Тұлға психологиясы, даму психологиясы
Жасөспірімдік кезеңдегі девиантты мінез-құлықтың көрінуі
Мазмұны
Кіріспе . . . . . . . .
І тарау. Девиантты мінез-құлықтың теориялық негіздері
1.1. Девиантты мінез-құлық туралы жалпы түсінік. . .
1.2. Жасөспірімдік кезеңде девиантты мінез-құлықтың болу
себептері . . . . . . . .
1.3 Жасөспірімдік кезеңдегі девиантты мінез-құлықтың
түрлері.. . . . . . . . .
1.4. Девиантты мінез-құлықтағы
балалардың психологиялық ерекшеліктері .
ІІ тарау. Жасөспірімдік кезеңде девиантты мінез-құлықты
анықтау және түзету жолдары
2.1. Жасөспірімдік кезеңде девиантты мінез-құлықты түзетудегі психологиялық жұмыстардың мазмұны
2.2. Психологиялық түзету жұмыстарының әдіс-тәсілдері . . . .
2.3. Тәжірибелік-зерттеу жұмыстарының қорытындысы . . . . .
ІІІ. Қорытынды . . . . . . .
Әдебиеттер тізімі . . . . . . .
Қосымшалар . . . . . . . .
Кіріспе
Бүгінгі біздің қоғамымызда адам жанын алаңдататын мәселелер көптеп
Қазақ халқы отбасы, бала тәрбиесіне ежелден үлкен көңіл бөлген
Девиантты мінез-құлықтың қандай да түрлі формасы болсын, олар бір-бірімен
Заңға қарсы мінез-құлық өте қатал түрде болмасада қалыптың бұзылу
Жеткіншектер арасындағы девиантты мінез-құлық проблемасы-педагогикалық психологиядағы ең күрделі
Жасөспірімнің психикалық дамуындағы онтогенез кезеңінде олар түсіністікті қажет етеді,
Девиантты мінез-құлықты қоғамда ортақ қабылдаған нормаларға қарсы әрекеттер
Жасөспірімдердегі девиантты мінез-құлық формалары әр түрлі болып келеді. Мектеп
Психолог девиантты мінез-құлқы бар жасөспірімнің жанұясында қадағалап отыруы
Барлық нәрсеге қол жеткізу позициясы, заттық философия, баланы тәрбиелеу
Егер девиантты мінез-құлықтың көрінуі өзіне назар аудартпаса және үлкендердің
Зерттеудің көкейкестелігі. Барлық кезде де, барлық экономикалық формацияларда да
Қазіргі таңда тұлғаның рольі мен қалыптасуының алар орны ерекше,
Аталған тақырыпқа деген қызығушылық теориялық және тәжірибелік жағынан қажет
Осыған байланысты оқытушылар мен психологтардың оқушылармен жүргізген жұмыстары
Мектептегі практикалық жұмыста мұндай оқушыларды «мінез-құлқында ауытқушылығы бар оқушылар»,
Зерттеу мақсаты: Жасөспірімдердік кезеңдегі девиантты мінез-құлық ауытқушылықтарының пайда болу
Зерттеудің ғылыми болжамы: Егер девиантты мінез-құлқы бар жасөспірімдермен жағымды
Зерттеудің міндеті:
1.Жасөспірімдердегі девиантты мінез-құлықты анықтау.
2.Жасөспірімдердегі девиантты мінез-құлықты түзету.
3.Жасөспірімдердің жеке тұлғалық қасиеттерін дамыту.
Зерттеудің әдісі: Психологиялық ғылыми әдебиеттерге талдау жасау, жасөспірімдерге зерттеліп
Зерттеу көздері: Жасөспірімдердің девиантты мінез-құлқын зерттеуге байланысты жүргізілген тәжірибелері
Зерттеу пәні: Тұлға психологиясы, даму психологиясы.
Зерттеу объектісі: Жасөспірімдердегі девиантты мінез-құлық көрінісі.
Зерттеу базасы:
1-тарау. Жасөспірімдердегі девиантты мінез-құлықтың теориялық негіздері.
1.1. Девиантты мінез-құлық туралы жалпы түсінік
Аномия түсінігін Э.Дюркгейм енгізген. Аномия деп ол қоғам жүйесіндегі
Өткен ғасырдағы көрінбейтін үлкен апат бұл «антибатыр» синдромы, яғни
БАҚ – бұл ақылға әсер ететін ең күшті күш.
Негізінен аномия индивидтің барлық тұжырымдарына өзгерістер алып келіп, оның
Өзінің өмір жолында адам түрлі дағдарыстар мен мәселелерге кездеседі.
Қазіргі кезде адам тап болатын өзге мәселелер мен
Өмірдің әртүрлі кезеңдерінде адамдар дағдарыс жағдайлары мен ситуацияларды түрліше
Р.К.Мертонның көзқарасы бойынша аномия бұл келіспеушіліктің немесе «мәдениет» пен
Р.К.Мертон түрлі бейімделу жағдайындағы «аномиялық бейімделу» реакциясы ретіндегі аномиялық
Конформизм (сәйкестік) – тәуелсіз мінез-құлқы бар жалғыз тип.
Инновация – белгілі мәдениеттің мақсатымен келіскенмен, оған жетудің әлеуметтік
Ритуализм – белгілі мәдениеттің мақсатымен келіспейді, бірақта оған қол
Ретритизм (кейін шегіну) – адам мәдениеттің мақсатында, оған қол
Мятеж (бунт) – бұрынғы мәдениет пен тәсілдерден бас тартып
Т.Парсонс девиантты мотивацияның пайда болуын күткеннің болмауымен түсіндіріледі. Жасөспірімдер
Себастьян де Гразилс «қарапайым» және «күшті» аномия түсініктерін енгізген.
Г.Беккер кез – келген қоғамда әлеуметтенудің жетілмеуінен, ішкі келіспеушіліктен
Ж.Н.Фишер белгілі девиантты мінез –құлықты әлеуметтік жүйедегі мәдениет типі
А) девиация дезадаптация ретінде (екі аспектісі бар: әлеуметтік психикалықиммуниция
Б) девиантты тұлғаның орны;
В) ауытқушылық.
Девиацияның теориялық бағыттарын талдай отырып Ч.Фейзер негізгі үш түрін
әлеуметтену көзқарасы бойынша;
әлеуметтік – психологиялық реакция позициясы тұрғысынан;
әлеуметтік бақылау позициясынан.
