Халықтың айтыс өнері
Мазмұны
Кіріспе 3
І ТАРАУ. ҚАЗАҚТЫҢ ШЕШЕНДІК ӨНЕРІ ЖӘНЕ ОНЫҢ ҚАЗАҚ ӘДЕБИЕТІ
1.1. Шешендік өнер тарихы және оның даму факторлары 4
1.2 Қазақтың би-шешендері 9
ІІ ТАРАУ. ӘЙТЕКЕ БИ – ҚАЗАҚ РИТОРИКАСЫНЫҢ КӨЛЕМІ 14
2.1. Әйтеке би – тарихи тұлға 15
2.2 Әйтеке бидің шешендігі 22
Қорытынды 29
Пайдаланылған әдебиеттер 31
Реферат
Тақырыбы:
Жұмыстың көлемі: 36 бет
Жұмыстың өзектілігі: Қазақ әдебиеті шешендік өнердің тарихи орнына ғылыми
Жұмыстың мақсаты мен міндеттері: Қазақ халқының
Кіріспе
Қазақ тарихында сөздің орны ерекше. Бітпес даудың, бәтуәсіз шудың
Қазақтың тілі сұлу, қонымды да толымды тіл. Сол тіл
Ауыз әдебиетінің інжу-маржаны деуге боларлық бір түрі – шешендік
Би – халықтың көкейдегісін айтқан, көмейіндегісін жарыққа шығарған әділет
Қазақтың атақты билері Төле, Қаз дауысты Қазбек, Әйтекеден қалған
Жалпы шешендік өнердің шығуы белгілі бір қоғамның шығуымен, дамуымен
Асылы, қазақ ауыз әдебиетінде шешен деген атау Жиреншеден басталады,
Ежелгі халық творчествосы, оның бір мәуелі бұтағы шешендік сөздер,
І ТАРАУ. ҚАЗАҚТЫҢ ШЕШЕНДІК ӨНЕРІ ЖӘНЕ ОНЫҢ ҚАЗАҚ ӘДЕБИЕТІ
1.1. Шешендік өнер тарихы және оның даму факторлары
Ерте дәуірлерде қазақ елінде сөз өнерінен әлде бір өнер
Шешендік өнердің талантын әлем таныған алғашқы ұлы шебері әрі
Көне дәуір шешендері шешендік өнер негіздері туралы алғашқы білімді
Шешендік сөздің тарихы мен теориясында қазақ халқының қиыннан қиыстырып,
Қазақ шешендерінің сөз майталманы ретінде қалыптасуы, өнерін өсіріп, шеберліктерін
Қазақ шешендік өнерінің қалыптасып, дамуында, өркен жаюына зор ықпал
Олардың бастылары мыналар:
Халықтық әдет заңы жүйесі;
Халықтық сот билігі жүйесі;
Халықтың әдет-ғұрпы, тұрмыс-салты;
Халықтың ақындық, жыраулық өнері;
Халықтың айтыс өнері;
Халықтың тарихи тағдыры мен дүниетанымы.
Халық ұғымында осы көрсетілген салаларда өмір құбылыстарының мән-мағынасын терең
Сөз өнерінің көне замандардағы білгірлерінің бірі Аристотельдің байқауы бойынша,
Шешендік өнердің басты қуаты – тілде. Тілінің қуаты жоқ
Тілдің айқындығы мен оның көпшіліктің көкейіне қонымдылығы, ұғымдылығы арасында
Шешендік өнер үшін сөздің анықтығы мен айқындығы қандай қымбат
Шешендік сөздің айтылу мақсаты – тыңдаушысының ойын оятып, жүрегіне
Стиль даралығы сөздің саралығымен тікелей байланысты. Бірақ стиль даралығы
1.2 Қазақтың би-шешендері
Шешен өз сөзінің өтімді болып, тыңдаушылар мен билердің көңілін
Тіл мен стильдің мінсіз дарасымы үшін шешендік таластан гөрі
Содан соң жігіттерге үш атты үш жаққа қамшылап қууды
Шешендік сөздің үш тегіне де бірдей ортақ нәрсе, –
Бастамасы – вступление;
ұсынбасы – предложение;
дәлелдеме – доказательство;
қорытпасы – заключение /6/.
