Қытай деректері көшпенді халықтар өркениетінің дерек көзі ретінде

Кіріспе.............................................................................................................
1 Көшпенді түрік тілдес халықтар өркениеті: зерттелу дәрежесі мен
Антик заманы авторларының зерттеу көзқарастары...........................
Қытай деректері көшпенді халықтар өркениетінің дерек көзі ретінде.....................................................................................................
2 Ежелгі Қазақстанның көшпенді халықтар өркениетінің дүниежүзі тарихындағы
Л. Н. Гумилев: Қазақстан тарихының мәселелері (Дала трилогиясы
бойынша)............................................................................................
Дүниежүзі өркениетінің дамуына көшпенді халықтың қосқан үлесі.....................................................................................................
Қорытынды.................................................................................................
Пайдаланылған әдебиет және деректер тізімі....................
Қосымшалар..............................................................................................
Кіріспе
Тақырыптың өзектілігі: Қазіргі кезеңдегі тәуелсіз Қазақстан тарихы мәселелерінің тарихнамасында
Сондықтан еліміздің ежелгі тарихын зерттегенде шаруашылығымен мәдениетінің, мемлекеттік құрылысының,
Өркениет – цивилизация, латынның CIVIS – азамат, қала тұрғыны
Кеңестік дәуірдегі идеологияға байланысты тарихты формациялық тұрғыдан түсіндіру басты
ХІХ және ХХ ғасыр тарихи әдебиеттерінде көшпелі халықтар өркениетке
Бұндай ұстанымға Ш. Ш. Уәлиханов, академик В. В. Бартольд,
Л. Н. Гумилевтың ғылымға келу жолы өте ауыр болды.
Л. Н. Гумилев былай деген: "Я - русский человек,
Тоталитаризмнен кейінгі уақытта тарихтың субьективті факторына ерекше назар аударып,
Тақырыптың зерттелу деңгейі: Ежелгі Қазақстанның көшпенділер тарихын өркениет ұғымынан
ХІХ ғасырдың орта шенінде Н. Я. Бичуриннің қытай жазба
ХІХ ғасырдың екінші жартысы мен ХХ ғасырдың басында грек
Қазақстандағы тарихи шығыстанушылық зерттеулердің кезеңі
Сонымен бірге, «Авестаны» зерттеу жұмысын талдау барысында
А. Н. Бернштамның археолог, этнограф және тарихшы ретінде жан-жақты
С. П. Толстовтың 40-50 жылдары жүргізген Хорезмдік және Оңтүстік
ХХ ғасырдың 50 жылдардың басында деректану текстология жағынан зерттеу
Ежелгі Қазақстанның дүниежүзі өркениеттер тарихындағы орнын айқындауға мүмкіндік беретін
Көшпенділер өркениеті – деген ұғымды Ә. Марғұлан, К. Ақышев,
Қазіргі таңда шетелдік ежелгі авторлардың қалдырған жазба деректері өркениеттіктің
Тақырыпты зерттеудің мақсаттары мен міндеттері:
Зерттеліп отырған тақырыптың өзектілігінен және оны зерттеу қажеттіліктері мен
Жұмыстың басты мақсаты қазақ өркениетінің негізі қаланған сақ және
Бұл мақсатты орындау жолында тақырыптың алдында төмендегідей міндеттер туындайды:
Қазақстан тарихында көшпенділер қоғамына жаңаша обьективті, тарихи көзқарастарды қалыптастыруға
Қазақстан территориясын мекен еткен сақ және ғұн тайпалары туралы
Сақ және ғұн қоғамының қалыптасуын және олардың
