Балалар әдебиеті тілінің танымдық құрылымы

МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ........................5
1 Балалар әдебиеті - рухани қазына
1.1 Балалар поэзиясындағы көркем сөздің орны .................7
1.2 Балалар әдебиетінің үлгілері - бала тәрбиесінің құралы
1.3 Абай мен Шәкәрім шығармаларындағы бала тәрбиесі жөніндегі
2 Көркем шығарманың танымдық ерекшелігі
2.1 Балалар әдебиеті тілінің танымдық құрылымы............32
2.2 Шығармадағы кейіпкерлер санасындағы символдар..............43
2.3 Балалар әдебиетіндегі кейіпкерлердің тілі....................53
Қорытынды.............................62
Пайдаланылған әдебиеттер...........................63
КІРІСПЕ
Жұмыстың өзектілігі. Қазақ балалар әдебиеті -
Көркем әдебиеттердегі баланың, яғни кейіпкердің тілдік ерекшелігі мен
Балалар әдебиетінің басты ерекшелігі-тақырыбында, екіншіден, бала тіліне лайық көркемдігінде,
Зерттеудің мақсаты мен міндеттері.
Зерттеудің негізгі мақсаты – қазақ әдебиетіндегі тілдік, тақырыптық ерекшелігімен
- балалар әдебиеті – тәрбие бастауы екенін дәлелдеу;
- кейіпкерлердің тілдік құралдарды – фразеологизмдер, мақал-мәтелдер, диалект
- қазақ ақындары мен жазушылары шығармаларының ұлттық мазмұны негізіндегі
- балалар әдебиеті кейіпкерлерінің санасындағы эстетикалық танымға сәйкес
- шығармалардағы кейіпкерлердің сөйлеу мәдениетіне тілдік тұлға тұрғысынан сипаттама
- балалар тақырыбына арналған шығармалар тілінің бала танымының психолингвистикалық
Зерттеу жұмысының дереккөздері. Қазақ билері мен шешендері және ұлы
Зерттеудің теориялық және практикалық мәні.
Зерттеу барысында қол жеткен нәтижелер мен тұжырымдарды, талдау жасалған
Зерттеудің ғылыми жаңалығы мен нәтижелері:
- зерттеу жұмысында балалар әдебиетіндегі кейіпкер тілінің ерекшелігі көрсетілді;
- балалар әдебиеті кейіпкерлеріне лақап есімдердің берілуінде ұлттың мәдени
- балаларға арналған шығармаларда кейіпкер тілінде қолданылатын тілдік көріктеуіш
- бала санасындағы қалыптасатын символдық белгілердің лингвомәдени мазмұны сипатталды.
Зерттеу жұмысының құрылымы кіріспеден, екі тараудан, қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер
1 Балалар әдебиеті – рухани қазына
1.1 Балалар поэзиясындағы көркем сөздің орны
Бала оқырман бойында эстетикалық талғам мен көркемдік білім негізін
Сөз құдіретін, жаратылыс сырын танып-білу жолындағы азамат игілігіне айналдыруды
Сылдырмақ
Сылдырлап,
Бесікте
Тұрады.
Бөпешім
Былдырлап,
Сылдырмақ
Ұрады.
Бас салып,
Қолға алып,
Ауызға салады.
Сол кезде
Сылдырмақ
Сөйлемей
Қалады.
Өлеңде бейнеленген жәйт - бесік көрген кез келген қазақ
Психологтар үш жасар бөбек психологиясына тән негізгі ерекшеліктердің бірі
Поэзиялық туынды бала талғамынан шыға алатындай қабілетке ие болу
Жалпы балалар поэзиясының туындысы қай жастағы балаға арналса да
Балалар әдебиетінің үлгілері - бала тәрбиесінің құралы
Балалар әдебиеті-балалар өмірінің энциклопедиясы. Бастысы-балалардың рухани мәдениетін байытып, туған
Қазақ балалар әдебиеті жылдан жылға сан жағынан да, идеялық
«Балалар әдебиеті қоғамда балалар субмәдениетінің дамуын қамтамасыз ететін социомәдени
Адам бірден шешен болып тумайды. «Көре-көре көсем боларсың, сөйлей-сөйлей
Олар күресті көп ретте юмормен жүргізеді. Бұл олардың өз
Мысалы: Исатайға Жәңгірхан:
Қара тазыдай сылаңдап шыға бермей, қатарда жүрсең нетеді?- дейді
- Алдыңда сылаңдап мен келе жатқанда, артыңда қарғылы төбеттей
- Онда өкінетін ештеңе жоқ екен, достым. Өйткені біреуге
1879 жылы жарыққа шыққан «Қазақ хрестоматиясы» фольклордың әр жанрындағы
Ойдан қашты бір түлкі,
Бауға қарап дем алмай,
Жабыла қудық көп кісі,
Бәрі де қалды ере алмай,
Ағайыннан дұшпан жауым жоқ,
Алдына салып айдап жүр,
Алтайы түлкі көре алмай,
Ұялып, тақсыр жүрмеңіз,
Мұның төресін оңдап бере алмай!