Сөздің көрсетілген құрамдас бөліктерінің ішінде Аристотель сөзінің ұсынбасы мен
М.Цицерон өзі мен өзге шешендердің тәжірибелерін сарапқа салып, талдай
түбегейлі де терең біліп алу;
жан-жақты талдап талқылауға көшеді.
Осы тұста ол мәселе, даулы іс жайына құрылған сөзінің
Ел-жұрттың ықыласын баурап алу;
Ел-жүрттың ақыл-ойын өзі қалаған бағытқа бұрып әкету. Сөйтіп, М.Цицеронның
дәлелдеу;
ел-жұрттың ықыласын баурап алу;
ел-жұрттың ақыл-ойын өзі қалаған бағытқа бұрып алу.
Аталған мақсатқа жетудің жолы – елдің көңілін балқытып, мейірін
М.Цицеронның өз тәжірибесі негізінде оның шешендік сөзінде тән мынадай
М.В.Ломоносов шешендік сөздің құрылым жүйесін төртке бөледі:
бастама (вступление);
талқылама (истолкование);
бекітпе (утверждение);
қорытпа (заключение /8/.)
А.Байтұрсынов “Әдебиет танытқышындаң шешендік сөздің құрылым жүйесін беске бөліп
бастамасы;
ұсынбасы;
мазмұндамасы;
қыздырмасы;
қорытпасы /9/.
Бұл арада қазақ ғалымы Аристотельдің жүйелеу тәртібін байымдай келіп,
басы;
ортасы;
аяғы.
Ілгерідегі пікірлердің қай-қайсысы да осы үштік өлшем аясына сыйып
Шешен сөйлеу, оның тарихы, теориясы ғылым пәні екендігінде сөз
Цицерон, осылайша, шешеннің қасиетін философтың қасиетінен әлдеқайда жоғары қояды.
ақыл-ойын байытады;
сезімін сергітіп, таным рақатының; дәмін таттырып, тамсандырады;
өз дегеніне көндіреді.
Шешен үшін бұл үш қызметтің алғашқысы міндеті болса, екіншісі
Қазақ халқының тарихи тағдырында шешендік өнердің маңызы мен мәні
ІІ ТАРАУ. ӘЙТЕКЕ БИ – ҚАЗАҚ РИТОРИКАСЫНЫҢ КӨЛЕМІ
2.1. Әйтеке би – тарихи тұлға
Римдіктер сөз зергерлерін төрт топқа жүйелеген. Олар: 1) шешендер;
Риторика немесе шешендік өнер ғылымы “өнердің падишасың ретінде саналған.
Риторика ғылым төрт бөліктен түзіледі: а) ойлап табу, ойдан
Ерте заманда шешендік өнер Мысыр, Вавилон, Ассирия, Қытай, Үндістан
Бұл қасиетті, киелі өнерді ыждаһатпен үйрену әрбір грек азаматының
“Риторикаң терминдік атауының әуелгі әрі негізгі мағынасы шешендік өнердің
Атамзаманда адамзаттың рухани болмысының негізгі арналары – риторика мен
Шешендік өнер мынадай түрлерге жіктеледі:
Саяси тақырыпта сөйлеу.
Салтанатты мәслихатта сөйлеу.
Сотта сөйлеу.
Саяси тақырыптағы шешендік, алдымен, тыңдаушыларды сендіруге ұмтылады. Салтанатты жиындағы
Шынайы шешен салтанатты жиында жақсылық пен жамандықты, сотта әділеттілік
Шешендік өнер үш қайнар бұлақтан нәр алып сусындайды. Біріншісі,
Және де шешендік өнер үш маұсатты көздейді:
1. Сендіру; 2. Рахаттану, ләззатқа бөлеу; 3). Толқытып тебіренту.