Н.Дж.Смелзер девиацияның үш компонентін анықтады:
1. Белгілі мінез – құлқы тән адам;
2. Девиантты мінез – құлық бағалау болып табылатын норма;
3. Мінез – құлыққа көңіл аударатын өзге адам, топ.
Девиация әлеуметтің күтуіне сәйкес не сәйкес емес қылықтарымен анықталады.
Говорд және Ормен дифференциаланған мүмкіндіктер теориясын ашты. Қандай
А) девиантты мінез-құлықты жүзеге асыру теориясы;
Б) арнайы себептік бағыт және осы мінез-құлықты жүзеге асыру.
Девианттылықтың пайда болуы туралы танымал теориялардың бірі Говард Кэпленнің
Өзін сыйлаудың төмендеуі статистикалық тұрғыдан қарағанда жасөспірімдегі девиантты мінез-құлықтың
Ғылыми әдебиеттерде осы байланыстарды түсіндіруде мынадай болжамдар бар:
Девиантты мінез-құлық өзін сыйлаудың төмендеуіне алып келеді, себебі девиантты
Өзін сыйлаудың төмен деңгейі антинормалы мінез-құлықтың өсуіне алып келеді.
Кей жағдайда, әсіресе, өзінсыйлау төмен болғанда, девиантты мінез-құлық оның
Деликвенттіліктен басқа өзін сыйлауға өзге де формалар маңызды әсер
12 жастан бастап жасөспірімдердің өзін сыйлау динамикасын ұзақ уақыт
Біріншіден, олар өздерінде тұлғалық құндылық сапалары жоқ деп немесе
Екіншіден, оларға маңызды адамдар жағымды қарамайды немечсе жағымсыз қарайды
Үшіншіден, олар алғачшқы екі тәжірибенің элементтерін жұмсартатын немесе мүлдем
И.С.Кон өзін жою сезімі, яғни талапқа сай болмау, субьект
Кей жағдайда өзін сыйлау мақсатына қол жеткізіледі. Маскүнем өзіне
Әрине, девиация өзін жою сезімінен құтылудың бір ғана тәсілі
Девиантты мінез-құлықтың бастамасы туралы әлеуметтену теориясы толық мәлімет береді.Жасөспірімдердің
Осы теория бойынша бойынша адамның мінез-құлық генетикасы әлі анықталмаған.
Материалдық заттар жиынтығы мен рухани мәдениеттен көрінеді деген сөз.
Индивидумның бірлестік ортасындағы өмірлік құрылымын инициация арқылы қалыптастыру. Филогенез
Инициация процесін қарастыра отырып, мына сұрақтарға тоқталмау мүмкін емес:
Адам баласы ерте заманнан бастап өзін қинайтын сұрақтарға жауап
Адам табиғаттан тек өз мәдениеті арқылы ғана айрықшаланады. Бұл
Инициацияның экзентенциалды аспектісі дегеніміз тұлғаның тұрмыстық қажеттіліктерін қанағаттандыру құрылымын
Топсыз инициацияның болуы мүмкін емес. Тек топқа ену арқылы
Әлеуметтік феномен ретінде инициация келесі қызметтерді атқарады:
белгілі топтың бірігуіне себеп болады – тек бір бағыттағы
ол топтық құндылықты анықтап, топтың тұрақты өмір сүруіне мүмкіндік
топ ішіндегі бірлікті сақтау;
индивидті топтың толық құқылы мүшесі ретінде топқа енгізі;
топ ішіндегі тұлға статусын сақтап, көтеруге мүмкіндік береді;
топ мүшесіне психологиялық қолдау көрсетіп, оның этика мен моралын
жалғыздық, анықсыздық ауыртпалықтарын ұмыттырып, экзистенциалды заттардың әсеріне қарсы тұруға
Когнитивті сферада инициация әлемді тану тәсілі ретінде қарастырылады, ең
Міне, инициация осы арқылы әлемді тану кілті болып отыр.
Инициация индивидке тек өткеннен тұратынды хабарлайтын өзге түсінікті жүйе.
Жаңа жүйені оқу кезінде күнделікті заттар мен елестердің сапасы
Екі жүйені қатар меңгерген адептің өмірге деген көзқарасы тереңдей
Қазіргі адамдардың жүйкелігі жеткілікті. «Қазір біз адамның ішкі жағдайы
Гештальттерапияда невротикалық тұлға жағдайы дегеніміз – қазіргімен өмір сүрмейтін,
Юнгтік психосимволикалық парадигмадағы индивид пен топ тұрақтылығының кепілі дегеніміз
Элиаденнің көзқарасы бойынша «адамның барлық өмір сүруі барысында болатын
Осылайша инициация қайғыру мен әрекеттің аралығында болып, қоғамдық қатынастар
Гиппенрейтер айтуынша қоғамдық қатынастар жүйесі арқылы өнерді, мәдениетті игеру
Осы онтогенетикалық жолың дамуында қателіктер болған кезде девиантты мінез-құлық
индивид психикасындағы генетикалық дамуының бұзылыстары (алғашқы даму кезеңіндегі дегрегация
дизонтогенез (дамудың бұзылуы, дұрыс дамумадан пайда болған ақыл-ой кемшілігі,
генетикалық берілген процестерді жүзеге асырудың бұзылуы (мысалы, сенсорлы –
тұйықтық, адамзаттың мәдени –тарихи тәжірибеге қол жеткізе алмауы (мәдениет
адамзат тәжірибесін игеру процесінің бұзылуы (жасөспірімдік кезеңдегі есейю қиындығы);
ересектегі адекватты емес мінез-құлқы.
Адамзат өзінің әлеуметтік қалыптасуында енжар ролді ойнамайды. Оған тұқымқуалау
Дүниеге келген бала әр тұлға бір емес бірнеше ролді
Адамның әлеуметтенуіне оның мінезі мен белсенділігін талап ететін бірнеше
Құндылықты нормалық бағдар жасөспірімнің мінезін реттейді. Адамның әрекет түрлерін
Тұлға қалыптасуына әсер ететін негізгі үш сфера бар. Олар
Жастар мәселесі ерте заманнан келе жатқан мәселе. Ал соңғы
Қарым-қатынастың қоғамдық құралдары арқылы (радио, теледидар, басылымдар) әлемді қабылдау
Адамның өмірлік әрекеті табиғат әлемімен бір мезгілдегі өзіндік даму
Қоғамдық ақпарат құралдары түрлі бағыттағы интеграцияланған ақпараттардан басқа, деформацияланған,
Жасөспірім тұлғасының ақпараттық-технологиялық қауіпсіздігін жалпы ақпараттық және технологиялық қауіпсіздіктен
Біріншіден, жалпы ақпараттық қоғамға көшуге байланысты ақпарат ағымдары күрделеніп,
Екіншіден, ақпараттың негізгі және орталық әсер ету көзі жас
Қауіпсіздік мазмұны дегеніміз балалар жанына қауіптің мүлдем болмауы немесе
Мәдениетке тән ассоциативті формаларды, дәстүрлерді ескермеген БАҚ арқылы таралған
Тіпті мәдени ерекшеліктер сақталғанның өзіндебұндай ақпараттар диструктивті түрде әсер
Қазақ қоғамында махаббат мәселесін түсінуде адамгершілік дәстүр дамыған. Біздер
Парнографиялық өнімді қабылдағанда тек дайындаушы елдің ғана стереотиптері ғана
Шет ел зерттеушілерінің айтуынша телевидение, нақтырақ айтқанда БАҚ қоғамда
Л.М.Матвеева ұзақ жылдар бойы санадағы осы феномендерді зерттеп келді.