Өлең десе де, шешендік сөз десе де, қайсысының дау-жүгін
Патша боп алған Ескендір «Өлмеске айла табамын» деп мәңгілік
Менің...Ша Темір,
Ниет етті кебеге,
Жүк тиетті кемеге,
Ниет айтсаң айым, сен кетерсің,
Жүк тиесең сайым, сен кетерсің,
Тәңіріңнің үйі Меккеге,
Барсаң тәубе, етерсің,
Етектен жиған көп халқың
Енді өзіңнен соң иратын
Кімге сымдарыш етерсің.
Мұндағы сымдарыш,- тәуелді деген сөздің орнына жүреді. Қашаған ақын-
Қашағанның сүйікті шәкірттерінің бірі Сәттіғұл жырлар алдында сәл ойланып
Мұрат Мөңкеұлы да қазақ әдебиетінің көрнекті өкілдерінің қатарына жатады.
Ойнайды қара суда құтты балық,
Жылдамдап бұл баладан құтылалық.
Топтаңдап қой артынан жүргесін.
Әкеңді жас басынан жұтып алып,-депті.
Сонда Мұрат мүдірместен
Ойнайды қара суда құтты балық.
Жылдамдап бізде шалдан құтылалық.
Алшаңдап ат үстінде сен де жүрсің.
Ағаңды алдындағы жұтып алып,- деп жауап қайырады. Мұраттың тапқырлығына
Пілдің тірі бәсі де мың ділдә. Өлсе, тері бәсі
Ақын аға жалғыз атымды бай аулының есер жігіттері тартып
Ныспың кім?- дейді ақын.
Шоңқара.
Ендеше би алдына барып арызыңды айт. Ол билігін бастамас
Менің атым Шоңқара
Қырын келмей оң қара.
Төрелікті түзу бер,
Тұғаныңа соң қара.
Кедей жігіт Қашағанның айтқанын істейді. Бұрылар жері қалмаған би
Үй ішінің кемдігі отын-сумен жетіледі, судың сыртынан отын ұрлап
Тапқыр баланың оты олжа, суы нұрлық, біреудің малы мен
Жетес шешен ертеде кіші жүздің әлім руынан шыққан Жетер
Көпшілік бас қосқан үлкен жиында Жетестің тапқырлығын сынамақ болған
Сонда Жетес іркілместен:
Адамның сәні-өнер, білім, ақылы
Жердің сәні-жеміс,өнім, дақылы
Сөздің сәні-өнегелі, өткір нақылы
Пікірдің сәні-өнегелі ең пайдалы мақұлы- деп жауап берген екен
Шешендік сөздер-ел құралып, халық қалыптаса бастағаннан бері халықты өнеге
Тарихта Тәуке хан, Төле би, Қазыбек би, Әйтеке би,
Шешендік сөздерді мазмұнына қарай үшке бөледі:
Шешендік арнау, Шешендік толғау, Шешендік дау.
Өлеңмен айтылғандары-термелері
Қ ара сөзбен айтылғандары-пернелі.
Жиын тойда шешендік сөздерді арқау етіп сөйлеу дәстүрге айналған.
Мектепте шешендіктің мәнін жан-жақты ұғындыратын әдеби жұмыстарды ұйымдастыруға болады.
Шешендік билік сөздер шешендікке үйретеді, адамгершілікке тәрбиелейді ұлттық мақтаныш
Өз тарихымызды өзімізден жасырып, ұлттық рухани құндылықтарымызды өзіміге аяқасты
Кейінгі ғасырларда да белгілі деген ақын-жыраулардың аттары аталғанмен,
Шал Құлекеұлының халыққа өте жақын, еңбекші бұқараның қамын жеген
Жыраудың толғауларында нақыл сөздер мен авторлық афоризмдер мол кездесіп,
Құйрығы жоқ , жалы жоқ,
Құлан қайтіп күн көрер?!
