Нарықтық экономика
Жоспар.
I Кіріспе
Нарық ұғымы және мәні.
II Негізгі бөлім
Нарық қатынасының даму кезеңі.
Мемлекеттің нарықтық экономикадағы рөлі.
Қазақстан нарық жолында.
Нарық механизмінің мәні және
Нарықтың түрлері және атқаратын
Артықшылықтары мен кемшіліктері.
Қазіргі заманғы нарық теориясы.
Нарықтық жүйенің мәні.
Нарық құрлымдары және бәсеке.
III Қорытынды
Нарықтың даму қажеттігі.
IV Пайдаланылған әдибеттер тізімі.
Нарық ұғымы және мәні.
Нарық дегеніміз не? Басында
Тауар өндірісі жағдайында нарықтық байланыстар экономикалық қатынастардың барлық
Жоғарыда аталғандай әрбір экономикалық жүйе негізгі үш сұрақты
Нарық – бұл экономикалық проблемаларды тиімді шешуді
Нарық – бұл нәтиже мен еңбек шығындары аралығындағы
Нарық, айырбас, айналыс – бұл категориялар өзара тығыс
Дегенмен, олардың өздеріне тән белгілері, ерекшеліктері бар және
Бұл мағынада айырбас дегеніміз бүкіл экономикалық дәуірлерге тән
Нарық қоғамдық еңбек бөлінісі мен шаруашылықты жүргізу субъектілерінің
Нарық деп алдында адамдар тауарлар мен қызмет көрсетулерді
Тауар өндірісінің дамуына қарай нарық дамып және ол
Бір бөлігі нарықты үстірт қараудың негізінде жоғарыдағы алғашқы
Тауар өндірісі жағдайында нарықтық байланыстар экономикалық қатынастардың барлық
Алайда қандай нарық болса да, оның нақты түріне
Біріншіден, бұл бағалар. Салыстырмалы бағалардың өзгеруі өндірушіге өндіріс
Екіншіден, бұл сұраныс пен ұсыныс. Сұраныс төлем мүмкіндігін
Үшіншіден, бұл бәсеке. Әрбір кәсіпкердің мақсаты пайданы барынша
Нарық дегеніміз – ұдайы өндірістің барлық сатыларында :
Еліміздің соңғы кезенде басқарудың экономикалық әдісіне көшуі нарықтық
Нарықтың мәнін талдауда тағы бір айтатын жәй,
1. Нарық қатынастарының даму кезеңдері.
Нарықты экономика – ертеден келе жатқан шаруашылықты жүргізу
Нарық элементтерінің пайда болуы;
Натуралды айырбас кезеңі нарығы;
Тауар баламасы кезеңінің нарығы;
Тауар емес балама кезеңінің нарығы.
Бірінші кезеңде айырбас операциялары тұрақсыз , кездейсоқ болады,
Екінші кезеңдегі тауар қозғалысын мына формула бойынша Т1-Т2
бастайды. Осының нәтижесінде қоғамдық қызметті тығындар категориясы қалыптасады.
Үшінші кезеңдегі тауар тепе-теңдігі мына айырбас формуласы бойынша
Төртінші кезеңдегі тауар қозғалысының формуласы : Т1-тауар емес
Сонымен бірге нарықты стихиялы түрде дамушы немесе еркін
Кейінен, қоғамдық өндірістің күрделенуіне байланысты нарықта анархия
Монополиялық нарық XIX ғасырдың аяғында XX ғасырдың
Қазіргі заманғы өркениетті елдерге реттелмелі нарық тән болып
1.1.Нарықтық экономикадағы мемлекеттің рөлі.