Бірінші бөлік бес қабаттан тұрады: 1) кіріспе, 2) мазмұндау,
І. Кіріспеде негізгі мәселенің мәнін түсіндіру, тыңдаушылардың ынта-зейінін аудару,
ІІ. Мазмұндама пән туралы сатылап әңгімеленеді. Мазмұндамаға анықтық, қысқалық,
ІІІ. Көркем тіл саласында а) тілдің грамматикалық және лексикалық
Даңқты шешен Демосфен орындау шеберлігі үш мәрте қайталап, шегелеп
Шешендік біліктілік пен білімнен, қуатты түйсік пен терең сезімнен,
ХІІ ғ. мен ХХ ғ. басында Америка мен Европадан
Риторика ғылымы Кембридж, Оксфорд университеттерінде (пән бойынша Квинтилиан мен
Шешендердің ұлы шоғырына, атап айтқанда, Горгий Леонтинский, Фрасимах Холкедонский,
Енді әлемдік мәдениет, ғылым, өнер тарихында өшпес өнеге қалдырған
Риториканың негізі – философия, стилистика, ойшылдық. Философияның өзі мынадай
Ғылым сенің керегіңді қайдан іздеп, қайдан табатыныңды көрсетіп береді.
Цицерон адамның еске сақтау қабілеті табиғаттың сыйы деп қорытады.
Цицеронның алдында өткен Эпикур мен Аристотельдің жазуынша, сөз саптау
Тілдің анықтылығы тілдің терең және саналы оқып үйрену барысында,
Цицерон ескірген немесе жаңадан енген сөздерге, философия мен риториканың
Сөз сөйлеу – әсем, шебер орындаумен тамырлас. Бұл біздің
Дауыс мәнері тақырыптың табиғатынан туындағаны абзал. Сөздің мазмұны адамның
Мәні мен сәні үйлеспеген бірде-бір сөз шешеннің аузынан шықпағаны
Шешен болу үшін 1) пәнді, 2) тілді, 3) ұлттық
Шешен адамзат пен ғаламзат дүниесінің белгісіз сырларын қырағы байқап,
Яки жүрек сөйлеп, тіл мәнерлеп, өң түрленіп, көз жанары
Шешеннің сөзі қағазға да, миға да, жүрекке де жазылғаны
Сөйлер алдында оңашада серуендегені әрі айтайын деген ой-пікірлерін пысықтағаны
ХІ ғасырдың шығыс педагогикасы тарихындағы әйгілі шығарма “Қабуснамадаң шешендік
Шешендерді ардақтап, құрметтеуге үндейді, даналық дәрісінен сусындауға шақырады. Мысалы:
Сөз қасиетін жіті сезінетін өнерпаз “халықтың әрбір сөзін жете
Шешен сөйлеудің табиғатын тексергенде ең негізгі, ең басты мәселе
Асқан шешеннің асыл қасиеттері тумысынан болады. Жас баланың еліктегіш
Баланың бүлдіршін шағынан ән, күй, жыр, ертегі-аңыз естіп өсуі
Шынайы шешен – жарқын тұлға. Оның ойлау, сөйлеу мәнері,
Қазақ қоғамында шешендік өнердің алатын орны зор. Ұрпақ тәрбиесінде,
Шешен баяндама жасағанда мыналарды қаперге алған орынды:
1. Материал жинау, жүйелей білу, көздеген мақсат-нысанаға ыңғайластыра, сәйкестендіре
2. Сөзді дауыстап айта білу өнерін меңгеру, мінбеде өзіңді-өзің
3. Шешендік өнердің қыры мен сырын мүлтіксіз меңгеру (дауыс,
4. Аудиторияның тұтқиылдан қойылған сұрақтарына тапқыр жауап беру, білім-ғылым
Шешен сөйлеуге төселу үшін үздіксіз ойлау, машықтану, үнемі жаттығу.
Қазақтың тарихи аңыз-әңгімелерінің үшінші дәуірі ХVІІ–ХVІІІ ғасырларда болған уақиғалар
“Халық күші, демек, өзін топтап ұстайтын және көптің көздеген
Қазақ рулары мен ұлыстарының басын біріктіріп, бір орталыққа бағындырған
Алайда, Әйтекенің әлеуметтік қызметі тек Кіші жүзді басқарумен шектелмейді.