Ю.Курдюкова, Э.Лидский, М.Мдивиани зерттеулерінде видиокассетаны сататын орындарда 1198 видиофильмдердіңаттарына
Жыныстық агрессия өте маңызды болғандықтан шет ел психологиясында адам
Жас сутенерлер, фатишизм, топтық жыныс қатынасы, цинепимастия, скоптофия, транвестизм,
Табиғата және қоғамда болып жатқан барлық күрделі әрі өзара
Осылайша біздің заманымызда адам денсаулуғу мен өмір сүру ортасын
Әлеуметтену теориясында әлеуметтенудің маңызды категориясын әлеуметтік компетенттілік деп қарастырады.Әлеуметтік
Мына кестеде әлеметтік компетенция жас тапсырмалары мен дағдылары арасындағы
Тапсырмалар – бұл адамның қоғаммен қатынасында күнделікті
Дағды мен білік бұл нақты тапсырмаларды шешудегі мінез-құлық формалары.
Иілгіштік – тәуекл мен жолыболмауға қарамастан адамға толықтай бейімделуге
өзінің позитивті бейнесі, ақыл, т.б.). Олардың
болмауы девиантты мінез-құлыққа алып келеді.
Қорғаныс факторлары – бұл индивидті тәукел мен жолболмаудан сақтайтын
Патология – бұл мәдениетке тән емес мінез-құлық Ол
тәуекелдің өсуі. Тұлға патологиясы девиантты мінез-құлықты көбейтеді.
Стресстік жағдайлар (стрессорлар) – бұл адамның шешім қабылдауда қиналатын,
Компетенция әрекеттің күшті моделі ретінде түсіндіріледі. Егер жас тапсырмалары
1.2. Жасөспірімдік кезеңдегі девиантты мінез-құлықтың
түрлері және девиантты мінез-құлықтағы
балалардың психологиялық ерекшеліктері
Кез-келген мінез-құлықты бағалау үшін оны қандай да бір нормамен
Әрине «норма» түсінігін статистикалық –бейімделу бағытында қарастырылады, ол мыналардан
Сонымен қатар жасөспірімдер мен жастардың психикалық денсаулығы туралы статистикалық
Екіншіден, Л.С.Выготскийдің ізінше, біз норманың таза түрда емес, қандай
Девиантты мінез-құлық екі үлкен категорияға жіктеледі. Біріншіден, бұл психикалық
Шет ел және отандық психологтардың еңбектеріне сүйене отырып мақсатты
Шет ел және отандық психологияда индивидтің шынайы өмірге қатынасын
Деструктивті мінездің аддиквитты түрі дегеніміз әр
Қазіргі таңдағы психологиялық мінез-құлықта жасөспірімдегі девиацияның түрлері-дисморфания, дралалания, пиромания,
Жасөспірімдік бұзақылық.
Жасөспірімдік бұзақылық заңға қарсы мінез-құлық. Бір жағынан заң қорғау
Грузиялық әлеуметтанушылар10-18 жас аралығындағы әртүрлі мектеп типіндегі ұл балалардың
Психиатрлар мен криминологтардың бақылауы бойынша жасөспірімдердің арасындағы заңбұзушылықтардың көпшілігі
Бірақ та жасөспірімдер арсындағы бұхақылық бір жағынан ақыл-ой дамуы
Лангитюдтік мәліметтер (Л.Роббинс) бойынша, жас кезеңдегі деликвентігі мінездің ересектік
Сонымен тек жасөспірім қандай және қанша қылық істегеніне ғана
Қазіргі кезде өмірлік құндылықтардың деформациялануы қоғамды маңызды нәтижелерге алып
Заңға қарсы мінез-құлықты жасөспірімдердің себептерін талдағанда тек
Бірақ та жасалған қылықты таза деп тану үшін жасөспірім
Маскүнемдік
Маскүнемдік-бұл жасөспірімдер арасындағы кең тараған әрі өте қауіптісі.
1.3.Жасөспірімдік кезеңде девиантты мінез-құлықтың болу себептері.
Зерттелушілер мінез-құлық ауытқушылығы мен түрткісін, себебі мен жағджайларын, оның
Дәстүрлі девиантты мінез-құлық себептерін психологтар төмендегшідей жіктеді:
тұлға дамуы мен қалыптасуының бұзылуы (А.Е.Личко, В.С.Мухина, А.В.Петровский, Л.Пожар,
онтогенез жолының бұзылуы (Д.Б.Элконин, М.Ю.Кондратьев);
жанұя өмірі мен жанұя қатынастарының (бала – ата-ана, бала
қоршағандармен өзараәрекет нәтижесінде пайда болған мінез-құлықжәнге тұлғалық өзгерістер (
формалды емес бірлестіктердегі әлеуметке қарсы бағыттағы әлеуметке қарсы нормалары
Қазіргі заманда ол БАҚ-ның нашар деңгейдегі кино өнімдерінің (әсіресе
Көптеген зерттеушілер девиантты мінездің кең таралған себебі бала дамуындағы
Жасөспірімдегі мінез ауытқушылығының себептері:
Күшті әсер алу ұмтылысы
баланың дертке шалдығуы
шектен тыс қозу өзін бақылай алмау
жанұядағы толымсыз жағдай
өзбеттілік пен тәуелсіздікке ұмтылыс
ата-ананың қиын педагогикалық жағдай туралы білімдерінің жеткіліксіздігі
оқуда артта қалу
құрдастарының дұрыс қарамауы
ересектердің бала қиналысын түсінбеуі
баланыңм өзіне деген сенімділіңің жеткіліксіздігі
ересектердің бала қабілетін жағымсыз бағалауы
өмірдегі стрестік жағдайлар
бала өміріндегі әлеуметтік қысымшылық жағдай (дұрыс қамтамасыз етілмеу, ата-ана
БАҚ –нан алынған зорлық қаталдық жазаны алмау көріністері
ата-ананың бала үшін уақытының болмауы
ата-ана тиымдарының көптігі
жанұяда үнемі болатын ұрыс-керіс
баланың интеллектуалды сферасының әлсіздігі
балалардың шектен тыс көп қатынасқа түсуі
эмоционалды-еріктік бақылауының төмен деңгейі
жалғыздық, өзгелердің оны түсінбеуі
ата-ананың шектен тыс бақылауы авторитарлығы
баланың зиянды әсерлерге қарсы тұра алмауы
генетикалық бейімделгіштік
психофизиологиялық және жыныстық дамудағы теңсіздік
әлеуметтік мінез дағдыларының болмауы
мәдениет деңгейінің төмендігі
бос уақыттың көптігі
еркіндік
өзіне көңіл аударту тілегі
толық емес жанұя
экономикалық тұрақсыздық
көшенің әсері
Жасөспірімдер арасында девиантты мінез-құлықтың мына себептері де кездеседі:
психикалық және псмихофизиологиялық бұзылыстардан пайда болған себептер;
әлеуметтік және психологиялық сипттағы себептер;
жас дағдарысына байланысты себептер.