Нарықтық экономикада мемлекеттің рөлі аса зор. Қазіргі кезеңде
Экономиканың, толайым қоғамның, Қазақстанның бүгінгі жағдайы, ең алдымен,
Өтпеле кезеңде және осы кезде нарықтық экономиканың
жұмыс істеуі үшін мемлекеттің мойнында ұлттық модельдердің орнығуына,
Нарықтық экономиканы реттеу сферасындағы мемлекеттің негізгі міндеті –
Бәрінен бұрын мемлекет экономикалық әрекеттердің ережесін бекітеді және
Мемлекеттің макроэкономикалық процеске қатысуы осы процестің бөлінбейтін элементіне
Осыған байланысты «экономика-мемлекет» қарым—қатынастары қарама-қайшылықты мазмұндағы құбылыс. Неге?
Шын мәнінде , нарықты экономика – таңдау және
Мемлекеттің экономикалық өмірге белсенді араласуының мынадай үш себебін
Біріншіден, мұның қажеттілігі нарық қатынастары механизмның «өзегі» -
Расында, бәсекелестік монополияның пайда болуы факторларының бірі екені
Екіншіден, нарық механизіміне «пайдасы жоқ» өндіріс түрлері аз
Мемлекеттік бюджет нарықтық экономикалық елдерде мемлекеттің экономикалық саясатының
Ондай өзгерістер қалыптасқан қағида секілді табыс бойынша да
Мемлекеттік бюджеттің дефициті экономикалық тұрақтылығын сипаттайтын макроэкономикалық
Осынау барлық бағыттар бойынша Қазақстанда, әсіресе
1.2. Қазақстан нарық жолында.
Қазақстанның халық шаруашылығының құрылымы мен дамуының аймақтық ерекшеліктері
Қазақстанның әр түрлі аудандары мен аймақтарындағы халық шаруашылығында
Өндіріс. Солтүстік және Батыс Қазақстан өнеркәсіп пен ауылшаруашылық
Орталық Қазақстанда негізінен жоғары деңгейде көмір өнеркәсібі, түсті
Шығыс аймақтары өздерінің табиғат – ауа райы ерекшеліктеріне
Оңтүстік аймақтарда республикада дағдарысқа дейін өндірілетін аяқ киімнің
Ауыл шаруашылығы. Қазақстанда егін және мал шаруашылығын
Республикамыз бидай өндіру мен оны сатуды бұрынғы КСРО-да
аймақтар – республикамыздың солтүстік облыстары. Бүкіл егіс алқабының
Қазақстан қой мен ешкінің саны бойынша бұрынғы одақтас
Қорыты айтқанда, Қазақстанның халық шаруашылығындағы қалыптасқан салалық құрылым
Оның үстіне, шикізат пен жартылай фабрикаттың құны әділетсіздікпен
Осы жағдайды қалай түзеуге болады? Тығырықтан шығудың жолдары
Қазір өркендеу бағыты болып табылатын республика экономикасын нарық
Нарықты қалыптастырудың алғышарты – нақты тәуелсіздік
Республика тәуелсіздігі - өмірдің өзі күн тәртібіне жоғары
Тәуелсіздік не үшін қажет? Бұл сұраққа жауап бермес
Осының салдарынан республикада өндірілетін осы салалар өнімдерінің басым
Бұдан шығатын қорытынды: Қазақстан өз экономикасының құрылымын өзі
2. Нарық механизмінің мәні және ерекшеліктері.
Нарық, қоғамдық тұтынушылар мен өндірушілерді байланыстырудың тиімді механизмі
Сонымен бірге нарықтық механизм идеалды емес , оның
Реттелмейтін таза нарықтық экономика адамның еңбек ету, білім
Нарық механизмы ғылым мен техника жетістіктерін , еңбек
Нарық мәселелерінің , қоғамды қайта құру теориясы
Нарық – бұл өндіріс факторларын немесе оның нәтижелері
Нарық – бұл сатушылар мен сатып алушылар арасындағы
Нарық – бұл сатушылармен сатып алушылардың арасында тауар
Нарық – тауарларды сатып алу – сатумен байланысты
Нарық тауарды өткізуге байланысты сатушылар мен сатып алушылардың
Нарық қызметін тек қана айырбас саласымен шектеу –
Берілген анықтамада әңгіменің, біріншіден, тек өндірушілер мен тұтынушылардың
2.1. Нарықтың түрлері және атқаратын қызметі.