Аяғы жоқ, қолы жоқ,
Жылан қайтіп күн көрер?!
Шыбын шықса, жаз болып,
Таздар қайтіп күн көрер?!
Жалаң аяқ балапан,
Қаздар қайтіп күн көрер?!
Бөкей ордасындағы шаруалар көтерілісінің қолбасшысы Махамбет Өтемісұлы – ел
Бес ғасырдан үн қатар жырауларымыздың қай жерде, қандай ортада
Асан қайғы:
Еділ бол да, Жайық ол,
Ешкімменен ұрыспа,
Жолдасыңа жау тисе,
Жаныңды аяп тұрыспа.
Осылайша төрт жол өлеңі арқылы адамзаттың баласын жолдасқа қайырымды
Ердің құны болса да,
Алдыңа келіп қалған соң,
Қол қусырып барған соң,
Аса кеш те қоя бер,
Бұрынғыны қуыспа!
Ақың болса біреуде,
Айбын тап та ала бер!
Өлең тақырыбы кешірім болу хақында болып тұрса да, Мұхаммед
Өлетұғын тай үшін,
Көшетұғын сай үшін,
Желке терің құрысып,
Әркімменен ұрыспа.
Жөнге баспай тырысып,
Орынсыз жерде жем болма!
Ашу – дұшпан, артынан
Түсіп кетсең қайтесің
Түбі терең қуысқа!..
Жырау «нәпсі – алдаушы дұшпанның насихатын» алмауды осылай ескертеді.
Өз басыңды зорайтып,
Теңдес қайдан табарсың? – дейді жырау. «Тәкаппарлық деген күллі
Ал Шәлгез болса;
Бар күшіңді сынамай,
Балуандармен күреспе.
Таң боларсың әлемге,
Сөз боларсың күлемге.
Жоғары қарап оқ атпа,
Жуық түсер қасыңа.
Жаманға сырыңды қосып сөз айтпа,
Күндердің күні болғанда,
Сол жаман айғақ болар басыңа! – дейді.
Бұқар жыраудың «Бірінші тілек тілеңіз, Бір Аллаға жазбасқа деп
Алла деген ар болмас,
Ақтың жолы тар болмас.
Тар пейілді кеңімес,
Кең пейілді кемімес, - дейді. Келесі бір өлең жолдары
Махамбет:
Ереуіл атқа ер салмай,
Егеулі найза қолға алмай,
Еңку – еңку жер шалмай,
Қоңыр салқын төске алмай,
Тебінгі терге шірімей,
Терлігі майдай ерімей...
Ерлердің ісі бітер ме? – деп жігітті ерлік қасиеттерге
1.3 Абай мен Шәкәрім шығармаларындағы бала тәрбиесі жөніндегі
Абай, Шәкәрім сынды ұлыларымыз бала тәрбиесін өз шығармаларынан қағыс
Ұлы Абайдың қай сөзін қарамайық, тәрбиеге, ғибратқа толы. «Адам
Болашақ ұрпаққа жол сілтейді. Өмір сүріп отырған қысқа дүниеде
«Ғылым таппай, мақтанба» өлеңінде жас бала бойына сіңірілетін бес
Бала тәрбиесіне қатысты өз ойларын кезінде өлеңмен өрнектеген
Шәкәрім «Мақтау мен сөгіс» деген өлеңінде:
Дос мақтаса, не пайда онан саған,
Дұшпан сөксе не кемдік көрдің жаман,
Шын сөзбенен мақтаса, иә боқтаса,
Мақтау-пайда, зиян ба жамандаған.
Бойда жоқпен мақтаса, яки сөксе,
Қуанбақ, не кейімек өзіңе еп пе?
Ғаділ жүрек, таза ақыл мақтайтұғын
Солар сөкпес іс қылар жолды көксе, - дейді.
Ақын бұл өлеңінде жастарға көрінген адамнан не
«Талап пен ақыл» шығармасында да Шәкәрім жас ұрпаққа ақылын
Ынсап деген аспайды, кем қылмайды,
Орнын таппай ол, сірә қозғалмайды,- деп бала тәрбиелеп жатқан
Рақым жақсы көреді аяғанды.
Адамға қаттылықты ойға алмайды.