Қазіргі кезде И.А.Невскийдің көзқарасы да өте танымал. Ол жасөспірімдер
Н.В.Майсак зерттеулерінде анықталғандай девиантты мінезді жасөспірімнің тұлғалық ерекшелігі мен
жағымсыз психикалық қысымшылық;
тәуекелге деген акцентуациалды дайындық;
психикалық ригидтілік;
девиантты жасөспірімдік топтағы нормаларға бағыттылық;
күтпеген мінез белгілері;
жоғары агрессивтілік.
Девиантты мінезі бар жасөспірімнің жеке ерекшелігі «тұлғалық комплекс» жағдайын
Биологиялық, психологиялық, әлеуметтік, мәдени концепцияларда мінез-құлық ауытқушылығының себептерін не
И.С.Кон девиантты мінез-құлықта алғашқыда ешқандай себеп болмайды деп есептейді.
Оның дамуының негізгі факторы – девиантты құрдастар. Девиантты топтың
егер тұлға іштей дайын болса, девиантты әрекетті жүзеге асыруын
осындай әрекетке қатысқаны үшін психологиялық қолдау көрсетіп, мақтау;
девиантты бейімделуді тежейтін жеке және әлеуметтік бақылау механизмдерінің күштілігін
Осы кезеңнен бастап күшті ұйым құрылады. Девиантты әрекеті бар
Жасөспірімнің заңға қарсы әрекеттенуіне негіз болатын социопатиялық сенімдер жүйесі.
1. Мен кінәсізбін, өзгелер мен істеп жүрген әрекеттерді істеуіме
Тәжірибе негізінде білім ала алмайтын жағдайда болғандықтан, өз әрекетіне
2.Егер өзгелер маған керек нәрселерді берсе мен толықтай қалыпты
Алдымен өзгелер өзгерулері керек.Үнемі оны мақтаулары керек. Жолы болмаған
3.Менің істегім келген нәрселерді істеуге құқығым бар және мен
Еш уақытта өзіне сұрақ қойып оған баға бермейді.Талаптарын қанағаттандырмау
4.Маған бермегенді алуға және маған қарсылық білдіргендерді жазалауға құқығым
Ол үшін құқық бұл өзге адамдар мен обьектілерді билеу
5.Мен заңнан биікпін, ал менің әрекеттерім маңызды емес.
Заңдарды өзгелер, яғни өз әрекеттерін дұрыс, маңызды деп санайтындар
6.Ешкімде маған не істеу керек екенін айтпайды және де
Ол үшін «Мен» өзгелерге билік жүргізу, ал «жақсы» мен
7.Мен бәрінен жақсымын және бәрін түсінемін.
Өзгелерді тыңдау міндетті емес.Қатынас «кім кшті?» сайысына негізделген.
8.Қандай да бір нәрсені еңбектеніп алу еңбектенбей алудан жақсы
Өзгелерден қандай да бір нәрсені бұзақылық жолмен алу қанағат
9.Сен неғұрлым көп алсаң соғұрлым маңызды тұлғаға айналасың.
Әлеуметтік және ұжымдық мақсаттар маңызды емес, жеке пайдасы маңызды.
ІІ-тарау. Жасөспірім кезеңіндегі девиантты мінез-құлықты анықтау және түзету жолдары.
2.1.Жасөспірімдік кезеңдегі девиантты мінез-құлықты түзетудегі
психологиялық жұмыстардың мазмұны.
Девиантты мінез-құлыққа қандай да бір конструктивті бағытты қолдану мүмкін
Жасөспірімдегі девиантты мінез-құлықты емдеудің келесі жолдары бар. Олар: оқшауландыру,
Уақыт өте келе бақылау, тоқтату және оқшауландыру қолданылады. Шектен
Егер біз жоғарыда аталған девиантты мінез-құлық түрлерін ескеретін болсақ,
Психолого - педагогикалық қарым-қатынастың басты критериясы қарым-қатынас барысында ішкі
Күшті өзараәрекет орнату үшін жасөспірімнің мінез ауытқушылығына себеп болған
Әрбір адам әртүрлі жерде түрлі мінез-құлықты көрсетеді. Психолог оның
Тәртіп бұзушы және міне ауытқушылығы бар тұлғамен жұмыс істеп,
Мінез-құлықтың шынайы себебін анықтау;
тез арада жағдайға араласып, түрлі әрекеттерді істеуге жол бермеу
осы бағыттағы әрекеттердің азаюына алып келетін мінез стратегиясын таңдау.
Психологты туралы мәліметтері болуы үшін, оған деген жақсы сезімдері
Белсенді тыңдай білу білігі бұл бағытта өте қажет. Өзгені
Ендігі кезекте сенімдердің дисфункционалдыжүйесін анықтап, оны иденттілеп, маңызын ашу
Мәселені нақтылау кезеңі де өте маыңзды ( себебі мәселелі
Мінездің өзгеруі, келіспеушілікті реттеу бұл – кезеңмен өтетін, зерттеу
2.2. Психологиялық түзету жұмыстарының әдіс – тәсілдері
Мінез-құлықты түзету девиантты мінез-құлқы бар тұлғаларға психологиялық тұрғыдан әсер
Психологиялық білім интеграциясы «мінез-құлық» ұғымының тереңдеуіне алып келді.