Көтерме сауданың бірінші көрінісі - өндірушілер мен тұтынушылардың
Өндіріс құрал-жабдықтары айналасының ерекше бір формасы, ауыл шарашылық
Ұдайы өндіріс процесінде тұтыну туарлары мен қызмет көрсету
Көптеген елдердің тауар айналымында ауыл шаруашылығы мен басқа
Нарықты сапалы жақсы тауарлармен толтыру мен қызмет көрсету
Сұраныс пен ұсыныс – халылықтың тауарға деген төлем
Сұраныс пен ұсыныс тепе-теңдігіне халықтың ақшалай табысы мен
Еңбек нарығы өндірістің тиімділігін өсіруге , ғылыми-техникалық прогресті
Қазіргі экономикалық теориядағы жаңа көзқарас бойынша жұмыс күші
Көп укладты экономикада жұмысшыны қабылдайтын кәсіпорын оның жұмыс
Нарықтың атқаратын маңызды қызметтері :
Нарық арқылы қоғамдық өндірісті реттеу жүзеге асырылады, яғни
Нарық арқылы өндірушілер мен тұтынушылар арасында байланыстар орнайды.
Нарық арқылы өнімдерді өндіруге жұмсалған шығындарды есепке алу
Нарықтың маңызды қызметі бағаны белгілеу болып табылады. Баға
Нарық өндірушілерді өзара жіктейді Бәсеке кезінде тек
2.2. Нарықтық механизмнің артықшылықтары мен кемшіліктері
Тауар шаруашылығы жағдайында нарық қоғамдық өндірістің реттеушісі болады.
Нарық өндірістің қай жағдайлары қоғамдық қажетті екенін анықтайды,
Нарықтық механизм өз қызметінің кәсіпкерлік еркіндігін , әр
Оның өз ішкі тәртібі бар және белгілі бір
Баға мен ұсыныстың өз бетінше ауытқуы өндіріске қатысушылардың
Нарықтық экономикада тауарлар ақша көр болған жаққа бағытталатын
3. Қазіргі заманғы нарық теориясы.
Батыс мемлекеттері шаруашылық саласындағы саясатты анықтайтын, қазіргі әртүрлі
Бірінші бағыттың негізін қалаушы ағылшын экономисі Дж.М.Кейнс болып
XX-шы ғасырдың 70-шы жылдарындағы экономикалық дағдарыс пен кәсіпкерліктің
«Неолиберализмнің» белгілі өкілдеріне американ экономисі Людвиг Мизес
Негізгі екі бағыттың іштей дифференцияланудың өрбуі осы бағыттардың
П.Самуэльсон өзінің «неоклассикалық синтезіне» американ экономисі Джон Кеннет
Экономиканы нарықтық реттеудің әлемдік тәжірибесін ескере отырып, оны
3.1. Нарықтық жүйенің мәні
Нарық – тауарларды сатып алу- сату
Нарық – ол жеке тауарлар мен қызметтерді көрсетіп,
Нарықтық экономика баға мен нарықтар жүйесі арқылы жұмыс
Нарықтық экономикада өнімдер тұтынушылар арасында нарықтық бағаға сәйкес
Нарықтың басты ерекшеліктерінің бірі – оның аяқасты немесе
Нарықтық жүйе , негізінен, 5 принципке негізделенеді :
Аяқасты реттелікке кіретін элементтер : а)
Нарықтық жүйеде кәсіпорындар таза пайда алу және шығынды
Тұтынушылар өздеріне керекті , әрі өздері сатып
Нарықтың тууының алғышарты – жеке тәуелділік түрлерін түгелдей
Нарықтық жүйеде тәуекел мен табыс проблемалары – кәсіпорын
