Мерзімді басылымның тарих дерегі
Жоспар
Кіріспе............................................................................................3
І тарау. Ұлттық – бейресми басылымдар және
1.1 “Қазақ газеті” және “Серке”
1.2 “Айқап” журналы және
ІІ тарау “Қазақ” газеті – Қазақстан
2.1 “Қазақ” газетінің шығуы , қалыптасуы
2.2 “Қазақ” газетінің мәліметтері –
Қорытынды....................................................................................58-60
Пайдаланылған деректер мен сілтемелер тізімі.................61-63
Кіріспе
Тақырыптың өзектілігі: Мерзімді басылымның тарих дерегі
3
Бітіру жұмысының өзектілігі негізгі зерттеу
шыққан алғашқы газеттер мен ұлттық
Бітіру жұмысының зерттелу деңгейі: Ұлттық деректеріміз
Сонымен қатар , қазақ тарихының деректеріне
4
деректерді “өңдеу” барысында , сол
жұмыс істеу тәсілдерін көрсеткен .
Бітіру жұмысының өзектілігі негізгі зерттеу
Қазан төңкерісіне дейінгі қазақ тілінде
Ұлттық бейресми басылымдарға берілген алғашқы
“30-шы жылдардың ортасына қарай Алаш
5
қозғалысының түп нұсқалық деректері жарияланып
1966 жылы “Айқап” журналы Қазақстан
Егер ресми газеттер “Түркістан уалаятының
Қазан төңкерісіне дейінгі қазақ мерзімді
“Халықтар татулығы және ұлттық тарих
6
1998 жылы ұлттық басылымдарды зерттеу
Қазақстан тарихнамасында бірінші рет жас
Еліміз тәуелсіздік алғаннан кейін , яғни
7
Дулатовтың “Айқап” , “Қазақ” т.б. басылымдарында
Бітіру жұмысының деректік негізі: Жұмыстың деректік негізінің
Соңғы онжылдықта жариялана бастаған ұлттық
еңбектерінде мерзімді басылымдар мәліметтерінің деректік
Бітіру жұмысының мақсаты мен міндеті: - ХХ ғасырдың басындағы
- “Қазақ газеті” және “Серке” - қазақтың тұңғыш
8
тарихи дерек көзі ретінде пайдалану
- “Айқап” журналы және “Қазақстан”
- “Қазақ” газетінің шығуын , қалыптасуын және
Бітіру жұмысының құрылымы: Кіріспе , қорытынды
9
І тарау. Ұлттық-бейресми басылымдар және олардың
1.1. “Қазақ газеті” және “Серке” –
Мерзімді басылым тарихын , әсіресе ұлттық
Ұзақ жылдар бойы қазан төңкерісіне
Жалпы ел тарихында , оның ішінде
10
өзіндік орын алған , аталған газет
саналы іс әрекеттерінің салдарында дүниеге
Өркениетті халықтар тарихында , олардың ұлттық
Екі бірдей ұлттық басылымның ғасыр
11
қазақ жұрты да басқалардың дүбіріне
Сол қазақ жұртының қолға алған
Алғашқы бейресми газет шығару мәселесі
Бұл екі газеттің де өмірлерінің тым
Алғашқы қазақ тілінде шыққан тұңғыш
12
алғашқы қазақ газеттерінің дүниеге келген
Ал , журналист Т. Боранғалиұлы
Бұған айтарымыз , біріншіден ,
Қазақстан баспасөзінің тарихын зерттеушілердің бірі
13
газеттері , “Айқап” журналы (1911-1915) – бәрі
Мұндағы автордың “Дала уалаяты газетінің”
Біріншіден , “Серкенің” де , “Қазақ газетінің” де
Екіншіден , “Дала уалаятының газетінің” тарихи
тінту , абақты , штрафтан... көзі ашылған
14
Сонымен , қазақ тілінде шыққан тұңғыш
бейресми газет туралы үш түрлі
“Серкені” алғаш ұлттық газет ретінде
М. Дулатұлының бұл пікірін ағамыз
Міне осылай алғашқы ұлттық төл
көрсетсе , екінші жағынан , бұл мәселені
“Қазақ газеті” (1907) мен “Қазақ” (1913-1918)
демократиялық бағыттағы , ұлттық-бейресми басылымдар болғанымен
15
аттары ұқсас , екі басқа басылымдар
“Cеркенің” жарыққа шыққан күні туралы
халқының мүддесі үшін күрес екендігін
“Қазақ газеті” туралы Қ. Аллаберген ,
Патша үкіметінің және оның жергілікті
16
өмір-сүруімен келісе алмайтығындығы , оны тезірек
Ол туралы қазақтың тұңғыш журналы
Қошығұлов “Серке” есімді журнал шығара бастап
Сол жылы Троицкіде Есмағамбет Айманбаев
1907 жылы шыққан “Нәжет” (Азаттық) деген
17
мақсатымыз” атты бас мақаладан көруге
Өлеңнің бірінші шумағында:
Найзаменен түртсе де,
Жатырсың, қазақ, оянбай.