Осы жүйедегі бұзылыстар тұлғаның мінез-құлық ауытқушылығына себеп болады және
Девиантты мінез-құлықтың қарастырылған себептері мінез-құлық ауытқушылығы бар тұлғаларға берілетін
конструктивті түрткінің қалыптасуы (позитивті
жеке тәжірибе интеграциясы;
өзін-өзі реттеуді жетілдіру;
стреске қарсы тұруды күшейту және жеке қорларын көбейту;
өмірлік маңызды біліктерді қалыптастыру;
бейімделмейтін мінез-құлықтың көрінуін ығыстыру, не азайту;
әлеуметтік байланыстар мен тұлғаның жағымды жаңа тәжірибесін кеңейту;
әлеуметтік бейімделу деңгейін күшейту.
Девиантты мінез-құлқы бар тұлғаларға психологиялық әсер ететін жеке және
мінез-құлық кемшіліктерін жою;
бейімделгіш мінез-құлықты күшейту;
адекватты емес мінез-құлықты ығыстыру немесе әлсірету;
мазасыздану реакцияларын жою;
демалу қабілетін дамыту;
өзіне сенімділік қабілетін дамыту;
күшті әлеуметтік дағдыларды дамыту;
жыныстық жұмыс істеудің адекватты деңгейіне жету;
өзіреттеу қабілетін дамыту.
Девиантты мінез-құлқы бар тұлғаны психологиялық түзетудің негізгі мақсаты анықталған
Психологиялық интервенция кеңес беру, педагогикалық түзету, тренинг, психотерапия арқылы
мінез-құлықты өзгерту түрткісін стимулдау;
эмоционалды құбылыстарды түзету;
өзін реттеу әдістері;
когнитивті қайта қалыптастыру әдістері;
мінез-құлық ауытқушылықтарына ұсыну әдістері;
жағымды мінез-құлық қалыптастыру әдістері.
1. Мінез-құлық ауытқушылығы саналы және санасыз түрткілер механизмдері жұмыс
Түрткімен жұмыс істеу бірінші мінез-құлық кеңесін берудің алғашқы минуттарынан
Терапияның келісім қорытындысында зерттелушінің конфронтация әдістемесі кеңінен қолданылады. Осы
Зерттелушіні конфронттау арқылы «әлсіз қарсылық көрсету», біз оның
Девиантты мінез-құлық негативті нәтижесін бағалауды қабылдауда кең таралған. Осы
Сонымен, девиантты мінез-құлық одан арылған жағдайдағы болашақты болжау әдістемесі
Өзара түсіністік болған жағдайда терапиялық келісімнің қорытынды кезеңіне
Келесі түрткі болар кезең зерттелушінің алдағы мәселесін талдау болып
Кей жағдайда өте қатал, бірақ ең тиімді әдіс мінез-құлықтың
Жұмыс барысында зерттелушінің жағымды өзгеріспен терапиядағы қарсылығының күші мен
Түрткімен жұмыс істеу мінез-құлық интервенциясының барлық кезеңінде де маңызды.
2. Девиантты мінез-құлықты түзетудің келесі бағыты эмоциональды жағдайды түзету.
Адамның бейімделе алмаушылық мінезі көбіне мазасыздануға байланысты. Егер
Жүйелілік десенсибилизация, Д.Вольпе ұсынған, 3 элементтен тұрады:
терең бұлшықет демалысына үйрету:
мазасыздануды тудыратын стимулдар иерархиясын құру:
демалыс жағдайындағы зерттелушіге мазасыздық тудыратын иерархия объектілерін елестетуді ұсыну.
Жұмысты бастамас бұрын зерттелушіге әдістемені толықтай түсіндіру керек. Мазасыздану
Мазасыздануды тудыратын жағдаяттар бірнеше топшаларға жіктеледі: көпшілік алдында сөйлеу,
Тек жасөспірімдермен жұмыста қолданылатын байланыс десенсибилизация болып табылады. Бұл
Әдістің келесі түрі-эмотивті қиял. Бұл әдісте баланың жақсы көретін
мазасыздануды туғызатын жағдайлар мен объектілердің иерархиясын тұрғызу;
бала оңай сомдай алатын жағымды кейіпкер бейнесін анықтау;
сүйікті кейіпкерімен бірге көзді жұма отырып кез келген өмір
кейіпкер бейнесінде кез келген мазасыздану жағдайынан (тізімдегі) шығу.
Бала өзіне сенімді, әрі тыныш мінез-құлық көрсеткеннен кейін келесі
Жүйелілік десенсибилизация әдісі жекелей де, топқа да жүргізіледі. Содан
«Тасқын» немесе имплозивті терапия әдісі зерттелушіге күтпеген жерден оның
Тұлға өзі бала кездегі қорқыныштарымен бетпе-бет кездесіп, үйреншікті эмоциональды
Эмоциональды жағдайды түзету әдістерін ойын терапиясымен (балаларға), шығармашылықпен (сурет
3. Өзін реттеу-психологиялық әсер етудің келесі маңызды кезеңі. Релаксация
Әртүрлі, бірақ мазмұндары бір бірнеше алға ұмтылушылық бұлшықет релаксациясының
Бұлшықет релаксациясы толықтай игерілгеннен кейін оның қысқаша түрі игеріледі-алдымен
Бұлшықет релаксациясы вербальды релаксациямен қатар игеріледі. Вербальды релаксация процедурасы
Ментальды релаксацияда зерттелушінің мүмкіндіктерін кеңейтіп, процедураның нәтижесін күшейтеді. Бұнде
Дифференциальды релаксацияда әрекеттегі бұлшықетке қысым аз түсіріліп, өзге бұлшықеттер
Стреспен күресуге көмектесетін келесі процедура түрі келісілген релаксация. Кеңес
Кеңес берушілер зерттелушіге тек түрлі релаксация процедураларын үйретіп қана
Релаксация тренингтерімен қатар өзін басқару стратегиясын құру әдісі қолданылады.
