытып, ынтымақтастық туы астында
Сумен қамтамасыз ету мен трансшекаралық су ресурстарын бірлесіп пайдалану
Ал, екіншіден, су ресурстарын өзара пайдалану проблемасы шешімінің
Суландыру жерлерінде егістікті аймақтардың қысқартылуы, ауыл шаруашылық дәнді -
1994 жылдан бастап қазіргі күндерге дейін Сырдария мен Амудария
Бүгінгі күндері су ресурстарын бірлесіп пайдалану мәселелерінің үкіметтік деңгейде
Халықаралық келісімдерді негіз ретінде бүкіл Орталық Азия мемлекеттерінің мойындауы
Трансшекаралық өзендердің су ресурстарына басшылық ету Қазақстанға өте маңызды.
Су ресурстарын тиімді және оған қатысты ұлттық және аймақтық
Экономика салаларының даму деңгейіне байланысты су қайнаркөздеріндегі судың сапасы
Болашақта Қазақстан Республикасының экологиялық концепциясымен сәйкес, келесідей жағдайларды қолдану
- бірінші сатыда, 2007 жылға дейін суды пайдалану көлемі
- екінші сатыда, 2010 жылға дейін су қайнаркөздеріндегі судың
- үшінші сатыда, 2015 жылға дейін су қайнаркөздеріндегі судың
Орталық Азияның әрбір мемлекеті жоғарғы парасаттылық, кәсіби, ғылыми -
мемлекетаралық су қатынастарының жаңа қағидалары, квоталары мен суды бөлу
біртұтас елдің құлауына дейін орталықтанған және толық көлемде одақтық
мемлекетаралық су қатынастардың негізін салушы қағида тұрақты өзара пайдалы
Жоғарыда айтылған өзара келісілген жүзеге асырылатын қағидалар мен ұсыныстардың
Көріп отырғанымыздай, су қатынастары аумағындағы заманға сай халықаралық жұмыс
Аймақтың мемлекеттері су - энергетикалық ресурстардың үлкен қорына және
Осылайша, су мәселесі бүгінгі таңда тек Орталық Азияда ғана
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
1 Кипшакбаев Н. К. Водные ресурсы бассейна Аральского
2 Кошматов Б. Т. Межгосударственные водные отношения и использование
3 Бердыгулова Г. Е. Экономико - географические проблемы использования
4 Жексенбин Б. Б. Рациональное использование водоземельных ресурсов в
5 Нечаева Е. Л. Водные ресурсы как фактор обеспечения
6 Актуальные водные проблемы Казахстана / автор: А. К.
7 Проблема совместного использования водных ресурсов в Центральной Азии
8 Трансграничные воды Центральной Азии: напиться можно только вместе
9 В Средней Азии вода может поссорить не только
10 Казахстану не хватает воды / автор: А. Султанова,
11 Құсайынова Б. Су экологиясы – ел тағдыры /
12 Назарбаев Н. А. Казахстан - 2030. Процветание, безопасность
13 Прокудин Ф. Как разделить воду в реках /
14 Досманбетова А. С. Проблемы водных ресурсов в Центральной
15 «ШЫҰ қауіпсіздіктің жаңа түсінігінің ізденісінде»: халықаралық ғылыми конференция
16 Проблемы распределения водных ресурсов в ЦА / автор:
17 Водные ресурсы Центральной Азии: споры и проблемы /
18 Құланбай Ә. Қалың қазақ қоныстанған оңтүстік аймақ /
19 Надыров Ш. М. Т. Водные ресурсы трансграничных рек
20 Трансграничные реки – стратегический ресурс водообеспечения Казахстана/ КАЗИНФОРМ,
21 Проблема использования водных ресурсов в Центральной Азии /
22 Рафиков А. Уважая интересы друг друга / А.