Л. Н. Гумилев еңбектерінің көшпенділер тарихына қосқан үлесін ашып
Ежелгі Қазақстан көшпенді халықтарының дүниежүзі тарихындағы орнын айқындап көрсету;
Зерттеудің методологиялық негізі. Дипломдық жұмыстың негізі тарихилық, жүйелілік, обьективтілік,
Зерттеу тақырыбының хронологиялық шеңбері. «Скиф дәуірі» мен халықтардың Ұлы
Зерттеу тақырыбының ғылыми жаңалығы.
Берілген тақырыпта зерттеліп отырған мәселелерге, қамтылған сұрақтарға өткен заманғы
Тақырыпты зерттеу барысында ежелгі қазақ жерін мекен еткен көшпенді
Л. Н. Гумилевтің Ежелгі Қазақстан тарихына қатысты көшпенді дала
Зерттеуде кеңестік дәуірге жататын еңбектер жаңа көзқараста қарастырылды;
Отандық тарихшы ғалымдардың жаңа басылымды еңбектері мен мақалалары пайдаланылып
Дипломдық жұмыстың практикалық маңыздылығы. Зерттеу жұмысының материалдары қазақ халқының
Диплом жұмысының құрылымы. Дипломдық жұмыс кіріспеден, 2 тараудан, 4
Диплом жұмысының бірінші тарауында «скиф дәуірі» мен «Халықтардың Ұлы
Дипломдық жұмыстың екінші тарауында орыстың көрнекті таихшысы Л. Н.
1 Көшпенді түрік тілдес халықтар өркениеті: зерттелу дәрежесі мен
1.1 Антик заманы авторларының зерттеу көзқарастары
Қазақ және Орал даласын мекен еткен сақ және савроматтардың
Қазіргі Қазақстан жерін мекен еткен «көшпелі өркениет өкілдері» скиф-сақ
Антика грек-рим деректері
Көне парсы деректері
Тізбектелген жазбаша деректер қарастырып отырған «скиф дәуірі» уақытын қамтитын
Екі бағытта сипатталған жазба деректердің алдыңғысы өз қойнауында маңызды
ХІХ ғасырдың екінші жартысы – ХХ ғасырдың басында грек
Скиф тарихын талдаудан бұрын сол заманғы антика авторларының әр
Геродот, кішіазиялық Галикарнес қаласынан шыққан грек тарихшысы. Б.з.д 5
Стробон, Август императоры заманының грек географы, б.з басында тарихи
Стробоннан келтірілген үзінділер Г. А. Стратановскийдің грек тілінен аудармасымен
Аммиан Марцеллин, римдік офицер және тарихшы, 358 жылдары парсыларға
Менандр Протектор, б.з 6ғ өмір сүрген византиялық тарихшы, б.з
«Все вместе они называются сколоты ... Скифами же их
Еділ бойының шығыс жағалауында көшпелі өмір салтын жүргізген «скифтік»
Б.з.д 8ғ соңымен – 7ғ басында ассирия патшаларын
Табылған мәрмәр таста ассирия патшасы Ашшурбанапал (б.з.д 669-631жж) қалдырған
Сақ тайпалары атауының бірлігі және мүмкін тілдік жақындықтары өз
Біздерге қазіргі танда сақтар туралы мәлімет беретін көне мәтіндердің
Ежелгі тарих ғылымының сақ эпопеясының бастамасы киммерейліктер мен скифтердің
Б.з.д 558 жылы оңтүстік-батыс Иранның бөлігіндегі парсы тайпаларының басшысы
Кирдің (70 жас шамасында) соңғы шығысқа жорығы б.з.д 530
Кирдің соңғы жорығы туралы антик авторларының әдебиеттерінде аңыз болып
Кирдің қарсыластарын антика дәстүрі бойынша әртүрлі атаған – Геродот
Б.з.д Кирдің алыс туысқаны Дари билікке келеді. Осы кезде
Кирдің қазасынан кейін он бір жыл өткен соң және
Бірақ Даридің өзеннің ар жағындағы сақтарға қарсы Бехистун жазбаларында
Дари және оның мұрагері Ксеркс (486-464жж) өздерінің қалдырған жазбаларында
Ксеркстің персепольдегі жазбасында тиграхауда сақтары және хаумаварга сақтарымен бірге
Геродот ортокорибан сақтары, яғни «шошақ бөріктілер», сонымен қатар бірнеше