Демек, Әйтеке – шешендігімен бірге кезінде ел басқарған, заң
Әйтекенің өмірі мен шешендік өнері жөнінде жазба деректер аз,
Сыр бойы шайырларының дастан-жырларында қалмақтың ханы – Қалдан-Церен сияқты
Жәнібек, батыр Шақшақ бабаң сенің,
Жайықты жағалаған Қаз дауысты.
Қалмақтың қайғы салып хандарына,
Қорғаған біздер үшін бұл қонысты…–
десе, сол жырдың екінші жерінде:
Әйтеке Кіші жүздің қорғаны еді,
Шет жерге Шөрі жұмсаған
зұлфыһардай!… /3,514/–
деп келеді.
Әр халық өзінің ұл-қызына, жас буынға аға буынның, алдыңғы
Әйтекенің есімі ең алдымен тілмар шешендігімен, тапқыр билігімен мәлім.
Ауыл сыртында қозы жайып жүрген Әйтекеге бір үш аттылы
– “Ассалаумағалейкум, ағалар! Жолдарыңыз болсын! – деп сәлемдеседі бала
– Бізді біліп, танып амандастың ба, шырағым?
– Білмегенде ше? Қазақ баласының бір-біріне бөтендігі бар
Жолаушылар біріне-бірі қарап, баланың жауабына разы болып, оған келе
– Үй сыртында ойнап жүрген он жасар баламызды осы
– Баланы ат босағада тепсе – бүтін құн аласыздар,
Қосуақ би де соны айтады. Баланы төрдің тұсына байлаған
Феодалдық қазақ аулында өскен балалар сауатсыз болғанымен, санасыз болмаған.
Баланың бірінші тәрбиешісі, әрі ұстазы әжесі мен атасы, ал
Би – ең алдымен өз руының, руластарының сөзін сөйлеп,
2.2 Әйтеке бидің шешендігі
Әйтеке би ақыл-білімімен, тілмар шешендігімен және әділ шешімдерімен елдің
Көркемөнері, әдебиеті, ғылымы – жалпы мәдениеті кешеуілдеп шыққан, төрелік
Жер дауымен байланысты Орта жүз Орманбет биге айтқан бір
Суалмайтын суат жоқ,
Тартылмайтын бұлақ жоқ.
Құйрығы суда тұрса да,
Уақтысы жеткенде
Қурамайтын құрақ жоқ.
Дүние деген фани бұл,
Баласы жоқ та мият жоқ,
Бәрінен қиын сол екен,
Артында жанған шырақ жоқ /8/, –
деп Әйтеке атынан айтылатын нақыл сөз де оның өмірден
Әйтеке шешеннің Төле бимен, Қаз дауысты Қазыбекпен өскен ортасы,
Шешендік дарын жақсы қасиет, тек оны орнымен пайдалана білу
Әйтеке Кіші жүзге жарғыш (бас) би болып, әлеуметтік қызметке
Біз Әйтеке атымен байланысты бірсыпыра шешендік сөздер мен аңыз-әңгімелерге
Шешен билердің атынан айтылатын аңыздар мен сөздерді жинап зерттегенде,
Әйтеке Бәйбекұлының халыққа қызметтерін жинақтап айтсақ, ол өзінің үзеңгілес
Әйтеке би Тәуке ханның тұсында өмір сүріп, қазақ жұртының
Шоқан Уәлиханов белгілі билердің бірі ретінде Әйтекенің есімін Төле
Бір аңызда Төле би мен Қаз дауысты Қазыбек ертеректе
Асқар тау, сен бір мін бар – асау бермейсің,
Тасқын су, сенде бір мін бар – өткел бермейсің.
Билер, сендерде бір мін бар – басқаға сөз бермейсің,
деп орнынан тұрып кетеді.
– Шақыршы, анау қара жігітті, – дейді Қазыбек.
Жігітті шақырып келген соң:
– Шырағым, қай баласың, аты-жөнің кім? – дейді билер.