4. Мінез-құлық бұзылысының эмоциональды мәселелерімен өзін реттеу қиындығы себептеріне
Кең таралған келесі әдіс түрі дисфункциональды ойларды идентификациялау мен
Жағымсыз ойлар мен оларға қатысты ұстанымдар мұқият зерттелініп, идентификацияланады:
Қорытындысында шынайы жағдайда қоланылатын интерпритациялау мен бағалаудың альтернативті мүмкіндіктері
Когнитивті қайта құру аймағының ауқымы қазіргі таңда өте кең:
5. Қажетсіз мінез-құлыққа ұсыну әдісі- жазалау. Қажетсіз мінез-құлыққа
Тайм-аут-бұл кеңес берушілердің агрессивті немесе тым қозғалғыш балалармен жұмыстанғанда
Реакцияны кідіртуді пайдалану (негативті мінез-құлық әдісі) дегеніміз адам жағымсыз
Реакцияны кідіртудің келесі нұсқасы тұлғаның ауытқыған мінез-құлқына қоршағандардың негативті
Аверсивті әдістер зерттелушінің қайғыруын күшейтетіндіктен, айтыс тудыратын технология түріне
Осы әдістерді қоданғанда бұл жазалардың мына жағдайларда нәтижелі болатынын
6. Жағымды мінез-құлықты қалыптастыратын әдістердің кең тараған түрі беркіту.
Жағымсыз беркіту мінез-құлықты өзгертетін негізгі әдіс. Жетістікке жетудегі талаптар:
беркіту жекелей маңызды болуы керек;
беркіту жүйелі және жағымды мінез-құлықтан кейін тез арада қолданылуы
жағымды мінез-құлық пен беркітуде пайдаланылатын арасындағы байланыс жеткілікті болуы
Беркіту тікелей (шынайы беркіту стимулдары арқылы) және жанама (символ,
Кейде жағымды беркіту дұрыс емес мінез-құлықты марапаттауы мүмкін. Мысалы,
Көптеген тікелей емес беркіту стимулдары мақтау мен қызығушылық тудыруды
Жағымды мінез-құлық қалыптастыру үшін жетонды беркіту бағдарламасында қолданылады. Жетондар-бұл
Жетондарды пайдаланғанда жағымсыз мінез-құлық айтарлықтай азаяды. Бірақ жетонды беркіту
Жағымды мінез-құлықты қалыптастыруы бейімделгіш мінез-құлық реакцияларын белсенді әлеуметтік оқыту
Тәжірибеде жағымды мінез-құлық қалыптастыру үшін ассертивті тренингтен өзгеде технологиялар
2.3.Тәжірибелік – эксперименттік жұмыстары
Тәжірибелік – эксперименттік жұмыстар 3-кезеңді қамтыды: анықтау, қалыптастыру,бақылау нәтижесін
Тәжірибелік-эксперименттік жұмыстарымды 2004 жылдың қыркүйек айынан бастап жүргіздім. Зерттеу
1-кезеңде анықтау кезеңінде жасөспірімдермен төмендегідей
1. Сауалнаманың қорытындысы бойынша жастар арасында «Сіз бос уақытыңызды
Ал барлық жасөспірімдердің 18%-і компьютерде ойнамыз деп, 7%-і
Ал балалардың 8%-і үйде отырады екен де, 11%-і телевизор
2.Сонымен бірге жасөспірімдердің арасында далалық ашық зерттеу қорытындысы бойынша
Сіз алкогольдік ішімдік қабылдайсыз ба? деген сұраққа
a) 8 % - күн сайын
b) 4 % - жұмасына 1 рет
с) 30 % - мейрамдарда
d) 54 % - қабылдамаймын
e) 4 % - жауап бермеді
Сіз темекі тартасыз ба? дегенге
a) 4 % - мектепке келместен бұрын тартып
b) 26 % - мектеп кезінен
c) 70 % - тартпаймын
d) 0 % - жауап бермегендер
Сіз наша қолданасыз ба? деген сауалға
a) 43 % - қолданып көрмедім
b) 12 % - тек 1 рет қолданып көрдім
c) 9 % - кейде колданамын (пайдаланамын)
d) 6 % - жүйелі түрде пайдаланамын
e) 30 % - жауап бермегендер
3. «Г.Роршах әдістемесі» проективті әдістемелер тобына жатады.
1921 жылы ұсынылған Герман Роршах әдістемесі ғалымның онжылдық жұмысының
Бұл әдістеме қағаз бетінде 18х24 см болатын орталық осьте
Зерттеу барысында зерттелушіге дақтары бар карточкалар беріледі. Ол соған
Анықтау мақсатындағы әдістеме нәтижесі төмендегідей көрсеткіштерге ие болды:
«Г.Роршах әдістемесі» бойынша анықталатын көрсеткіштер.
Ц (бүтін) – дақты бүтін қабылдаған жауап
Д (деталь) – дақты басқа бөліктерімен емес бөлшектеп қабылдаған
Ф (пішін) – жауапта көргеннің нақты пішіні көрсетілген
Фн - қабылданған заттың пішіні анық емес
Фцв (пішін – түс) – жауапта форма түске қарағанда
Цвф (түс – форма) – жауапта түс формаға қарағанда
Дв (қорғаныс) – көргені енжар емес, яғни динамикалық, яғни
қозғалуда
Ж – кез келген жануар
Ч – адам, кез келген адамдар және олардың топшалары
П – заттар
Фан – фантастикалық бейнелер
2-кезеңде зерттеу нәтижесі бойынша алынған мәліметтер ескеріле отырып, тұлғаның
« Таныстыру» тренингі
Мақсаты: жеке тұлғаның өзіндік танымына, өзін -өзі айқындауына,қарым-қатынас
Жүру барысы: Қатысушылар дөңгелене отырады. Кезекпен-кезек әр қатысушыға
Айту жақсы... тренингі
Мақсаты: өзіндік ашылуын, өзіндік танымын дамыту, «Менін» анықтап, беркіту,
Жүру барысы: Келіңіздер, барлығымыз бір-бірімізге жақын тұрып, шеңбер жасайық.
Менің нұсқауым бойынша барлығымыз бір-біріміздің қолымыздан ұстаймыз, бірақ та
Ал бастайық: бір.., екі.., үш. Енді бір-бірімізге жағымды сөздер
Маяк медитациясы
Мақсаты: Өздерінің күшті жақтарын ашуға, жеке қасиеттерін көрсетуге
Жүру барысы: Өздеріңе қолайлы орналасып, көздеріңізді жұмып, сананың қабылдау
Енді сіз өзіңіздің ішіңіздегі жарық көзін – ешуақытта сөнбейтін
Мен - қожайын тренингі
Мақсаты: өзіне деген сенімділігін арттыру, сенімді мінез-құлық белгілерін көрсетуге
Жүргізу барысы: Сіз үшін қожайын қандай (қатал, күшті, өзіне
Қожайынның ең басты қасиеті - өзіне деген сенімділігі. Сіздердің
Енді қожайын ретінде өз билігіңді өзгеге бер, басқаны қожайын
Антоним тренингі
Мақсаты: Өзіне деген сенімділігін арттыру, ренішті жеңу қабілетін дамыту.