Ар демек-адамшылық намыс деген,
Арың кетпес жағыңа қарыс деген.
Осы шумақтарды оқып отырған кез келген отбасы мүшесі ойланары
Ұят сол - аулақта ұял көргендей- ақ,
Ұрлаған малың шығып бергендей- ақ
Орынсызды істеуге өлгенше ұял,
«Ұят күшті өлімнен» дегендей-ақ.
Сабыр деген - әр іске шыдамдылық,
Қатты керек адамға бұл бір қылық.
Қолы жетпей талай жан ызданады,
Осыдан кеп шығады адамшылық.
Сақтық деген - әрқашан байқап жүрмек,
Пайда ма, не залал ма,- ескірілмек
Көргенін, естігенін есепке алса,
Сонда оңай әрбір істі ойлап білмек. Адам бойында
Ақын бала тәрбиесіне байланысты ойларын, көзқарастарын тек осы шығармаларында
Сен ғылымға болсаң ынтық, бұл сөзімді әбден ұқ,
Білгеніңнің жақсысын қыл, білмегенді біле бер.
Білген ердің бол шәкірті, білмгенді қыл шәкірт,
Үйренуге қылма намыс, үйретуге болма көр.
Өнерді құр шірітпе, орнына анық жұмсамай,
Өкініші кетпес оның өз ойыңда босқа өлер.
Кейбір адамдардың өзім ғана білсем, басқалары не қылса да
Сен біреудің ғайыбын ашпа, түн сықылды перде тарт,
Күн сықылды аша берме, жүр жүзінің әр сырын
Саусағанның сусыны бол су сықылды сұп-сұйық,
Бірақ ондай болма салқын, ел көңілін қалдырып.
Жел сықылды желпі жұрттың шаршағанын, талғанын,
Жықпа үйін, болма құйын, қылма жаман амалын.
Жер сықылды пайдалы бол, пайдалансын ел сенен.
Тасты жердей болма қатты, тілме жұрттың табанын,
- деп өскелең ұрпаққа, халыққа қайырымды, елге қамқор болуға
Байқап отырсақ, баланы тәрбиелеу, оның бойына халқымыздың тек асыл
1.4 Балаларға арналған шығармалардың танымдық, тәрбиелік, білімдік
«Асыл сөзді іздесең,
Абайды оқы, ерінбе.
Адамдықты көздесең
Жаттап тоқы көнілге», - деп Сұлтанмахмұт айтқандай, ойына тоқып
Алғашқы қадамын ұстаздықтан бастаған Ілияс Жансүгіров әдебиет пәнінен алғаш
«Көңілде көл, ойда дауыл тудырып, жүйрік жанды жүйіткітіп, жай
Ол «Жалпы жасқа» (1921), «Ағынды менің Ақсуым» (1921), «Ақ
Әсіресе, дарынды ақын балаларға арналған өлеңдерінде танымдық, тәрбиелік,
«Қорғанам, анам, қорғанам,
Қолыңа тисе осы хат,
Құлының жазды қолынан,
Қуан да хатқа, қыл қуат».
Ал, «Оқимын» деген өлеңінде мәпелеп тәрбиелеп, ұядан ұшырған ата-анасына
Сондай-ақ «Бөбек бөлеу», «Қазақ үйдің тұрмысы», «Ұршық», «Домбыра», «Тас
«Ақ үйге алтын қанат келсем кіріп,
Босаға, маңдайша мен табалдырық,
Кереге алты жапсар, алпыс уық,
Шаңырақ, күлдіруші оған жуық.
Құр таңғыш, басқұр, арқан, екі аяқ бау,
Төрт ірге, есік жабық, ши, туырлық, - дей келіп:
Басқа түрлі жабдығын санай алмай,
Сыртқы үздігін көрмекке кеттім шығып» ,- деп аяқталса,
«Үйрек сытырлап, қаз пырлап,
Түйе боздап, қой қоздап,
Жылқы азынап, жел маздап», деп құрт-құмырсқа тіршілігіне дейін сипаттай
«Қойлар маңырап,
Қозылар жамырап,
Бұзау мөңіреп, енесі аңырап,
Көңіл елбіреп, жүрек желбіреп,
Ішің елжіреп, көзің мөлдіреп», - деп аяқталатын өлеңінің мектепке
Ілиястын шығармалары - ұлттық, этнопедагогикалық, фольклорлық ерекшелік негізінде,
Жерің анау
Жасыл жолақ кілемдей,
Желің анау
Жігіт айтқан өлендей,
Көлің анау
Тойып жатқан ауылдай,
Күнің анау
Елжіреген енендей.