Мұнша қалың ұйқыны
Бердің бізге, ой, аллай-ай!
десе , соңғы шумағында:
Халыққа, жастар, басшы бол!
Қараңғыда жетектеп.
Терең судан өтер ме,
Мың қойды серке бастамай?
дейді /37/.
Бірінші шумақтан М. Дулатовтың бүкіл
Патшалық Россияның астанасы Петербургта басылып
“Қазағым менің, елім менің!
Ең алдымен қазақ халқы – Россияға
... Өздеріңіз көз жазбай байқап
18
істеді...
Енді бұл чиновниктер қазақ даласына
Қазақ жеріне бұл мұжықтарды не
Кезінде Петербург баспасөз істері комитеті
1912 жылы Петербургтегі баспасөз комитетінің кеңесшісі
19
оның қосымшасы “Серке” алынып , сот
1913 жылғы мамырдың 15- күні ол жойылды”
Санкт-Петербург мемлекеттік тарих мұрағатының қорында
Сонымен , ғасыр басындағы қазақ баспасөзін
ретінде , келешек бейресми , ұлттық бағыттағы
Ондай тұжырым жасауға , біздің
20
шығарушыларының бірі болуы . Демек , ол
сабағын ескерері түсінікті .
Екіншісі , “Қазақ газетінің” бірінші санының
Үшіншісі , қазақтардың ХХ ғасыр
Бұл мысалдар кейінгі мерзімді басылымдарды
Сонымен , тарихы мен тағдыры судың
сол міндет, сол мақсат жолында
21
есептелінуі әділеттілік . Олай болса , қазақ
Ақырында , бір-ақ қана нөмірлерінің
Қазақ халқының жоғын жоқтап , мүддесін
22
Егер большевиктер диктатурасына дейінгі дүниеге
тіліндегі газет-журналдардың тарихына көз салсақ
Басылымдардың дүниеге келуінің тарихи жағдайлары
Патшалық самодержавие жағдайында болады . Ұлт
Отаршылдық саясаттың салдарынан бейресми ұлттық
23
шығару тек 1905-1907 жылдардағы толқулардан кейін
Кез-келген деректің пайда болуының объективті
“Қазақстан” газетінің шығуы туралы журналист
қаражаттарын ортаға салып , қазақ тілінде
24
- дейді /38/.
“Айқап” журналы оның әрі шығарушысы
1.2. “Айқап” журналы және “Қазақстан”
Қазақтардың рухани өмірі тарихына 1911
М. Сералиннің 1906 жылдан бастап
ана тілінде бірінші рет журнал
25
кіріскендігін оның замандастары да растайды
“Алты миллиондай халықтың ортасында бір
Журналдың шығуына бір жыл толуына
Әуелі, мәтбуға қожасы Сосновскийге арзан
26
Кеңестік тарихнамада айтылғандай , журналдың өзімен
тұрған “Қазақ” газетінен басты айырмашылығы
ХХ ғасыр басындағы ұлт алдында
“Айқап” журналы М. Сералиннің бастамасымен
“Айқап” журналын дерек көзі ретінде
27
тарих дерегі ретінде қарастыруда Ү.
Көрсеткіш бірінші рет 1961 жылы жарияланды. Ол Ү.