Әкемді сұрасаңыз – жетесіз,
Шешемді сұрасаңыз – некісіз
Туа салған бір баламын,
Тегімді сұрап не етесіз?
дейді жігіт.
– Балам, сөзің жетті, енді төрелігін айтып, осы дауға
Сонд қара жігіт түрегеп тұрып:
– Алты атасын арқалап жүргенді сіздерден көрдім, жеті атасын
Екі жағы да осы төрелікке тоқтап, разыласып тарайды. Бұл
Енді бір аңызда ауылында отырған Төле би мен Қазыбек
– Дұрыс сөзге тоқтай білген, басқаны сөзіне тоқтата білген,
Ұлы жүздің жігітіне атастырып қойған Орта жүздің бір қызы
Аға болып алдымен туасың,
Алдымнан жылқымды неге қуасың? –
дейді Қаз дауысты Қазыбек би.
Артымнан ерген еркемсің,
Ағаңның көзі тірісінде
Жеңгеңді неге ертесің? –
дейді Төле би ашуланып. Сонда екі жағының да
– Сабыр етіңдер, билер! Ашу бар жерде ақыл тұрмайды.
Ашу деген ағын су,
Алдын ашсаң арқырар.
Ақыл деген дария,
Алдын тоссаң тоқырар.
Кісі бірге туыспау керек,
Туысқан соң сөз қуыспау керек.
Сөз қуған пәлеге жолығады,
Жол қуған олжаға жолығады,
Төле, сен жылқыны қайыр,
Қазыбек, сен жесірін қайыр!
Әйтекенің төрелігін екі жағы да қабыл алып, ауысқан аламын,
Жер дауына байланысты Орта жүздегі Орманбет биге айтқан бір
Сан ғасырлық тарихы бар ұлттық шешендік өнері, яғни би-шешендер
Әдебиет, өнер тарихында рухани таза болмысымен, турашылдығымен, даналығымен, күйлі-қуатты
Әйтеке биді Үйсін Төле би мен Қаракесек Қазыбек биден
Әйтеке бидің үлкендігі турасындағы мына бір жәйтті Мәшһүр Жүсіп
Қазыбек, Әйтекедей көсем өткен,
Әлдибек, Айтпай, Майлы шешен өткен.
Жолы үлкен, жасы кіші Төле бидің
Әйтеке, Қаздауысты Қазыбектен.
Қазақ тарихының білгір шежірешісі Қожаберген жыраудың “Елім-айң дастанында (ХУІІІ
Ызғарлы күн шығыстан жел келеді,
Шұбырған Алтай жақтан ел келеді.
Еділден ұбашы қалмақ тағы шапты,
Зор бөгет тас маңдайға кез келеді –
деп баяндайды да, Әйтеке бидің осынау апаттың болатындығын болжағанын
Кесек бітімді кеменгер, сөзі жібектей есілген Әйтеке би –
Айыр тілді шешеннің Жоғар ханы Қалдан Бошақты турасындағы бір
Сонда Қалдан Бошақты:
– Мен неше атамнан бері ханмын? – деп сұрайды.
Тілі мірдің оғындай Әйтеке би іркілместен:
– Әкең шынжыр балақ шұбар төс хан болғанмен, негізің
Амалы таусылып, мысы басылып, жігері құм болып шарасыздыққа ұшыраған
– Мына астымдағы сымға тартқан күмістей қанатты тұлпарымды сынап
– Мұның нағыз тұлпарға үш қайнаса қоспарсы қосылмайды. Есекке
Ел аузында “Әйтеке жарып айтады, Қазыбек қазып айтады, Төле
“Ойлау – асқан артықшылық және даналықң – дейді Гераклит.
Өcерлі өркениетті біртұтас мемлекет болу үшін ынтымақ, бірлік ауадай
1. Ағасы келсе, ардақтап атын байлағандай;
Қонағы келсе, құрметтеп жайлағандай,
Тындырымды інісі болса,
Қанат-құйрығы сай болып,
Көңілі жай болып,
Ағаның алар тынысы болса.
Інінің міндеті – басқару,
Ағаның реті – бас бағу емес пе?