Жүру барысы: Қазір біз сезім не жағдайдың атын атап
Сенің болашағың тренингі.
Мақсаты: жасөспірімнің өзіндік танымын, өз болашағына деген сенімін
Жүру барысы: Дәстүрлі амандасуды біз бүгін «Сенің
Арманыма саяхат (рольдік ойын)
Мақсаты: жасөспірімдердің девиантты мінез-құлқын түзеу және олардың болашаққа деген
Жүру барысы:
Өзі қалаған болашағының жоспарын жасау. Ол үшін жасөспірімдерге өз
Уақыт шегін анықтау. Егер алғашқы кезеңде айтылғандардың барлығы ертеңгі
Қажеттілігіне қарай ең маңызды мақсаттар мен құндылықтарды анықтау.
Қалыптасқан мақсаттар мен құндылықтардың нақтылығына, қолжетерлігіне, анықтығына, позитивтілігіне көз
Мақсаттқа жету жолындағы қажетті ресурстардың тізімдерін жасау.
Мақсатқа жету жолындағы шектеулерді белгілеу.
Мақсатқа жету мақсатындағы қадамдар жоспарын жасау.
3. Қалыптастыру кезеңінен кейін бақылау нәтижелерін ескере отырып қорытындылау
Бұл кезеңнің мақсаты жаөспірімдердегі девиантты мінез-құқлықтың қаншалықты түзелгенін анықтау.
Зерттелушілерге «Г.Роршах әдістемесі» қайта жүргізілді. Әдістеме нәтижесі төмендегідей
Қорытынды
Жалпы қорытындылай келе бүгінгі біздің қоғам өміріндегі
Мұндай келеңсіздіктердің соңы мінез-құлықты бақылап отырудың жойылуына, жанұяның айырылысуына
Девиантты мінез-құлық себептерін түзетудің негізгі нормадан ауытқу салдарынан
Мінез-құлқында ауытқушылығы бар балалар мен жасөспірімдердің қиыншылығы
Сонымен қатар қиын балаларға психологиялық көмек берудің де негізгі
Біздің қоғамымыздағы осындай үлкен көлемді мәселе
Әлеуметтік-педагогикалық мәселелердің біріне жатқызылатын балалар жезөкшелігінің себептері
Жалпы көзқарастар негізінде біз бұл жұмысты ұйымдастырудың негізгі
Жастар мен жасөспірімдердің өз-өздерін әлеуметтік тұрғыдан
Біздің психологиялық-педагогикалық түзету жұмыстарын өз уақытында өткізіп
Девиантты мінез-құлқы бар жасөспірімдер туралы ақпарат беріп, мамандарға
Тәжірибелік бөлімде де аталмыш себептерге байланысты нақты
Сөз соңында жалпы девиантты мінез-құлық деңгейінің
Әдебиеттер тізімі
Абрамова Г. С. Введения в практическую психологию. М.,
Аверин В. Психология детей и подростков. СПб., 1998 г.
Адлер Г. Лекции по аналитической психологии.М.,1996.
Ананьев Б. Г. Социальные ситуации развития личности и ее
Анисимов Л.Н. Профилактика пьянства,алкоголизма и наркомании
среди молодежи. М.,1988.Аракелов Г.Г. Учителям и родителям о психологии
Асеев В. Мотивация поведения и формирование личности.М.,1984.
Бабанский Ю.К. Победоносцев Г.А. Комплексный подход к воспитанию школьников.
Башкатов И.П.Психология групп несовершеннолетних правонарушителей. М.,1983.
Бородин С.В. Борьба с преступностьюю М.,1990.
Бондаренко А.Ф. Психологическая помощь: теория и практика. К., 1997
Буянев М. И. Ребенок из неблагополучной семьи.
Бонович Л. И. Проблемы формирования личности. М., 1995
Бютнер К. Жить с агрессивными детьми. М., 1991 г.
Внешняя среда и психическое развитие ребенка. / под ред.
Выготский Л.С. Собрание сочинений.(6 том) М.,1982-1984.
Габиани А.А. Кто такие наркоманы //Социологические исследования.
М.,1992 №2
Габани А.А. На краю пропасти: наркомания и наркоманы.М.1992
Гамезо М.В., Домашенко И.А. атлас по психологии. М.,
Просвещение, 1986 г.
Гелинский Я.И.,Афанасьев В.С. Социология девиантного
поведения.СПб.,1993
Гиппенрейтер Ю.Б. Введение в общую психологию. Курс
лекций.М.1989
Гурьева В.А.,Гиндикин В.Я. Юношеская психопатия и алкоголизм.
М.,1980.
Девиантное поведение детей и подростков,проблемы и пути их
ременис /Под.ред.В.А. М.,1993
Демьянов Ю.Г. Основы психопрофилактики и психотерапии развития.
СПб.,2002.
Дерманова И.Б. Диагностика эмоционально-нравственного развития.
СПб., 2002
Досқалиев Н. Жасөспірімдер жағдайы алаңдатуда. Орал өңірі,
1977 ж.
Дуглас Н., Слинжер П. Эзотерическая эротика Востока. Ростов-на –
Дону, 1990.
Жезлова Л.Я. К вопросу о самоубииствах детей и подростков
Актуальные проблемы суицидологии // М., 1978.
Захаров А.И. Как предупредить отклонение и поведение ребенка.
М.,1986.
Захарова А. В. Структурно- динамическая модель самооценки //
Вопросы психологии №1. 1989.
Зеньковский В.В. Психология детства Е., 1995.
Змановская Е.В. Девиантология. М., 2003.
Как построить свое Я. Под ред. В.П. Зинченко.
Калина Н.Ф. Основы психотерапии. М., 1997.
Капра Ф. Уроки мудрости. М., 1996.
Кащенко В.П. Педагогическая коррекция: Исправление недостатков
характера у детей. М., 1996.
Клейберг Ю. А. Психология девиантного поведения. М., 2003.
Ковалев В. Мотивы поведения и деятельности. М., 1991.
Ковалева А.И. Социализация личности: норма и отклонения. М., 1996
Кон И.С. Психология ранней юности.Книга для учителя. М.,1989.
Кон И.С. Социология личности. М.,1967.
Кон И.С. В поисках себя: личность и ее самосознание.