Осы шумақтағы кілемдей құлпырған кең дала көрінісі, жібектей жұмсақ
Келесі «Жауында»деген өлеңі бойынша түзелген:
«Жауын, жауын,
Толастамас, сорғалар.
Су болады ауыл,
Малы, жаны қорғалар.
Үйде от жоқ,
Үйткені отын және жоқ.
Тоқтар тоқ боп,
Жоқтарда баспана жоқ»,-деген үзіндісінен аңғаратыныңыз- көктемнің ызғарлы жаңбыры,
Қазақ балалыр әдебиетін қалыптастыруда елеулі үлес қосқан ақын- жазушыларымыздың
«Мектептерде басшы қызметтерде жүрсем де, кішкентайлар арасында болуға асығамын.
Балалар поэзиясын өркендетуде елеулі үлес қосқан ақынның жырларында
Жаз жұмысқа бармадым,
Сылтау тауып алғанмын,
Екі пәннен «екі» алып,
Күзгі сынға қалғанмын.
Ісім солай оңалды,
Сабақ сылтау боп қалды.
Қыңыр еді мінезім,
Ол да бұған жамалды.
Сонымен қатар Тампайдың сотқарлық мінезі де ашылды:
Іш пысқан соң неше күн,
Бұрышында көшенің,
Бір кішкене баланың
Тартып алдым есегін.
Ақын осы өлең кейіпкерлерінің іс-әрекеті арқылы қулықты, екіжүзділікті,
Ақынның мектеп жасындағы балаларға арналған келесі сатиралық өлеңдер
Өлеңде үйде қыңыр, мектепте қисық, ылғи кері бағып жүретін
Кез- келгенде ұрынған
Таныс қой ол бұрыннан
Болғаннан сол бір өзі
Үйде қыңыр мінезі.
Әй, әйтеуір ісінің
Шиі шығып тұрады..
Миын тағып кісінің
Теріске ылғи бұрады.
деп мінездеме беріп:
Парта деген ол үшін
Жай секірер орындай,-
деп бейнеленетін Кербақбай бейнесі сатиралық образ ретінде көзге түседі.
Ақынның тентек атты сатиралық өлеңінде бала бойындағы шыдамсыздық сөз
Ақынның «Ұмытшақ, Жер сүзді, Өнер, Кім көрді, өрік қақтық,
Ақын артына балалар ұғымына жеңіл, тартымды да, қызықты өлеңдер
Жыр керуені алға жылжыған сайын М.Мақатаевтың артына қалдырған өшпес
Ақын өлеңдеріндегі толғақты мәселе-ұрпақ тәрбиесі. «Әліппе»деген өлеңінде:
Бар кітапқа бас болған,
Әліппе-ғылым ағасы.
Әліппеден басталған
Даналықтың данасы,- деп тарыдай боп кіріп, таудай болып шығатын
Мұқағали шығармашылығында көп жазылған тақырыптың бірі соғыс алапаты. Ақынның
«Көшеде» өлеңінде:
Жалған-ай,
Жарасымды-ау ізет деген!
Иілген біз өтпенен, сіз өтпенен.
Қасиетін халқының сыйламайды,
Атасының дәстүрін күзетпеген, - деуінің өзі жарасымды айтылған. Бұл
Сонымен қоса:
Сүтін ішіп, шудасын кие жүріп,
Қастерлейік түйені сүйе біліп,
деп малды сүйебілуге шақырады.
Ақын өлеңдерінің көпшілігі өмір туралы, тіршілікке тірек боларлық өмір
Пай-пай, өмір!
Өтесің-ау бір күні!
Тиясың-ау қуанышты күлкіні.
Өмір деген-көк аспанның күркірі,
Пай, пай өмір!
Өтесің-ау бір күні!
Туған жері жайлы да аз жырламаған. «Қарасазым» өлеңінде:
Қарасаз, қара шалғын өлеңде өстім,
Жыр жазсам, оған жұртым елеңдестің,-десе,
Тамаша еді жазғы орман,
Құстар сайрап мәз болған.
