Шетелдік қазақтардың тілі жайында
Мазмұны
Кіріспе.................................................................................................................2 – 5
1 – тарау
Жақын шетелдік қазақтар тілінің зерттелуі............................................6 – 38
Шетелдік қазақтардың тілі жайында.........................................................6 – 9
Ресей және басқа жақын шетелдік аймақтағы қазақтардың
тілінің зерттелуі.................................................................................................9–13
Тәжікстан қазақтары тілінің зерттелуі..................................................14 – 17
Өзбекстан қазақтары тілінің зеттелуі.....................................................17– 23
Түрікменстан қазақтарының тілдік зерттелуі жайы............................24 – 34
Қарақалпақ қазақтарының тілдік зерттелуі.........................................35 – 40
Алыс шетелдік қазақтар тілінің зерттелуі.............................................39 – 58
2.1 Ауған – Иран қазақтары тілінің зерттелуі.............................................41 – 51
2.2 Қытай қазақтары тілінің зерттелуі........................................................52 – 56
2.3 Моңғолиядағы қазақтардың тілінің зерттелуі........................................56- 61
Қорытынды..................................................................................................62 – 65
Пайдаланылған әдебиеттер.......................................................................66 - 67
К і р і с п е
Жұмыстың жалпы сипаты. Дүние жүзінің өркениетті елдерінің бәрінде этиникалық
Әлеуметтік тұрғыдан тілді зерттеуші белгілі ғалым Б.Хасанов шетелдерде шоғырланған
Белгілі бір тарихи себептерге байланысты елден бөлініп, жырақтап қалған
«Совершенно не исследованы диалектные особенности казахов, проживающих за пределами
КСРО кезінде диаспора туралы ғылыми зерттеу жұмыстарын жүргізбек былай
Осы орайда біздің дипломдық жұмысымыз бұрын-соңды арнайы қарастырылып, ғылыми
Зерттеудің өзектілігі. Шетелдегі қазақтар негізінен екі түрлі жолмен пайда
Мәселенің өзектілігі бұл тақырыптың қазақ диалектологиясында да алғаш зерттелуінде
«Әр елдегі қазақ әр елдің тілін мықтап игерсе, ол
Ал жоғарыда айтқандай , әлемнің көптеген елінде өмір сүріп
Шетелдегі қазақтардың ана тілінің тағдыры сол елдердегі ұсталынып отырған
Көп мәдениеттердің тоғысқан ортасында алыс шетелдердегі қазақтардың ана
жасы үлкендерге қарағанда жастар мен төменгі сынып жасындағы балалар
Шетелдегі қазақтардың ана тілін сақтап қалуына қол ұшын беру
«Біз әлемдік мәдениеттің құндылықтарымен үндесіп жатқан жаңа заманға қазақтың
Бізге белгілі болған жайт, ол шетелдегі қазақтар өздері тұратын
Өзін, өзінің ұлтын, дәстүрлі мәдениетін құрметтейтін адам қаншама көп
Зерттеу нысаны. Шетелдік қазақтар тіл ерекшеліктерінің зерттелуі.
Зерттеудің мақсаты.
- Қазақ диалектологиясы саласында шетелдік қазақтардың тілі азды-көпті зерттелгенімен,
- Осылайша жүйелі қарастыру нәтижесінде біз жалпы шетелдік қазақтардың
- Шетелдік қазақтар ұғымына анықтама беріліп, олардың тілдік ерекшеліктеріне
- Осыған қатысты біз өз зерттеуімізді «әдеби тіл» ұғымын
Зерттеу жұмысының әдіс-тәсілдері.
Жүйелеу, сипаттау әдістері.
Зерттеу жұмысының ғылыми жаңалығы.
• Шетелдегі қазақтардың зерттелу жайын, біртұтас жүйелі құбылыс
• Қазақ әдеби тілінің келешегін шетелдік қазақтар
• Қазақтар көп орналасқан Қытай, Моңғол қазақтарының тілдік
• Шетелдік қазақтардың тілінің зерттелу қажетті проблемаларын
Зерттелу жұмысының теориялық-практикалық маңызы.
• Зерттеудің нәтижелері қазақ тілінің диалектілеріне проблемалар теориялық жаңа
• Зерттеудің нәтижелері қазақ диалектологиясы саласы бойынша жоғарғы оқу
• Зерттеу нәтижелерінде жалпы шетелдік қазақтардың зерттелуіне қатысты
• Ж.О.О.-ғы қазақ диалектологиясына қосымша материал ретінде енгізілуі
Жұмыстың құрылымы.