Тәуекел - ол қауіп, шығын немесе
Қазіргі замандағы нарықтық жүйе тәуекелсіз мүмкін емес. Тәуекелдің
фирманың тапсырыс берушімен жасалған келісім немесе келісім-шарт жөнінднгі
алған қарызын фирма қызметінің қаржыландыру үшін жұмсап қою
өзінің құнды қағаздарынан, сондай-ақ сатып алған құнды қағаздардан
өз ұлттық ақшысының , сондай-ақ шет елдік валютабағамының
Кез келген нарықтық өнім тұтынушылар арасында олардың
А. Смит «көрінбес қол» деген белгілі ережесін жасап,
Нарықтық жүйе бағаның бағдарлы функциясы арқылы кәсіпорындар және
Бәсекелі нарықтық жүйе техникалық прогресс үшін де ынталылық
Нарықтық экономикада өндіріс пен тұтынуды қадағалайтын
Жеке меншік, еркіндік пен қатар , әріптестерді
Нарықтық экономикалық жүйе жеке меншікке негізделген. Алайда, экономикалық
Бәсекелік нарықтық экономика өз ресурстарын бөлуге немесе пайдаланудың
Еркін баға құрылуы. Еркін бағаның құрылуы бәсекелестік
Баға – заттар мен қызметтердің ақша түріндегі
Бағаның құрылу жүйесі «Не?» деген сұраққа жауап береді.
Бағаның құрылу жүйесі «Қалай?» деген сұраққа жауап береді.
Бағаның құрылу жүйесі «Кім?» деген сұраққа жауап береді.Жоғары
3.1. Нарық құрылымдары және бәсеке түрлері.
Тарихи логика тұрғысынан жетілген бәсекелі нарықты талдаудан кейін
Бәсеке формалары Бәсеке формаларын анықтаушы белгілер Бағаларға бақылау
Жетілген Осы өнімді көп фирмалар өндіреді. Өндірілген
Жетілмеген.
1.Монополия (таза) Өнімді тек бір ғана фирма өндіреді
2.Дуополия Өнімді өндіру екі фирмаға шоғырланған. Біртекті өнім
3.Олигополия Өнімді өндіретін фирмалардың саны салыстырмалы
4.Монополистік
өнімдерді даралаумен бірге Өндірушілер көп өнімді нақты
1 сурет
P
P1
P2
P3
D
0
Нақты жағдайда тек таза (жетілген) немесе жетілмеген бәсекелі
Монополияны талдауда «монополия» ұғымының бір мәнді еместігін есепке
1- суретте DD сызығы сұраныстың абсолютті түрде икемді
Сондықтан, «таза» монополия ұғымы туралы әр уақытта шарттылықтық
Жетілген бәсеке және «таза» абсолютті монополия екі логикалық
«Таза» монополия абстрактілі жағдайлары мынадай маңызды сипаттармен
1. Монополист деген жақын субституттарда жоқ тауарды жалғыз
Бұл жағдайлардың шарттылығы жоғарыда айтылды.
2. Монополист- сатушы нарықтық қатынастарға – тек өз
Жетілген бәсекеде фирма нарықтық бағаға әсер ете алмайды
Жетілмеген бәсекелік жағдайында монополистің бағаға белгілі бір билігі
Олигополия нарығы мынандай типке бөлінеді: бірінші түрдегі
Ғылыми айналысқа «өнім даралануы» ұғымын енгізген
Тауарлардың әркелкілігіне басқаша жағдай қалыптасады. Өнімді даралау арқылы
D
P D
P1
P0
D1
D
Q0 Q1
Нарықтың даму қажеттілігі.