Қайран Қарасазым-ай,
Үйрек ұшып, қаз қонған,- деп туған ауылының бетегелі белін,
Халқымыздың атадан әкеге, әкеден балаға мұра болып келе жатқан
Ояту былай тұрсын рұқсат жоқ,
Ұйықтап жатқан ұлымды тербетуге!
Ақын тілімен салынған сурет оқушыларды әдемілікке, сұлулыққа шақырады. «Аққулар
Өз естелігінде: «Сүйікті балаларым менің! Ақылсыз болмаңдар. Өмірдің әрбір
Әлем-дарқан, саялаңдар,
Бәріңе де орын бар.
Қорған емес, салтанатты сәнді сарай соғыңдар.
Ей,адамдар, сендер тату, сендер тату болыңдар!
Осынау қарапайым өлеңде қаншама құндылық пен ұлылық жатыр десеңізші.
«Отан» деген өлеңінде адам бойындағы негізгі қасиет Отанын, туған
1976 жылдың 14-ақпанында жазған естелігінде:
«Егер бір кездерде менің өмірім, шығармашылығым әлдекімнің көңілін аударса,
Менің қымбатты достарым» Егер сіздер шынымен менің өмірбаянымды, шығармашылығымды
Мен таулықпын,
Қыранның балапаны.
Мағандағы тауымның таңы атады.
Қарапайым
Қалтқысыз жырларымды,
Қажетіне өз халқым жаратады.
Ақын мұрасы мәңгілік халқымен бірге. Желден жүйрік уақыт жылжып
Қазақ балалар поэзиясының түп-төркіні тереңде жатыр. Сонау ертедегі ауыз
Қазақ балалар поэзиясы Кеңес өкіметі орнағаннан кейінгі уақыттағы әдебиетке
Қазақ балалар порэзиясының қатты дамып, көтерілуіне 1958 жылы ашылған
Қ. Мырзалы - әдебиетке балалар ақыны болып келген қаламгер.
Алпысыншы жылдары балалар поэзиясында ең өндіріп жазған ақын –
Бұл кітаптар сол кездегі балалар әдебиетін биік деңгейге көтерген
Тазалашы, мұз болған,
Есік алды тайғанақ!
Жата берсін, біз оған
Теуіп жүрміз сырғанақ!
Шыға беріп Жалтақбай,
Ұшып түсті қалпақтай!
Сол сияқты «Айып» өлеңінде:
Шаңғысына сүйіне,
Ойнай-ойнай ес кетіп,
Омарғали үйіне
Оралды тек кештетіп.
Дегендей-ақ: «Байыпта,
Ұмытпа білім бұлағын!»
Аяз ата айыпқа
Алып қапты құлағын, -дейді.
Байқап отырғанымыздай, ақын аз сөзбен көп мағына береді. Ақыл
Ақын осы кітабында мысал жанрына да ерекше көңіл бөлген.
Балаларға арналған осындай жақсы кітаптар әдебиет сүйер қауымның ғана
Қадыр мырзалы әу бастан-ақ бала тәрбиесіне көп көңіл
Шекіссек те екеуміз,
Үйге жылап қайтамыз.
Сөзімізге бекембіз,
Апамызға айтпаймыз.
Естімесе өздері,
Айтып қанша қажеті.
Біліп қойса,
Біздерді
Ойнатпайды бір жеті.
(«Досым екеуміз»).
Осы бір шап-шағын өлеңнің астарында қанша мән-мағына жатыр. Бала
Қадыр балаларға арналған қай өлеңінде болсын сөз қолданысы мен
Қ. Мырзалының балаларға арналған кітаптарын қарап отырсақ, ақынның қашанда
Мұнда бес сюжетті, көлемділеу өлеңдер берілген. Олар: «Аңдар неге
Осы бес өлеңнің бір-біріне ұқсамайтыне сыртқы сипаттары мен ішкі
Қадыр өлеңдерінде портрет, кейіптеу көп кездеседі. Халық ауыз әдебиетінен
Ертегілік сипатта жазылған «Балшықұлы Балшықбай» дастанының балалар үшін тәрбиелік
Тек өлеңді:
Айбала оның досы боп,
Біраз байқап көрмекші.
Аяқ жасап бермекші!... –деп меңзеумен аяқтайды.