Диплом жұмысы 2 бөлімнен, қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер тізімі мен
І-Тарау. ЖАҚЫН ШЕТЕЛДІК ҚАЗАҚТАР ТІЛІНІҢ
ЗЕРТТЕЛУІ
1.1. Шетелдік қазақтардың тілі жайында
Қазақ диаспорасының кешенді мәселелерін зерттеу барысында назар аударатын ерекше
Алыс және жақын шет елдегі тегі қазақтың жалпы саны
Өзбекстандағы бұл таза қазақтар. Ал маргиналдары мен метистерді қосып
Ресейде ғана емес, Украина мен Белоруссия, Балтық пен Молдова
Қырғызстанда да ашаршылық кезінде сіңіп кеткен қазақ-қырғыздар баршылық. Шамамен
Қытай мемлекетінің ресми статистикалық көрсеткіші бойынша, жобамен метистерді қосқанда
Осының 800-900 мыңы алыс диаспоралар болса, ал (12-13 %-і)
Қазіргі жаһандану заманында этнодиаспоралық кеңістік қазақтар үшін әр елде,
Әрине, қазақ диаспорасы өкілдерінде бұл үрдістердің неге апарып соғатынын
ТМД-ның ішінде тараған қазақ диаспорасына қандай жағдайда да және
Ресей республикасында тұратын 700 мыңға жуық қазақтардың жартысына жуығы
Ал енді Орталық Азиядағы өзіндік ерекшелігімен көзге түсті. Өзбекстанда
Бұған дәлел ретінде өткен ғасырдың басында қазақтың тұңғыш тіл
Әлемдік тәжірибеге қарағанда да бірлікке келген кемелді тілі, жазуы
«Кеңес Одағы ыдыраған соң, бұрын бір елдің ықпалында болған
«Кешелі бері Өзбекстан қазақтарының саны мен тіл сапасын сөзге
Рас, соңғы кездері Өзбекстан қазақтарының тілі шұбарланып барады. Себебі,
Түркменстандағы жағдай да осыған жақын. Қазақ мектептерінің саны аз,
Ал енді ең үлкен көршіміз Ресейге келсем, онда миллиондай
«Қазақ халқының тіл жазуының бүгінгі хал-күйіне қарасаң, шала-жансар туып
1. Қолданылып отырған жазу-графикасы бірдей емес. Біреуі кириллица, бірі
1.2. Ресей және басқа жақын
қазақтардың тілінің зерттелуі
Тіл – ұлттық сананың киелі де мәйегі. Тіл –
«Ұлттық қадір-қасиетті жою ұрпақты түбегейлі надандыққа, мәңгүрттікке, кещелікке құлатып,
Ал, қазақ мемлекеттік басқару академиясы мемлекеттік тіл мен басқа
«Бұл күнде өзінің қазақ екенін ұмытып, тілден, діннен қол
Осыған орай, Ресей қазақтары жайлы сөз қозғасам. Бүгінгі Ресейде
«Ресей қазақтарының 70 пайызына дейіні ауылдық жерлерде тұрады. Мысалы,
«Қазақтар - Ресейдегі ірі диаспоралардың бірі». Олар сан жағынан
Ресейде қарқынды ассимиляциялық процестердің негізінде, диаспоралардың бір бөлігі орысқа
«Диаспора – мәдени ғана этноэкономикалық, этноәлеуметтік, этносаяси да қауымдастық»,
Кеңес Одағының ыдырауы ресейлік қазақтарға жаңа саяси және әлеуметтік
Қай елде де диаспора ұстараның жүзіндей шиеленісті жағдайда өмір
Бірақ қазақ диаспорасының әлеуметтік-экономикалық, саяси және мәдени өміріне шешуші
«Все национальные проблемы оттого, что мы ими занимаемся. Не
Осы орайда Ресей қазақтарының Астрахань, Волгоград экспедициясының материалдарынан О.Нақысбеков,
Аталған облыстардағы қазақтар осындағы орыс халқымен ерте кезден жиі
Үй-жай, құрылысқа байланысты сөздер: Ас сарай (шошала; астық,
Көрпе-жастық, төсек-орын, алашаға байланысты сөздер: теру алаша (ұзатқан
Киім-кешек, мата атауларына байланысты сөздер: желек (жас келін
Ыдыс-аяқ және үй бұйымдарына байланысты сөздер: самар (қымыз құятын
Тағам атауларына байланысты сөздер: секер (ірі қант), уақ песок
Әдет-ғұрыпқа, ойын атауларына байланысты сөздер: тентек кәде (келін алуға
Астрахань, Волгоград қазақтары тілінде ұшырайтын біраз сөздер бүкіл батыс
Ал, К.Құрманәлиев «Омбы облысының Называевск, Есілкөл аудандарында тұратын қазақтардың
Бұл мақала осы облыстың Называевск және Есілкөл аудандарындағы қазақтардың
Этникалық құрамына назар аударатын болсақ, Называевск ауданындағы қазақтардың бәрі
Жергілікті халық тілінде кездесетін ерекшеліктердің көбі – лексикалық ерекшеліктер.