Королев В.В. Психические отклонения у подростков-
правонарушителей.М.,1992.
Коростелев Н.Б. Найденное время. М., 1988.
Кочетов А.И., Верцинская Н.Н. Работа с трудными детьми. М.,
Кочетов А.Н. Работа с трудными детьми. М., 1991 г.
Контонистова Н.С. Личностные особенности школьников и их
связь с состоянием психического здоровья. М., 1989
Курчинка М.Ш. Ребенок с «характером». СПб., 1996 г.
Личко А.Е. Психопатология и акцентуации характера у
подростков.М.,1983.
Мадин И.Б. Қиын оқушыларды тәрбиелеу мәселелері. А., 1971
Махов Ф.С. Подросток в свободное время. Л., 1982 г.
Мұқанов М Жас және педагогикалық психология.
Психология подростка. Хрестоматия Сост. Ю. И. Фролов.
М., 1997 г.
Раттер М.И. Помощь трудным детям.М.,1987.
Райс Ф. Психология подросткового и юношеского возраста .
СПб., 2000 г.
Раттер М. Помощь трудным детям. М., 1987 г.
Рожков М.И. Воспитание трудного ребенка,дети с девиантными
поведением.М.,2001
Славина Л. С. Индивидуальный подход у неуспевающий и
недисциплинированным учеником. М.,1972 г.
Степанов В. Г. Психология индивидуального подхода к трудным
учащимся. М., 1986 г.
Рубенштейн С.Л. Основы общей психологии.В 2 томах. М., 1989.
Ушинский К.Д. Человек как предмет воспитания. М., 1974
Ілешева Р. Медициналық психология. Алматы, 1994 ж
Қосымшалар
Жасөспірімдерге жүргізілген сауалнама мен ашық далалық зерттеудің сұрақтар мазмұны:
Сауалнама сұрағы:
Сіз бос уақытыңызды кіммен және қалай өткізесіз?
Ашық далалық зерттеудің сұрақтары
- Сіз алкогольдік ішімдік қабылдайсыз ба?
- Сіз темекі тартасыз ба?
- Сіз наша қолданасыз ба?
2. «Г.Роршах әдістемесі»
Г.Роршақ былай ойлаған, егер адам таныс емес (әлемде жоқ),
1. көрсетіліп алынған дақ толық па немесе бөлшектеліп алынған
2. дақтың қандай қасиеттері қолданылған ( форма, түсі және
3. ойлап шығарған нәрсе қалай аталады;
4. зерттелушінің мінез-құлқы қандай.
Бұл әдістеме нәтижесін интерпретациялау және талдауда қиын жүйені қамтиды.
Керекті құрал-жабдықтар: Стандартталған Роршах дақтары бар карточкалар қолданылып, реті
Жұмыстың жүру барысы: Зерттеу қатаң индивидуалды түрде өткізіледі.
Экспериментатор зерттелушіге реттелген карточкаларды береді.Ол зерттеушінің әрбір айтқан сөздерін,
Нұсқау: Бұл не және неге ұқсайды? Сіздің есіңізге ол
Нәтижені өңдеу:
1.Зерттелушіге өзіндік есеп жазу керек: жұмысқа қарым-қатынасы, жұмыстағы кедергілер,
2. Зерттелушінің барлық жауаптарына формальды сипаттама және мазмұны
Формальды сипаттама:
Ц (бүтін) – дақты бүтін қабылдаған жауап
Д (деталь) – дақты басқа бөліктерімен емес бөлшектеп қабылдаған
Ф (пішін) – жауапта көргеннің нақты пішіні көрсетілген
Фн - қабылданған заттың пішіні анық емес
Фцв (пішін – түс) – жауапта форма түске қарағанда
Цвф (түс – форма) – жауапта түс формаға қарағанда
Дв (қорғаныс) – көргені енжар емес, яғни динамикалық, яғни
қозғалуда
Жауаптың мазмұнына қарай сипаттама
Ж – кез келген жануар
Ч – адам, кез келген адамдар және олардың топшалары
П – заттар
Фан – фантастикалық бейнелер
3.Сипаттама бойынша жауаптың санын есептеп шығару керек және әрбір
4. Әрбір карточкамен жұмыс жасаған кезде нәтижелерін қолдану.
5. Зерттелушінің индивидуалды сипаттамасын анықтау ( диагностикалық емес, иллюстративті),
Жұмыстың толтыру хаттамасы
Жауаптардың аттарына сипаттама (категориясына) Жауаптар саны Жауаптардың %
дана %
Формальды сипаттама
Ц (бүтін)
65-70
Д (деталь)
25-30
Ф (пішін)
75-80
Фн
25
Фцв (пішін – түс)
50
Цвф (түс – форма)
25
Дв (қорғаныс)
60
Мазмұны
бойынша сипаттама Ж
30-35
Ч
25
П
1-2 жауап
Фан
3-4 жауап
Зерттелуші жауаптарын диагностикалық бағалау.
Ц – көп көлемде болса әлемді кең көлемде бағалайды.
Д – деталь басым болса (тұтастай емес) зейіннің тұрақсыздығын,
Ф – бұл жауапты зерттелуші көп берсе, онда ойдың
Дв – бұл жауаптың көп берілуі зерттелушінің ассоциативті процесінің
Цв – түстің басым болуы зерттелушінің эмоционалдылығын білдіреді. Импульсивтілік
Ж – жауаптың басым болуы ойлаудың стандартталғанын көрсетеді, индивидуалдылықтың
Ч – барлық адамдардың қарым-қатынасына қызығушылық.
П – аутизмге бейім, төмен тіл табысқыштық, қарым-қатынасқа түсуге
Фан – фантазия, құрастырушылыққа бейімділік.
69
Қ
о
Р
Ғ.
Ф
А
К
Т.
С
Т
Р
С
С
О
Р
Л
А
Р
П
А
Т
О
Л
О
Г
И
Я
И
І
Л
Г
І
Ш
Т
І
К
Жалпы психологиялық дайындық
Психология жүйесі
Психология пәні, оның міндеттері, даму тарихы. Психиканың дамуы және бейнелеу теориясы тұрғысынан түсіндіру. Тұлғалық ерекшеліктер
Қазіргі замандағы психологияның даму жолдары
Психологияның даму тарихы
ПЕДАГОГИКАЛЫҚ ПСИХОЛОГИЯ кітабі
Психологияға кіріспе. Мен және менің мотивациям
Әлеуметтік психологияның зерттеу объектісі
Психология туралы түсінік
Тұлға және даралық туралы