Бір қызығы жоғарыда айтылғандай Кир мен сақтар арасында болған
Арриан қалдырған өз жазбаларында дахтар (даилар) тайпалы одақтын мекен
Жоғарыда берілген мәтіннің біз дахтардың әскери қорғаныс әбзеліне көңіл
Бұдан біз сақ тайпаларының соғыс ісін меңгерген, қайталанбас қару-жарақтары,
Сонымен тек антик авторларының тарихнамасында ғана аталған масагеттер атауы
Аррианның деректерін мұқият қарастырайық, ол македондық жаулап алушылардың
Жоғарыдағы келтірген деректер бойынша біз Арриан үшін массагет сақтардың
Арриан да, оның мағлұмат беруші адамы да сырттан қарағанда
Антика авторлары үшін Яксарттын ар жағындағы дала мен таулы
Қазіргі танда зерттеушілердің көпшілігі исседондарды Оралдың ар жағындағы және
Келесі Геродоттың әңгімесі аңыз іспеттес, мүмкін «жеті тілде» және
Бұнда тайпа атауларынан гөрі олардың арасындағы таусылмас соғыстары туралы,
Қазақстандық сақтардың мәдениеті турасында Іле өзенінің аймағында орналасқан Бесшатыр
Б.з.д 2 ғасырда дала тайпаларының қоныстануы басталды. Оған себеп
Жоғарыда берілген сақ тайпаларының бірі сарауктар (сакаравактар, немесе сакарауктар)
Қазақстанның сақ тайпалары тікелей андроновтық тұрғындардың ұрпағы болды. Бұл
[27; 255].
Қола дәірінен темір дәуіріне, скиф-сақ дәуіріне өтудің басты жетістігі
Қазақ даласында көшпеліліктің пайда болуы сол кездегі қоғамның табиғи
Сақ жауынгерлерінің әскери дайындықтары мен жүйрік сәйгүліктеріне арнап жазылған
Әлеуметтік құрылым туралы жазба деректер антика авторларында айқын белгіленбеген
Сақ «патшалары» мен «патшайымдары», берілетін антикалық деректерде, биліктерінің кем
Грек авторлары Қара теңіз бойының скиф тайпалары арасында дәрежелілер
Сақтардың сеніміне келетін болсақ, ол туралы Геродоттың «тарихында» және
Сақтардың мәдениетіне келетін болсақ, ол туралы археологиялық қазба жұмыстарының
1.2 Қытай деректері көшпенді халықтар өркениетінің дерек көзі ретінде
Бүгінгі таңда көшпелілерде мемлекет болды ма, болса қандай болды,
Біз бұл тақырыпты көшпеті өркениетке қатыстылығын мынаны ескердік. Біріншіден,
Баяндалатын оқиғалар тізбегі – Қазақстан тарихы емес, бірақ біздің
Б.з.д ІІ мыңжылдықтың ортасы мен б.з.д І мыңжылдықтардың басында
Орталық Азиядағы «скиф» мәдениетінің тарихы көбінесе археологиялық деректер арқылы
ХІХ ғасырдың орта шенінде Н. Я. Бичуриннің қытай жазба
Қытай есімдерін оқу орыс авторлары: Н.Я.Бичуриннің, В.В.Григорьевтің, В.В.Бартольд пен
Нармативтік қытай тарихнамасының негізін салған Сыма Цянь (б.з.д 135-67жж)
Б. з.д 7-6 ғасырларда Орта Азияны мекен еткен көшпелілерді
Сыма Цянь олардың «варварлық» өмір салтын және қоғамдық құрылысын
Бұдан артық таптық бөлінушілікті және авторитеттік қанауды білмейтін ру-тайпалық
Сыма Цянь бойынша Орта Азиядағы маңызды өзгерістер «соғысушы
Кеңестік және Моңғолияның археологтарының жүргізген археологиялық зерттеулері арқасында бірқатар
Плиталық мәдениетпен бірге «бұғылы тас», - тас стеллалары, онда
Плиталық молалар мәдениеті Байкалдан Солтүстік Тибетке дейін, Маньчжурияның далалы
Енді, археологиялық картаға жазба деректердің мағлұматтарын келтірсек, плиталық молалар
Ескерткіштерінің арасында ұқсас, бірақ скиф типі басым емес, б.з.д