1999 жылы шыққан “Қазақ халқының
Жұбанов Құдайберген , Досмұхаметов Халел , Ермеков
28
Қоңыратбаев Қалжан , Мәрсеков Райымжан , Сейтов
Ұлттық бейресми басылымдар арасынан Қазақстан
Мысалы , зерттеушілер М. С. Бурабаев пен
“Қазақстан” газетінің қай жылы қанша
29
айына дейін барлығы 9 нөмірі
Дегенмен , зерттеушілердің көпшілігі “Қазақстан” газетінің
Ал , шындығында “Қазақстан” газетінің бастапқы
қаласында он шақты нөмірі шығып
“Қазақстанның” 27 қаңтарда шыққан бірінші
30
Сол жылдың 16 ақпанында шыққан
Сонымен , “Қазақстан” газетінің 1911 жылы
Жалпы , алғашқы қазақ басылымдарына қатысты
Бір уақытта дерлік шыға бастаған
Мысалы , “Айқап” журналы өзінің 1912
журналымыздың көп ой жүргізетұғын мәселесі
болуды жоғалту хақында болар... Үшінші
хақында қалайынша тәрбиелер жасау керек
31
Төртіншіден , қатын-қыздарымыздың кемшілікте тұрғандықтарын
Журнал мен газеттің мақсат-міндеттерінің бірлігі
Келтірілген мысалдар “Айқап” журналы мен
қазақ тілінде шыққан не бары
32
демократ” , екеуін “ұлтшыл-кертартпа” деп бұлай
Ұлт дамуын жол айрығына әкеп
Демек , “Қазақ баспасөзінің тарихында негізінде
“Айқап” журналы мен “Қазақстан” газеті
33
ІІ тарау “Қазақ” газеті - Қазақстан
2.1. “Қазақ” газетінің шығуы , қалыптасуы
Өмір айнасы деген атаққа ие
Сонымен қатар , газеттер мен журналдар
1998 жылдың басында Қазақстан Президенті
34
түсініп-түйсінеді , яғни өз елі , өз
Осындай біздер үшін өз еліміздің
Тарих сияқты тарихи деректердің де
Міне осындай , қазақ халқына ғана
Қазақстанның ХХ ғасырдың басындағы тарихын
35
ғылымға берер мағлұматтарының
Қазақ аспанын қара бұлттай торлаған
Атап айтсақ , “Қазақ” екі
Біздің бұған қосарымыз “Қазақ” тек
36
империяның көз алдымызда күйреуі нәтижесінде
Жұртшылыққа танымал қазақ ғалымының бұл
37
жинағын кітап түрінде жарыққа шығарды
Дегенмен , тарихи дерек көзі ретінде
Бұл жерде зерттеушілердің “Қазақ” газетінің
36
қоғамдық өзгерістер “Қазақты” да осындай
ХХ ғасырдың басындағы ұлттық бейресми
“Қазақ” сияқты , қазақ баспасөзі тарихында
Қазақтардың күнделікті мұқтажын айқындап отыру
37
жасап , белсенділік көрсеткен келешек газет
“Қазақ” газетінің пайда болуы және
Жалпы бұлай етуге бүгінгі Оразай
“Қазақтың” қайта шығуына келсек -
38
шыққан . Бірақ , көп ұзамай “Қазақ”
Газеттің болашақ редакторы Ахмет Байтұрсыновтың
Сонымен , ұзақ жылдарға созылған алдын
“Қазақ” газеті өзінің алғашқы
39
Ахмет Байтұрсыновтың меңзеп отырғаны қазақ
Газет шығарушылардың “Қазақ газеті” мен
40
Тек , 1917 жылғы ақпан
1917 жыл туралы “Қазақ” , “Өткен
Бірақ , 1917 жылдың күзінде Ресейдің
41
өз қолдарына күшпен тартып алып
Қазан төңкерісінен кейінгі , әсіресе соңғы
Өз кезегіндегі кеңес үкіметі де
Үш күнге созылған соғыстың нәтижесінде
құдайға шүкір , бүгін жарық дүниеге
44
тағы аралап отыр . Сағынып көрген жұртына
Газеттің соңғы нөмірлерімен тереңірек танысу
Мерзімді басылымның сипатын , оның қоғамдық-саяси
Ал , енді өзіміздің негізгі зерттеу
әулетке тән газет . Үшіншісі – газет
45
халықтың қолдауымен , газетті жаздырып алушылардың
Газеттің қаражат көздерін арнайы зерттеген
Газет өмірге келіп , өз жұмысын
Дегенмен , бір қолдың саусақтарымен санап
қойған міндеттеріне түбегейлі өзгерістер енгізбей
46
шығарушылардан бұрын-соңды еш қазақ кездесіп
Бірақ , “Қазақтың” мұндай шуақты
Міне осылай , айналасы бірнеше жылдың
Сонымен , “Қазақ” газетінің өзінің объективті
болғандығы , оның қалыптасқан әрбір объективті
47
нақты бағыт-бағдары , алдына қойған мақсаттары
Қайталанбайтын деректердің деректік маңызы , олардан
Бүгінгі күні - тәуелсіз Қазақстанның
Тарих ғылымының негізін тарихи
“Қазақ” газетінің авторларының жалпы саны
Солардың бірі мазмұндылығымен , ұлттық мерзімді
48
көтерген мәселелерінің маңыздылығымен , өзіне еріксіз
“Қазақ” газеті халықтың рухани және
2.2. “Қазақ” газеті мәліметтері – бірінші
“Қазақ” газеті жарыққа шыға бастаған
49
Ресейдің , онымен бірге Қазақстанның да
І-ші дүниежүзілік соғыс қарсаңындағы Қазақстан
Ал , екінші бір бөлігі , яғни
Халық өміріне қатысты тарихи деректердің
50
әскери жеңістер мен жеңілістердің ғана
Біз зерттеу объектісі ретінде қарастырып
“Қазақстанның ХХ ғасырдың бас кезіндегі
“Қазақ” газетінің бірінші күннен бастап
арнаулы мақалалар басылған .Оқу жайы
табылады .