2. Екі адам керіссе, оның арты – қызыл шоқ.
3. Біз – үш жүз керіспейік, келісейік. Ал керісе
үшеумізге де бірдей –
Хандық түгіл, ондық та жоқ.
Мен – 29 рудан құралған Кіші жүзбін,
Әрі көппін, әрі батырмын, әрі бимін.
Керісер болсақ, осы үшеуі маған – жайсыз,
сендерге жоқ.
Қорытынды
Сөз сөйлеу – әсем, шебер орындаумен тамырлас. Бұл
Дауыс мәнері тақырыптың табиғатынан туындағаны абзал. Сөздің мазмұны адамның
Әдебиет, өнер тарихында рухани таза болмысымен, турашылдығымен, даналығымен, күйлі-қуатты
Әйтеке биді Үйсін Төле би мен Қаракесек Қазыбек биден
Әйтеке бидің үлкендігі турасындағы мына бір жайтты Мәшһүр Жүсіп
Қазібек, Әйтекедей көсем өткен,
Әлдибек, Айтбай, Майлы шешен өткен.
Жолы үлкен, жасы кіші Төле бидің
Әйтеке, Қаз дауысты Қазбектен.
Қазақ тарихының білгір шежірешісі Қожаберген жыраудың “Елім-айң дастанында (18
Ызғарлы күн шығыстан жел келеді,
Шұбырған Алтай жақтан ел келеді.
Еділден ұбашы қалмақ тағы шапты,
Зор бөгет тас маңдайға кез келеді – деп баяндайды
Пайдаланылған әдебиеттер
Цицерон М.Т. Три трактата об ораторском искусстве. М., 1972.
Төле би өсиет сөздер// Құрастырған, алты сөзін жазған С.Дәуітов.
Аристотель Риторика // Аристотель и античная литература. М.: Наука,
Баллюзек Л. Народные обычай, имевшие, а отчасти и нынче
Цицерон М.Т. Три трактата об ораторском искусстве. М., 1972.
Аристотель Риторика // Аристотель и античная литература. – М.:
Цицерон М.Т. Три трактата об оратоском искусстве. М., 1972.
Об ораторском искусстве / Сборник. Автор-систавитель А.В.Толмачев. –Изд. 4-е,
Байтұрсынов А. Шығармалары. / Құрастырған Ә.Шәріпов, С.Дәуітов. –Алматы: Жазушы,
Цицерон М.Т. Три трактата об ораторском искусстве. М., 1972.
Сонда. 193-бет.
Дәдебаев Ж. Өмір шындығы және көркемдік шешім. А., 1991.
Қабдолов З. Сөз өнері. А., 1992.
Мәдібай Қ. Зар заман ағымы. А., 1997.
Негимов С. Ақын-жыраулар поэзиясының бейнелілігі. А., 1991.
Негимов С. Шешендік өнер. А., 1997.
Аль-Фараби. Логические трактаты. Алма-Ата, «Наука», 1975.
Адамбаев Б. Халық даналығы. Алматы, «Мектеп», 1976.
Адамбаев Б. Қазақтың шешендік өнері. Алматы, «Ғылым», 1984.
Билер сөзі. Алматы, «Қазақ университеті», 1992.
Төреқұлұлы Н. Қазақтың 100 би-шешені. Алматы, «Қазақстан», 1993.
Төреқұлұлы Н., Қазбеков М. Қазақтың би-шешендері. 1,2-кітап. Алматы, «Жалын»
2
Айтыс өнерінің психологиялық табиғаты және этномәдени құндылықтарды дамытудағы рөлі
Халық шығармашылығының публицистикалық қыры
Ән — халық мұрасы
Ақындар айтысындағы әзіл-әжуа
Қазақ ескілігінің бір үлкен саласы айтыс өлеңдер
Қыз бен жігіт айтыстары
ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ ТАҒЫЛЫМЫН ҚАЗҚРГҚ
Шәкен Отызбаев - халық әдебиетінің өкілі
Қазіргі айтыс тілінің ерекшелігі
Айтыс – сөз барымтасы