Б.з.д 3 ғасырдың соңғы онжылдығынан б.з дейін әскери көсем
«Сол кезде дунхулар күшті болды, ал юэчжилер гүлдену шағын
Ордада болып жатқан оқиғаларды біліп, бұл бүлік ғұндарды әлсіретті
Б.з.д 203-202 жж Маодунь Саян, Алтай және Жоғарғы Енесейді
Б.з.д 202жылы Қытайда азамат соғысы аяқталды. Үкімет басына Хань
Императорды тек ғұндармен бейбіт келісімшартқа келу, туысқандыққа негізделген, яғни
Маодунь мен оның мирасқоры Лаошань-шанью (б.з.д 174-161жж) юэчжилермен болған
Шаньюліктер ханьдықтардан алған дань көшпелі халықтын отырықшылардың азық-түліктеріне деген
Шекара саудасының ашылуын көздеген шанью, б.з.д 158 жылы жаңа
Ғұн қоғамының экономикасы Сыма Цяньның берген сипаттауы бойынша тұрпайы:
Бірақ, ғұндар қоғамының таза көшпелілік сипаттағы жағдайлары бір қатар
Байкалда Иволганың Селенге құяр жеріндегі ғұндардың қалаларының бірінде
Ғұндардың негізгі шаруашылық түрі көшпелі мал шаруашылығы болды, мұны
Үлкен жылқы табынынан басқа, ғұндардың басты байлығы бұқалардың, яктар
Ғұн қоғамының әлеуметтік құрылысы және оның мемлекеттік ұйымдастырылуы толық
Деректерде ғұндардағы құлдық жиі кездеседі. Тұтқындар құл болды, бірақ
Ғұн мемлекетінің құрылымы қоғамдық құрылысы сияқты қатаң иерархиялы болды.
Мемлекет басында шаньюй тұрды, оның билігі қатаң мұрагерлікпен және
Мемлекетте шаньюден кейінгі жоғары лауазым – оның ұлдарынан және
Берілген территорияның көлемі емес, маңызды орынды тұрғылықты халық саны
Өзінің иелік ету территориясында, түменбасы, шаньюй сияқты мыңдықтарды, жүздіктерді,
Мемлекеттің барлық ер адамдары үшін басты негізгі міндет әскери
Лаошань-шаньюй кезінде жүйелі түрде салық жинау қалыптасты, оның сипаты
Жоғарыда Сыма Цянь ғұн қоғамында әскери-демократиялық, бірін-бірі қанауы жоқ
аса, енді уақыт өте келе ғұн қоғамында әлеуметтік жіктің
Сонымен, ғұндардың жоғарғы билік құрушы үкіметі туыстық-патриархалдық нақышта құрылып,
Қоғамдағы жоғарғы билеуші таптын негізі меншік қатынасында құрылды. Ол
Ғұн империясының құрылуымен және ұзаққа созылған ғұн-юэчжилік соғыстан кейін
Ғұн-қытай соғыстарының жаңа циклы ханьдықтардың тандауы боынша б.з.д 133
Бір мезгілде хань әскерлерінің батысқа, Орта Азияға жылжулары басталды.
Бұл кризистің сыртқы көрінісі ретінде б.з.д 56 жылғы ғұндардың
Ғұн империясының бірлігі мен нығаюы Б.з І ғасырдың басында
Ғұндардың батысқа қарай жылжулары Маодунь –шанью кезінде, Шығыс Түркістандағы
Көп ұзамай ғұндарға тәуелді иеліктер тек Тарим өзенің бассейінінде
Сонымен, солтүстік-батыс Жетісуда (үйсіндердің және қаңлылардың арасында) кішігірім князьдік
Шаньюйлердің билігі батысындағы көршілеріне үрей туғызып, ғұн билеушілері өздері
Ғұндардың этникалық құрылымы бір текті болмаған. Олардың 200 жылдан
Қытай деректері бойынша, Тәңірқұт даулы мәселені шешкенде, үкім шығарғанда,
Хуханьенің кіші інісі Чжичжи-шанью, «солтүстік» ғұндарды басшылыққа алып, көп
Б.з І ғасырында «солтүстік» ғұндар Шығыс Түркістанда өз саяси
Сонымен, б.з І ғасырында Жоңғария және Шығыс Тянь-Шань үшін
Сол кезде ғұндар құрған Балқаш теңізінен солтүстігіне қарай жерде
Юэбань туралы маңызды дерек бұл мемлекет тұрғындарының - «солтүстік»
2 Ежелгі Қазақстанның көшпенді халықтар өркениетінің дүниежүзі тарихындағы