23 Айтжанова Д. Совершенствование экономического механизма рациональ-ного водопользования /
24 Риски диверсионно - террористических актов на объектах гидросистем
25 Кошербай А. К. Научные основы оптимального использования водных
26 Новые вехи сотрудничества // Аль – Пари. -
27 Дускаев К. К. Трансграничные проблемы водных отношений Республики
28 Касымова А. К. Механизмы обеспечения взаимовыгодного сотрудничества по
29 Станбаева С. Экологическая безопасность Казахстана: внутренние угрозы /
30 Нечаева Е. Л. Международно - правовые аспекты использования
31 Кеншимов А. К. Проблемы использования водных ресурсов в
32 Қараманов Ұ. Арал өңірінің экологиялық проблемасы алаңдатады /
33 Оролбаев Э. Э. Рациональное и эффективное использование энергетических
34 Дускаев К. Проблемы водообеспечения в Казахстане /
35 Холики А. Водные ресурсы – источник конфликтов в
36 Валентина К. О совершенствовании межгосударственных водных отношений /
37 Шевченко В. Водный ресурс истощается / В. Шевченко
38 Сұлтанов Б.К. Сотрудничество и безопасность в ЦА :
39. Алтынбеков Б. Пришел, увидел, умилил / Б. Алтынбеков
40. Гриднева Г. “Ветер перемен” в отношениях Таджикистана и
41. Нартов Н. А. Геополитика : учеб. пособие /
42. Воскресенский А.Д. Северо - Восточная и Ценральная Азия:
43. Байзақова К.И. Внешняя политика РК : учеб. пособие
44. Сапарбаев М. Жаңа Қазақстандық стратегия / М. Сапарбаев
45. Сұлтанов Б.К. Алматинская декларация Содружества Независимых Государств /
46. Сейдин Н. Б. Қазақстан Республикасының қалыптасуы / Н.
47. Токаев К. К. Правда о государственной границе РК
48. Джикибаев Е. Вода прошла мимо. Чрезвычайная ситуация в
49. Султанмуратов Н. Мы возвращаемся к подписанию 4 -
50. Вода и безопасность в Центральной Азии : окружающая
51. Нысанбек У. М. Безопасность водных ресурсов Республики Казахстан:
52. Есекин Б. К. Центральная Азия: цели по
53. Токаев К. К. Векторы внешней политики : [в
54. Нұрғызарынов А. .... : оқу құралы / А.
55. Нұрғызарынов А. Арал өңірінде өндірісті экологияландыру (Қызылорда облысы)
56. Нұрғызарынов А. Қазақстандық шығыс Арал өңіріндегі табиғаттың экологиялық
57. Нургизаринов А. М. Современное состояние и перспективы использования
58. Нұрғызарынов А. Арал өңірін экологиялық сауықтыру жолдары. «ХХІ
59. Нургизаринов А.М. Изменение почвенного покрова низовьев Сырдарьи
60. Нұрғызарынов А. Аралдың экологиялық тынысы : монография. –
61. Нұрғызарынов А. Арал өңірін сауықтырудың өзекті мәселелері /
62. ....автор...назыв. ст. / автор // Зерде. - 2002.
63. .............// Атамекен. - 2001. - 1 қаңтар 5-7
ҚОСЫМША А
Орталық Азияның негізгі су қоймалары мен өзендерінің жүйесі
Қосымша Ә
Әр түрлі кезеңдегі орташа су жылдарындағы Сырдария өзені бассейнінің
№ Су шаруашылық баланстың құрамы Өзгеру бірлігі 1970 1991
Қырғызстан
1. Халқы мың.адам - 3995 3933 4241 4707
2. Суды пайдалану млрд.м³ 3,00 5,48 5,39 5,81 6,45
3. Су ресурсы млрд.м³ 27,40 27,40 27,40 27,40 27,40
4. Қайтармалы су млрд.м³ 1,05 1,92 1,89 2,03 2,26
5. Өзбекстан территориясына өтуі млрд.м³ 25,45 23,84 23,90 23,62
Өзбекстан
1. Халқы мың.адам 9000 11238 12876 14301 16060
2. Суды пайдалану млрд.м³ 23,40 29,20 33,40 37,12 41,19
3. Орналасқан су ресурсының жалпы саны млрд.м³ 31,51 31,90
4. Қайтармалы су млрд.м³ 8,19 10,22 11,99 12,99 14,59
5. Тәжікстан территориясына өтуі млрд.м³ 17,15 12,92 10,25 7,55
Тәжікстан