Зерттеуші Ө. Әбдіманов газет алдына
Иә , өмірдің қай саласынан болмасын
52
айтылған . Газет шыға бастаған бірінші
Оның ең басты объективті себебі
Екіншіден , басқарма тарапынан газетке хабар
Үшіншіден , апталыққа мақала жазып тұруға
53
ұмытпасқа керек” - деп жазса , кейінірек
Бұл газет шығаруға өз үлестерін
Сонымен қатар ерекше көңіл аударатын
ХІХ ғасырдың соңы мен ХХ
Демек , Абай туындылары мен
54
білгендері, олардың ел тарихының дерегі
“Қазақ” газетінің материалдарының деректік
Дегенмен , ескертетін бір жағдай , ол
55
келді . Бұл тәсіл көп ұзамай-ақ
Баспасөздің ұлт мүддесі үшін
Газеттің 1913 жылдың басынан бастап
Біріншіден , газетте басылған мақалалар ел
дерлік қамтыған . Сондықтан , зерттеушілер
56
аласапыран алдындағы бейбіт өміріне ,
Екіншіден , газетте жарияланған мақалалардың басым
Үшіншіден , Абай шығармашылығының , Абай даналығының
57
Қорытынды
Сонымен , ХІХ ғасырдың соңы
Қазақ зиялыларының газет шығару ісіндегі
Сонымен , егер алғашқы қазақ
Қазан төңкерісіне дейін елімізде оннан
58
жарық көрді . Олар негізінен екі
Ресми орындардың рұқсатымен шығып тұрғанымен
Ұлттық басылымдардың сипатына , бағыт бағдарына
“Қазақ” газетінің тарих дерегі ретіндегі
бірінші дүниежүзілік соғыс қарсаңындағы жылы
59
қазақ халқының соңғы бейбіт жылғы
Ұлттық басылымдар тарихының жаңа кезеңі
Сонымен , ХІХ ғасырдың соңы мен
Жалпы , қазақ баспасөзін тарихи дерек
Ә. Бөкейхан , А. Байтұрсынұлы , М. Дулатұлы
60
Пайдаланылған деректер мен сілтемелер тізімі
Ключевский В.О. Сочинения в девяти
Сонда.
Атабаев Қ. Мерзімді басылым ХІХ ғасырдың
Сонда. Б. 21-27.
Сонда. (27-35).
Омарбеков Т. 20-30 жылдардағы Қазақстан қасіреті. Алматы: Санат.
Атабаев Қ. Қазақ баспасөзі Қазақстан тарихының дерек көзі(1870-1918). Алматы:
Сыздықов С.М., Айдаров Ғ. Орхон жырлары –
Ирмуханов Б.Б. Прошлое Казахстана в письменных источниках. Алматы:
“Қазақтың” жабылуы... //Бірлік туы. 1918. 20(7) февраль. № 22.
Нұрпейісов К. Алаш һәм ... Б.22.
Мақалалар.
“Қазақ” газеті. Жинақ. Алматы: “Қазақ энциклопедиясы” Бас редакциясы. 1998.
Сақов Қ.Ө. “Қазақ” газетіндегі ұлттық-саяси мәселелердің жазылуы. Ф.ғ.к.дисс. автореф.