Сонымен нарық дегеніміз – ұдайы өндірістің
Қоғам дамыған сайын,оның экономикалық құрылымы қиындаған сайын нарық
Нарықты экономика – ертеден келе жатқан шаруашылықты жүргізу
Нарық, қоғамдық тұтынушылар мен өндірушілерді байланыстырудың тиімді механизімі
Нарық механизімі ғылым мен техника жетістіктерін, еңбек ресурстарын,
Сұраныс пен ұсыныс – халықтың тауарға деген төлем
Нарық өндірістің қай жағдайлары қоғамдық қажетті екенін анықтайды,
Нарықтық жүйеде кәсіпорындар таза пайда алу және шығынды
Нарықтық экономикалық жүйе жеке меншікке негізделген. Алайда, экономикалық
Нарықтық экономикада мемлекеттің рөлі аса зор. Қазіргі кезеңде
Экономиканың, толайым қоғамның Қазақстанның бүгінгі жағдайы, ең алдымен,
Нарықтық экономиканы реттеу сферасындағы мемлекеттің негізгі міндеті –
Мемлекеттің макроэкономикалық процеске қатысуы осы процестің бөлінбейтін элементіне
Қорыта айтқанда, Қазақстанның халық шаруашылығыдағы қалыптасқан салалық –
Нарық – тауарларды сатып алу – сату формасындағы
Нарық – ол жеке тауарлар мен қызметтерді көрсетіп,
Экономиканы нарықтық реттеудің әлемдік тәжірибесін ескере отырып, оны
Пайдаланылған әдибеттер тізімі.
1) «Нарықты экономиканың негіздері»
2) «Нарықтық экономика теориясына
Алматы 1995ж.
3) «Нарықтық экономиканың негіздері»
4) «Нарықтық экономика әліппесі»
5) «Экономикалық теория» С.С.Мауленова.
6) «Экономика теория негіздері»
7) «Экономикалық теория»
Ф.Н.Жақыпов, Т.Т.Табеев. Алматы
8) «Экономикалық теория»
Е.Қ.Құдайбергенов.
9) «Экономикалық теория негіздері»
10) «Жалпы экономикалық теория»
11) «Экономикалық теория негіздері» Алматы «Санат» 1998ж.
12) «Нарықтық экономика негіздері» Б.А. Жүнісов, Т.Е. Мәмбетов.
1 бөлім. Ақтөбе 1993 ж.
13) «Экономикалық теория » Оқу құралы. Алматы 1999ж.
Я. Әубакиров . Қазақстан Республикасы Ұлттық ғылым Академиясының
К. Нәрібаев. Қазақстан Республикасы Ұлттық ғылым Академиясының
М. Есқалиев , профессор.
Е. Жатқанбаев, доцент.
С.Досқалиев, доцент.
Ж. Жәйтыбеков, доцент.
14) «Жалпы экономикалық теория» Ө.Қ. Шеденов, Е.Н. Сағындықов,
Б.А. Жүнісов, Ү.С. Байжомартов, Б.И. Камягин. Ақтөбе 2004ж.
Дамушы
Нарық
Монополиялы
Еркін
Реттелмелі
Мемлекеттік
шекара
Мемлекеттік
кеңестік
Нарықтық
экономика
Мемлекеттік
шаруашылық
Мемлекеттік
өкімкет
Мемлекеттік
тәртіп
Мемлекеттік
ынталылық
Нарықтық экономика
Нарықтық экономика теориясы
Нарықтық экономика және кәсіпкерлік негіздері
Аралас экономикалық жүйенің қалыптасу ерекшеліктері
Экономикалық жүйенің дамуы үшін қажетті алғы шарттар мен жағдайлар жайлы
Нарықтық экономиканың мақсаттары
Нарықтық шаруашылықтың артықшылықтары және кемшіліктері жайлы
Экономикалық жүйенің типтері мен модульдері
Аралас экономика мәні, маңызы
Экономикалық жүйе: мәні, түрлері және көрсеткіштері