1. Халқы мың.адам 1200 1636 1902 2206 2566
2. Суды пайдалану млрд.м³ 2,21 3,02 3,50 4,06 4,73
3. Орналасқан су ресурсының жалпы саны млрд.м³ 18,25 14,02
4. Қайтармалы су млрд.м³ 0,77 1,06 1,22 1,42 1,66
5. Қазақстан территориясына өтуі млрд.м³ 16,81 12,06 9,07 6,02
Қазақстан
1. Халқы мың.адам 3000 3600 3491 3657 3937
2. Суды пайдалану млрд.м³ 13,00 10,00 8,61 8,61 8,61
3. Орналасқан су ресурсының жалпы саны млрд.м³ 20,01 15,26
4. Қайтармалы су млрд.м³ 3,00 2,00 0,70 0,70 0,70
5. Сырдария өзенінің атырауына судың өтуі млрд.м³ 10,01 7,26
Қосымша Б
1. Арал теңізі бассейніндегі табиғи өзенді ағынның жалпы
Мемлекет Өзен бассейні Бассейн
Сырдария Амудария км³ %
Қазақстан 2,426 - 2,426 2,1
Қырғызстан 26,850 1,604 28,454 24,4
Тәжікстан 10,005 55,651 56,656 48,6
Түркменстан - 1,549 1,549 1,3
Өзбекстан 6,167 5,056 11,223 9,6
Қытай 0,755 - 0,755 0,7
Арал теңізінің жалпы бассейні 37,203 63,88 101,063 100
2. Су шаруашылық аудандар бойынша өзенді ағынның ресурстары
Су шаруашылық аудан Ай мақ мың км² Хал
1960 2000 2010 2020
Барлығы мың адам Бар ығы мың адам Барлығы мың
Көр ші елдер ҚР
Көр ші елдер ҚР
Көр ші елдер ҚР
Көр ші елдер ҚР
Арал-Сырдария 302 2527 25,61 21,00 3,91 17,9 13,7 4,2
Балқаш-Алакөл 386 3010 25,00 11,10 13,90 27,6 11,9 15,9
Ертіс 333 2161 36,33 7,80 28,53 33,5 8,0 25,5
Есім 248 1874 2,90 0,0 2,90 2,6 - 2,6
Нұра-Сарысу 288 1268 1,65 0,0 1,65 1,3 - 1,3
Тобыл-Торғай 370 1127 2,0 0,0 2,00 2,0 0,3 1,7
Орал-Каспий 620 1962 15,66 10,40 5,26 11,2 7,1 4,1
Шу-Талас 168 1024 5,61 3,39 2,22 4,2 3,0 1,2
ҚР бойынша барлығы 2715 14953 114,96 54,59 60,37 100,5
Қосымша В
1. Қазақстан Республикасының өзендер бассейндерінің суды пайдалану динамикасы, км³/жыл.
Өзендер бассейндері
Нақтылы суды пайдалану Экономика салалары дамуының қазіргі қарқынын сақтаудағы
санды талаптар
1980 2000 2010 2020 Барлығы Өндірілмеген пайд 1980 2000
Арал-Сырдария 18,84 6,80 11,80 12,80 10,0 2,8 28,84 20,84
Балқаш-Алакөл 8,26 6,90 7,90 8,90 17,5 2,9 25,76 24,40
Ертіс 8,71 7,80 8,80 9,80 22,5 5,7 31,21 30,30
Есім 1,00 1,60 2,00 2,50 0,6 1,2 1,60 2,20
Нұра-Сарысу 1,55 1,30 1,50 1,80 0,6 0,5 2,15 1,90
Тобыл-Торғай 0,70 0,90 1,00 1,20 0,6 1,1 1,30 1,50
Орал-Каспий 3,88 2,10 2,40 3,00 8,8 2,6 12,68 10,90
Шу-Талас 5,0 4,10 4,60 5,00 0,6 0,1 5,6 4,70
ҚР бойынша барлығы 42,99 35,5 40,0 45,0 61,2 16,9
2. Орташа су жылдардағы Қазақстанның су шаруашылық аудандары бойынша
Су шаруашылық балансы Су ресурстары Суды пайдалану Ағынның балансы
1980 2000 2010 2020 1980 2000 2010 2020 1980
Арал-Сырдария 25,81 17,90 1,22 6,40 28,84 20,80 21,80 22,80
Балқаш-Алакөл 25,00 27,80 24,90 21,90 25,76 24,40 25,40 26,40
Ертіс 36,33 33,50 31,30 29,30 31,21 30,30 31,30 32,30
Есім 2,90 2,60 2,60 2,60 1,60 2,20 2,60 3,10
Нұра-Сарысу 1,65 1,30 1,30 1,30 2,15 1,90 2,10 2,40
Тобыл-Торғай 2,00 2,00 1,90 1,80 1,30 1,50 1,60 1,80
Орал-Каспий 15,66 11,20 10,50 9,50 12,68 10,90 11,20 11,80
Шу-Талас 5,61 4,20 3,20 2,20 5,60 4,70 5,20 5,60
ҚР бойынша барлығы 114,96 100,5 85,92 75,00 104,19 96,7
ҚОСЫМША Г
Әр түрлі кезеңдегі су аз жылдардағы Сырдария өзенінің
№ Су шаруашылық баланстың құрамы Есептеу кезеңі
1970 1991 2000 2010 2020
Қырғызстан
1. Су ресурсы 22,50 22,50 22,50 22,50 22,50
2. Суды пайдалану 3,00 5,48 5,39 5,81 6,45
3. Қайтармалы су 1,05 1,92 1,89 2,03 2,26
4. Өзбекстан территориясына өтуі 20,55 18,94 19,00 18,72 18,31
Өзбекстан