2.1 Л. Н. Гумилев: Қазақстан тарихының мәселелері
(Дала трилогиясы бойынша)
Соңғы жылдары посткеңестік елдерде, соның ішінде Орталық Азия мемлекеттері
Соңғысы шет елдік, соның ішінде кейбір ресейлік ғалымдарға «көшпелілер
Жазу әлем тарихының қай кезеңіңде болсын жоғары өркениетінің бірден-бір
Сол себептен түріктанудың ғаламдық денгейдегі ең негізгі теориялық тұжырымдамалары
Көне түріктерде «мәңгітас» деген ырым-жасандық ұғым бойынша Түрік Елінің
Орхон бойында көне түрік бітікпен қатар ежелгі үнді тектес
Сонымен қатар Моңғолияның кең алқабында, жартастарда қашалған ірілі-ұсақты көптеген
Осыған орай Қазақстан тарихына байланысты Моңғолиядағы деректемелерді табу, анықтау,
Далалық көшпелі өркениеттің ортағасырлық тарихын зерттеуде егжей-тегжейлі ғылыми жүйелі
Жоғарыда келтірілген дәйектермен қатар соңғы уақытта Қазақстан территориясында жүргізіліп
Жалпы мәселенің мән-жайын аша түсу үшін «көшпелілер мемлекеттілігі»
Бірақ көшпелі халықтардың мемлекеттлігінің пайда болуы көп жағдайда жорықтармен
Дегенмен көшпелі халық жалпы тіршіліктің коллективтік түрлеріне деген қабілетін,
Мұның негізгі себебі, барлық мәселедегі сияқты, экономикада болғаны айдан
Дегенмен, адамзат тарихы қай уақытта болса да, тіпті де,
Олардың өндірістік тәсілі – көшпелі шаруашлықты шынында да жетілдіруге
Әлем тарихының аясынаң алып қарасақ, көне түрік халқы мен
Тарихи әдебиетте Ұлы даланы тұтас бірдеңе деп қарау, көшпелілердің
Дегенмен, далалық көшпелі өркениеттің ортағасырлық тарихын зерттеуде егжей-тегжейлі ғылыми
Міне, осыған байланысты Л. Н. Гумилевтің зерттеу әдісі жөнінде
Л. Н. Гумилев мәселеге шығыстанушы – филолог немесе, археолог
Кітапта хуннулардың саяси өмірінің оқиғалары олардың ірі көршілері Қытай
Дегенмен, Л. Н. Гумилевтің өз сөзіне қарағанда, байырғы түріктерге
Ел тарихы қағандардың бұйрығымен ұрпаққа аманат ретінде түрік бітікпен
Ұлы түрік қағандары ерлік эпосын осылай тасқа бәдізделіп қалдырып
Лев Гумелев «Көне түріктер» кітабында: - Сібір мен Орта
Дала трилогиясының қорытынды бөлімі «Қиял патшалығын іздеу» [42] деп
Аңыздағы рас нәрсе, XI – XIII ғғ. Орталық Азияда
Алайда Л. Гумилев пірадар Иоанның патшалығы туралы және ол
Осыдан, «Қиял патшалығын іздеу» кітабының өзіндік ерекшелігі кітап композициясына
«Қиял патшалығын іздеу» кітабы бір қараған кісіге тарихи бір
Дегенмен, XIX және XX ғасырлардың тоғысында жазба әдебиет тарихында
Бірақ, көшпелі қоғамда техникалық прогресс болуы мүмкін емес деп
Көшпелілер тек материалдық мәдениетте ғана емсе, сол сияқты
Көшпелілер тарихты да бізге ұқсамайтыын осындай жолмен қабылдаған.
Орта Азия халықтарының тоқырап қалушлығы жөніндегі жаңсақ пікірдің түсінігі
Алайда, жоғарыда айтқан болатынбыз аталған авторлар А. Тойнбидің көшпенділер
Но столь же глупо забывать о величии Азии. Мы
Бұдан келесі қорытынды шығаруға болады, Азия континентінде өмір сүріп
Көшпелітану мәселелерін шешу ісіне бәрінен де жақын барған ғылыми
Орыс ғылыми көшпелі мәдениеттің түп-тамыры жөніндегі мәселені бірінші болып
Әйтсе де, бүгінгі күнде, постимпериялық заманында өзгерістерге ұшыраған,
Дегенмен, Л. Н. Гумилев өзінің еңбектерінде көшпенділердің дүниежүзілік өркениетінің