Назарбаев Н. Тарих толқынында. Алматы: Атамұра, 1999. 296 б.
Шонанұлы Т. Жер тағдыры – ел тағдыры. Алматы:
Мырзахметов М. Қазақ қалай орыстандырылды. Алматы: Атамұра, 1993. 128-б.
Ахмедов Ғ. Алаш “Алаш” болғанда. Алматы:
Құл-Мұхаммед М. Алаш ардагері. Алматы: Жеті
Өзбекұлы С. Арыстары алаштық. Алматы: Жеті жарғы,
Қалиұлы Ж. Мамания. Алматы: Атамұра,
Субханбердина Ү. Қазақ баспасөзі тарихынан //
Беннигсен А., Лемерсье-Келькежей Ш. Қазақ баспасөзі //
61
“Қазақ”. 1913. № 28.
Бекхожин Х. Қазақ баспасөзінің даму
Аллаберген Қ., Нұсқабайұлы Ж., Оразай Ф. Қазақ
Әбдіманов Ө. Қазақ газеті. Б.24.
Беннигсен А., Лемерсье-Келькежей Ш. Қазақ баспасөзі
Сонда.
Боранғалиұлы Т. Ел атауына ақ
Тайшыбай З. Қазақтың қазақтан басқа
“Қазақ”, 1917 жыл, № 239.
Дулатұлы М. Баспасөз үмесі // Еңбекші
Исақанұлы Д. Барлық мүддеден жоғары //
Аллаберген Қ., Нұсқабайұлы Ж., Оразай Ф., Көрсетілген
“Айқап”. Жинақ. Алматы, 1985. Б.20.
Дулатов М. Шығармалары. Алматы, 1991.37б
Боранғалиұлы Т // Егемен Қазақстан, 1997,
Субханбердина Ү. “Айқап” бетіндегі мақалалар мен хат-хабарлар. Мазмұндалған библиографиялық
Нығметов Е. “Қазақстан” газеті. //Білім және еңбек. 1964. №5.
Өзбекұлы С. Арыстары алаштың: тарихи очерктер. Алматы: Жеті жарғы.
Субханбердина Ү. Қазақ халқының атамұралары. Б. 62.
“Қазақ” газеті. Жинақ. 1998. Б.16.
Назарбаев Н. Жадымызда жатталсын, татулық дәйім сақталсын //Егемен Қазақстан.
Не екен ойландырған арыстарды? // Ақиқат, 1998, № 4,
“Қазақ”, 1993, № 266.
М.Д. (Дулатов М.) “Айқап” журналы //Қазақ, 1914, № 51,
“Қазақ”, 1913, № 1.
Дулатов М. Қазақ баспаханасы //Қазақ, 1917.
“Қазақ” газеті. Жинақ. Б.421.
Сақов Қ. “Қазақ” - өзін-өзі қаржыландырған газет //КазМУ хабаршысы.
62
“Қазақ” 1915. № 101.
Назарбаев Н. Тарих толқынында. Б.163.
“Қазақ” газеті. Жинақ. Б.75.
А.Б. Қазақтың бас ақыны. “Қазақ” газеті. Жинақ.
63
Қазақстан Республикасының Білім және Ғылым
Д.А. Қонаев атындағы Университет
Әлеуметтік және ізгілік пәндер кафедрасы
Диплом жұмысы
Ұлттық баспасөз ХХ ғасырдың басындағы
Ғылыми жетекші: т.ғ.д. профессор Қ.М.Атабаев
Орындаған: тарих тобының 5 курс студенті Қалиева
Алматы, 2006
Мерзімді басылымдар жазба деректердің басқа түрлерінен тек өзіне ғана тән сипаттарымен ерекшеленуі
Ұлттық баспасөз ХХ ғасырдың басындағы Қазақстан тарихының дерек көзі
Қазақ газеті және Серке - қазақтың тұңғыш бейресми газеттер
Қазақ баспасөзiнiң дерекнамасы мен тарихнамасы
Қазақстан баспасөзі
Түркістан өлкесіндегі ұлттық баспасөз дамуының проблемалары
Отан соғысы майдандарында
ҚАЗІРГІ БАСПА ҚЫЗМЕТІНІҢ ҚҰРЫЛЫМЫ: ТАЛАП ПЕН ТАЛҒАМ
Газет тақырыптарының және айдарларының зерттелуі
«Қазақ» газеті және оның қоғамдық саяси қызметі