1. Орналасқан су ресурсының жалпы саны 27,17 25,56 25,62
2. Суды пайдалану 23,40 29,20 33,40 37,12 41,89
3. Қайтармалы су 8,19 10,22 11,99 12,99 14,59
4. Тәжікстан территориясына өтуі 11,96 6,58 3,91 1,21 0,00
Тәжікстан
1. Орналасқан су ресурсының жалпы саны 12,78 7,40 4,73
2. Суды пайдалану 2,21 3,02 3,50 4,06 4,73
3. Қайтармалы су 0,77 1,06 1,22 1,42 1,66
4. Қазақстан территориясына өтуі 11,34 5,44 2,45 0,00 0,00
Қазақстан
1. Орналасқан су ресурсының жалпы саны 12,12 6,22 3,23
2. Суды пайдалану 13,00 10,00 8,61 8,61 8,61
3. Қайтармалы су 3,00 2,00 0,70 0,70 0,70
4. Сырдария өзенінің атырауына судың өтуі 2,12 0,00 0,00
Қосымша Д
1. Су аз жылдардағы Қазақстанның су шаруашылық аудандары бойынша
Су шаруашылық аудан
1960 2000 2010 2020
Барлығы мың адам Барлығы мың адам Барлығы мың адам
Көрші елдер ҚР
Көрші елдер ҚР
Көрші елдер ҚР
Көрші елдер ҚР
Арал-Сырдария 21,19 17,98 3,21 14,69 11,24 3,45 8,39 4,94
Балқаш-Алакөл 20,52 9,11 11,41 22,82 9,77 13,05 20,44 7,39
Ертіс 29,82 6,40 23,42 27,50 6,57 20,93 25,69 4,76
Есім 1,21 0,00 1,21 1,08
1,08 1,08 - 1,08 1,08 - 1,08
Нұра-Сарысу 0,58 0,00 0,58 0,46 - 0,46 0,46 -
Тобыл-Торғай 0,77 0,00 0,77 0,77 0,12 0,65 0,73 0,08
Орал-Каспий 6,51 4,32 2,19 4,66 2,95 1,71 4,37 2,66
Шу-Талас 4,60 2,78 1,82 3,45 2,46 0,99 2,63 1,64
ҚР бойынша барлығы 85,20 0,59 44,61 75,43 33,11 42,32
2. Су аз жылдардағы Қазақстанның су шаруашылық аудандары бойынша
Су шаруашылық балансы Су ресурстары Суды пайдалану Ағынның балансы
1980 2000 2010 2020 1980 2000 2010 2020 1980
Арал-Сырдария 21,19 14,69 8,39 5,25 28,84 20,80 21,80 22,80
Балқаш-Алакөл 20,52 22,82 20,44 17,98 25,76 24,40 25,40 26,40
Ертіс 29,82 27,50 25,69 24,05 31,21 30,30 31,30 32,30
Есім 1,21 1,08 1,08 1,08 1,60 2,20 2,60 3,10
Нұра-Сарысу 0,58 0,46 0,46 0,46 2,15 1,90 2,10 2,40
Тобыл-Торғай 0,77 0,77 0,73 0,69 1,30 1,50 1,60 1,80
Орал-Каспий 6,51 4,66 4,37 3,95 12,68 10,90 11,20 11,80
Шу-Талас 4,60 3,45 2,63 1,01 5,60 4,70 5,20 5,60
ҚР бойынша барлығы 85,20 75,43 63,79 55,27 109,14 96,70
Қосымша Е
Әр түрлі кезеңдегі су көп жылдардағы Сырдария өзенінің
№ Су шаруашылық баланстың құрамы Есептеу кезеңі
1970 1991 2000 2010 2020
Қырғызстан
1. Су ресурсы 31,61 31,61 31,61 31,61 31,61
2. Суды пайдалану 3,00 5,48 5,39 5,81 6,45
3. Қайтармалы су 1,05 1,92 1,89 2,03 2,26
4. Өзбекстан территориясына өтуі 29,66 28,05 28,11 27,83 27,52
Өзбекстан
1. Жалпы санды ағын 38,96 37,35 37,41 37,13 36,82
2. Суды пайдалану 23,40 29,20 33,40 37,12 41,69
3. Қайтармалы су 8,19 10,22 11,99 12,99 14,59
4. Тәжікстан территориясына өтуі 23,75 18,37 15,70 13,00 9,72
Тәжікстан
1. Жалпы санды ағын 24,90 19,52 16,85 14,15 10,87
2. Суды пайдалану 2,21 3,02 3,50 4,06 4,73
3. Қайтармалы су 0,77 1,06 1,22 1,42 1,66
4. Қазақстан территориясына өтуі 23,46 17,56 14,57 11,51 7,80
Қазақстан
1. Жалпы санды ағын 24,56 18,66 15,67 12,61 8,90
2. Суды пайдалану 13,00 10,00 8,61 8,61 8,61
3. Қайтармалы су 3,00 2,00 0,70 0,70 0,70
4. Сырдария өзенінің атырауына судың өтуі 14,56 10,66 7,76
Қосымша Ж
1. Нарын - Сырдария су қорының су - энергетикалық
елдердің міндеттемелері
Мемлекет Іс-шаралар Қабылданған мідеттемелер Орындалғаны Пайыздық қатынасы
Қырғызстан Тоқтағұл су қоймасынан маусым-тамыз айларында суды жіберу 4536
Өзбекстан - Шардара су қоймасына судың жіберілуін қамтамасыз ету
- «Достық» каналына судың жіберілуін қамтамасыз ету 700-800 млн.