Осындай баға жетпес мұраларды зерттеу, бір жүйеге келтіру сол
Жоғарыда айтылғандай, көшпелілер тарихына ерекше қайталанбас, әлем тарихына
Бірақ, сөз бар ма, Лев Гумилев тарих ғылымында қалыптасқан
Оған ешкім де күмән келтірмейді. Бірақ кеңес өкіметінің өгей
Лев Николаевич Гумилевтің еңбектерінде көшпенді халықтың мәдениеті мен тарихы
2.2 Дүниежүзі өркениетінің дамуына көшпенді халықтың қосқан үлесі
Әр халықтын тарихи даму жолы өздігінше ерекше және белгілі
Көшпенділердің мәдениеті жалпы адамзат мәдениетінен еш ажырамайды. Солай
Бірақ тарихи фактілер А.Тойнби концепцияларына қайшы келеді. Көшпелі
Белгілі европацентристік ғалымдардың тұжырымдарына қайшы келетін көшпенділер өркениеті адамзатқа
Осылайша, жылқы малын танушылар - дала көшпелілері
А. К. Нарымбаева өз кезегінде көшпенділердің жауынгерлік шеберліктерін былай
Бірақ көшпенділер тек жауынгер халық қана емес. Егер
Тарихтын көптеген жағдайлары, бірінші қарағанда, тек отырықшы-жерөндеуші халыққа ғана
Осыған сәйкес келесі факт қызығушылық тудырады мәдениетінің, қолөнер, архитектура,
Қара теңіз бойындағы Парсылардың гүлденуі Персеполя, Ольвии, Танаиса скифтермен
А. К. Нарымбаева бойынша тұрандық халық ең бірінші болып
Ж. О. Артықбаев Ұлы Дала тарихының өзекті мәселелерінің бірі
Дала өркениеті бай аңдық стильдегі өнерді әлемге танытты. Шетелдік
Дала өркениеті әлемге трансконтинентальді сауда магистралі – Ұлы Жібек
Көшпенділер көшпелі өмір салтын жүргізе отырып қазір де тан
Көшпелі өмір салтына қатысты тұрғын үй киіз үй пайда
Киіз үй өз мәнін қазір де жоғалтқан емес, мұны
Е. С. Омаров 2006 жылы «Казахская цивилизация» атты журналдың
Жоғарыда аталған ғалымдар 12 жылдық күнтізбелік
Қайда пайда болғаны туралы пікірлер молынан. Жозеф Галели бойынша
Академик А. Н. Самойлович өзінің 1913 жылғы «вестнике Таврийской
Бұл күнтізбе Грецияда да, Римде де, Вавилонда да, Ассирияда
Француз Абель Ремюза (1788-1832), В. Ф. Шахматов та жануарлар
Моңғолдар жануарлар күнтізбесін 1210 жылдан бастап қолданды.
Сонымен жануарлар күнтізбесін көшпенділер ойлап тапты, бірақ оның пайда
Көптеген оқиғалар кітаптарға жазылып, астрологиялық карталар құрастырылды. Алғашқы обсерваториялар
Ата-бабаларымыз, яғни дала өркениетінің негізін салушылар әлемге өзіндік алфавитті
1960 жылы Ертіс өзені аңғарларына қазба жұмыстарын жүргізіп жүрген
1970 жылдары Іле бойындағы Есік қорғанынан ежелгі сақ тайпасы
Үш мың жылдар бойы екі өркениет: көшпелі және
Көшпелілер мен көшпелі емес халықтар одағының кереметтігі мен
Осылайша, әлеуметтік-экономикалық және рухани өмірдегі көшпелілердің жеткен жетістіктеріне бір
Көшпелі әлем элементтері отырықшы әлем мәдениеті элементтері құрылысына
Дүниежүзі өркениетінің дамуына және гүлденуіне көшпенді халықтың қосқан үлесінің
50

Ұқсас жұмыстар

Көшпенді түрік тілдес халықтар өркениеті зерттелу дәрежесі

КСРО дәуіріндегі түріктану ғылыми саласы

Қаңлылар жайында

Көшпелілер мен батыс өркениеті

Қыпшақтардың этно-саяси, экономикалық-әлеуметтік даму тарихы

Хұндар айбынды жауынгерлер

Қазақстан аумағындағы Ұлы Жібек жолының тарихы

Иран мәдениеті

Ғажайып туынды алтын адамның тарихы