Тамақ атауларына байланысты сөздер: бүкпе-қарынға салып қатырып қойған ет.
Ыдыс-аяқ және үй бұйымдарына байланысты сөздер: ши +
Үй шаруашылығына байланысты сөздер: белдік (есіктің тақтайларын ұстап тұратын
Киім-кешекке байланысты сөздер: қыл-қыбыр (драптан жұқарақ мата). Сүзгі
Әдет-ғұрыптарға байланысты сөздер: аромытқа (малды сойған ер кісіге ақысы
Жоғарыдағы жиналған материалдарға қарағанда, жергілікті халық тіліне орыс тілінің
Бірақ, бұл аталған еңбектерден ұғатынымыз, зерттеушілеріміздің жұмыстарынан бір байқалатын
1.2. Тәжікстан қазақтары тілінің
зерттелуі
Тәжік жерінде тұратын қазақтардың тілі жөніндегі мәлімет күні бүгінге
Бір халық пен екінші бір халықтың арасында болатын тарихи,
Қорғантөбе ауданының өз табаны – ежелден өзбек жұртының қонысы.
Әңгіме болып отырған өлке қазақтарының тілінде кездесетін жергілікті халық
Ұяң п мен қатаң б дауысыздарының алмасуына көңіл бөлінген.Тәжікстан
Әңгіме болып отырған
қазақтардың тілінде
полат
пал аш
пәтия//пата
палуан
пешене
Жоғарыда келтірілген салыстырма мысалдардан аңғаратынымыз – Тәжікстан жерінде тұратын
Осы өңірге кең тараған фонетикалық құбылыстардың бірі деп с
Жиналған деректердің ішінде көңіл аударарлық дыбыстық құбылыстардың бір түрі
Жоғарыда келтірілген деректер, әрине, осы өлкенің қазағының тілдеріндегі барлық
1.3. Өзбекстан қазақтары тілінің
зерттелуі жайы
«Өзбекстандағы қазақтардың тіл ерекшелігін зерттеу үстіміздегі ғасырдың 50-жылдарының соңында
Сондықтанда болар бұл диалектілік аймақ түгелдей жан-жақты талдауға түспеген.
ХІХ ғасырдың соңы – ХХ ғасырдың бірінші ширегінде қазақ
Мұнда өзбек тілінің әсері деп танылған жергілікті қазақ говорын
Мұнан соң Ташкент облысы қазақтарының ауызекі тіліне арналған бір
Мұнда фонетикалық, морфологиялық ерекшеліктермен бірге лексикалық жағы да жалпылама
Кірме халықтың ру тайпалық құрамына, дәуіріне жалпылама сипаттама беріледі.
«1951 жылы жарық көрген Ж.Досқараевтың Оңтүстік Қазақстан (қазіргі Шымкент)
1994 ж. Әл-Фараби атындағы ҚазҰУ-де Қошабаева Б. «Өзбекстандағы қазақтар»
Әрбір жергілікті тіл өз қолданушысының айғағы болып, оның ерекшелігі
1) Жергілікті ерекшелік иелерінің географиялық орны.
2) Объектінің зерттелу жайы.
3) Говорлар иелерінің этникалық құрамы мен территориялары.
4) Өзбекстандағы қазақ говорларының саны (лексикалық, фонетикалық,
грамматикалық ерекшеліктері мен жалпы ортақ белгілері.
Өзбекстан территориясын мекендейтін қазақтардың этникалық құрамы, географиялық орны, айналысатын
«Говорлар материалына халықтың этникалық құрамы негіз болмаса да, бірлі-жарым
Сол секілді Өзбекстандағы қазақтардың бірқатар сөздерді дыбыстық жағынан қазақ
Айта кететін бір жәйт, Өзбекстанның Бұхара облысының құрамына енетін
Дыбыстардың түсуі (эмция) сөз басында түсуі ластау-аластау, үрметтеу-құрметтеу. Мысалдар,
Семейдің Аякөз, Көкпекті, Ақсуат аудандарында сөз басындағы к дыбысының
өкседі
Алыс, жақын шетелдік қазақтар тілінің зерттелуі
XVIII ғасырдың соңы мен XX ғасырдың басындағы Қазақстанды еуропа және орыс ғалымдарының зерттеуі
Шетелдегі этникалық қазақ қауымының қалыптасуы мен қазақтардың репатриациясы тарихын зерттеудегі негізгі тұжырымдар
Мұхтар Шаханов поэзиясының ұлттық мінезі
Қазақ газеті - Алаш партиясының жаршысы
Қазақ жерлерінің Қазақ АКСР құрамына біріктірілуі
Түркиядағы қазақ диаспорасы тарихнамасының зерттелу деңгейі
ШЕТЕЛ ҚАЗАҚТАРЫ
Қытайдағы қазақ теле журналистикасы
Ресей Федерациясындағы қазақ диаспорасы