500 млн. м³
578 млн. м³
374,3 млн. м³ 77 %
75 %
Қазақстан Электроэнергия үшін берілетін көмір 411 мың т 259
2. Орталық Азия аймағының мемлекеттері бойынша суды пайдаланудың орташа
Мемлекет Суды пайдалану, жылына км³ Суды пайдалану, жылына, %
Өзбекстан 25,49 51,7 21,36 10,48 1892
Қазақстан 15,29 31,0 10,40 10,01 780
Қырғызстан 4,88 9,9 4,38 0,39 456
Тәжікстан 3,66 7,4 3,17 1,81 262
Бассейн бойынша барлығы 49,32 100 39,31 22,69 3390
ҚОСЫМША З
Глоссарий
КСРО – (СССР) - Кеңес Социалистік Республикалар Одағы (Союз
МҮСК – (МКВК) – Мемлекетаралық Үйлесімділік Су шаруашылық Комиссиясы
СЭС – (ГЭС) - Су Электр Станциясы (Гидро Электро
АҚШ – (США) – Америка Құрама Штаттары (Соединенные Штаты
БҰҰ – (ООН) - Біріккен Ұлттар Ұйымы (Организация Объединенных
ЕЭК – (ЕЭК) – Еуропалық Экономикалық Комиссия (Европейская Экономическая
БҰҰДБ – (ПРООН) – Біріккен Ұлттар Ұйымының Даму Бағдарламасы
ТМД – (СНГ) - Тәуелсіз Мемлекеттер Достастығы (Содружество Независимых
ҚХР – (КНР) – Қытай Халық Республикасы (Китайская Народная
ЕҚЫҰ – (ОБСЕ) - Еуропалық Қауіпсіздік және Ынтымақтастық Ұйымы
ҮЕҰ – (НПО) – Үкіметтік емес ұйымдар (Неправительственные организации)
АТМЭӘК – (ЭСКАТО) – Азия және Тынық Мұхит үшін
СПЕК – Орталық Азияның экономикасы үшін Біріккен Ұлттар Ұйымының
ЕЭО – (ЕЭС) - Еуропалық Экономикалық Одақ (Европейский Экономический
ТР мен ҚОҚМ – (МПРиООС) – Табиғи Ресурстар мен
ХДАК - (ЮСАИД) – Халықаралық Дамудың Америкалық Кеңсесі (Американское
ИУВР - Су Ресурстарына Интеграциялық Басшылық ету (Интегрированное управление
1
80
81
82
83
84
85
86
Қазақстан Республикасының транс шекаралық өзендер мәселелері
Жер-су қатынастарын реттеудегі мемлекеттің рөлі
Солтүстік Америка материгінің ішкі су қоры және таралу заңдылықтары мен ерекшеліктері
Карта жасау үшін қолданылатын техникалық құралдар
Су ресурстарын бірігіп басқару (СРББ) жайлы түсінік
Жер-су қатынастарын реттеу
Су қоры жерлерінің құқықтық режимі және оның құрамдас элементтері
Қазақстанның шекаралас мемлекеттері арасындағы трансшекаралық өзендер мәселесі
Қазақстандағы трансшекаралық өзендердің жалпы сипаттамалары
Жер үсті суларының негізгі ластану көздері және ластаушы заттардың түрлері