Қ. Мырзалының балалар поэзиясындағы шығармашылық еңбектерінің ішінен «сабақ» атты
2 Көркем шығармадағы танымдық негіздер
2.1 Балалар әдебиеті тілінің танымдық құрылымы
Бүгінгі таңда халқымыздың алтын тұғыры, рухани-мәдени қазынасы болып табылатын
Адамзат өзін қоршаған шындықты, әлемдегі сан алуан құбылыстар мен
Тілдің байлығы тек сөздік қор мен сөздік құрамның, грамматикалық
Ғалам бейнесі дегеніміз – адамды қоршаған объективтік шындық. Ол
Ғаламның тілдік бейнесі динамикалы негізді және ғалам бейнесіне
Тілдік мазмұнның ерекшелігі рухтық қуатты иемденген, тілдік сипаты, формасы
Осыған сәйкес дүниені тұтас тану теориясы шеңберінде тіл қызметінің
1. Қоғамдық тәжірибеге негізделуі, яғни дәстүр жалғастығы, танымның қазыналық
2. Таным модельдерінің символдық түрлері, яғни тілдің қызметі –
3. Таным модельдерінің жүйелі сипаты, сабақтастығы. Яғни ол –
Жоғарыда аталған тілдің когнитивтік негіздерінің негізгі ұстанымдары тіл қызмет
Бүгінгі күнде қандай да болмасын тіл жалпы адамзаттың баға
Жалпы когнитив терминінің кең мағынадағы қазақша баламасы «таным» ұғымына
Жалпы, ғалымдардың кейбірі когнитивтік талдауда ақиқат пен бейақиқат мәселелеріне
Біз де жұмысымызда осы теориялық принциптердің негізін басшылыққа ала
Балалық шақта, әсіресе жасөспірім, бозбалалық шақта этносқа тән құндылықтар
Жалпы, адамзат дүниені эстетикалық, этикалық, діни, мифтік таным тұрғысынан
Кейде екеуміз құдай жөнінде керісіп қаламыз.
Құдай жоқ болса, дүниені кім жаратады? – деп сұрайды
Дүниені ешкім де жаратқан жоқ өзі жаралды.
Сен немене, сонда қасында тұрып па едің, дінсіз неме?
Қарап тұрғаным жоқ, кітаптан білем.
Ал адамды кім жаратты?
Адам маймылдан жаралған.
Тәйт, сандалған неме. Сандалмай бар, онда ана ормандағы маймыл
Ал, М.Қабанбаевтың «Туған жердің төрт мезгілі» әңгімесіндегі: Даланың түстік
Б.Соқпақбаев, М.Гумеров, М.Қабанбаев сынды қаламгерлердің балалар тақырыбына жазылған шығармаларындағы
Қазақ әдебиетінде сонау ХХ ғасырдың ортасында келіп көркем туындыларымен
Б.Соқпақбаев, М.Гумеров, М.Қабанбаев шығармаларының тіліндегі автордың ұлттық дүниетанымдық мазмұнды
Зерттеуші Ж.Сәткенова өз еңбегінде концептілерді жеке тұлғалық, адамдардың жас
Қаламгер шығармаларының тілі индивид ретінде бала танымының концептуалдық жүйесін
Бала ұғымына қатысты білімдердің концептуалдық жүйесін сонау ауыз әдебиеті
Сол патша неше түрлі ойлайды ойды,
Қызығы жер жүзінің бәрін жиды.
Бар екен Ғұмар деген жалғыз ұлы,
Орнына өзі түсіп соны қойды.
деп суреттесе, «Бөген батыр» жырында:
Ай тұтас толғанда
Күн нәрі болғанда
Сол күндерде кемпірің
Бір баланы табады
Атын Бөген қояды [11, 92] деп жырлайды. Сонымен бірге
Ал біз қарастырып отырған қаламгерлердің шығармаларындағы «Жалғыздық» концептісі
М.Гумеров шығармаларында: Келіншегі де Ерғазының өзі секілді білім қуған
«Жалғыздық» концептісінің мәні Б.Соқпақбаев шығармаларынан да ерекше аңғарылып
Концептік талдаудың басты мақсаты – ғалам туралы білім моделін
Қаламгердің ұлттың менталды дүниесі туралы ақпараты мен аялық білімі
Негізінде, тілдік тұлға мәселесі арқылы дүниенің тілдік бейнесін жасаудағы
Балалар тақырыбына жазылған көркем шығармалардағы кейіпкер тіліне когнитивтік аспектіде
Дүниенің тілдегі бейнесін жан-жақты қарастырауда көркем мәтіндегі тілдік тұлға
Сонымен, балалар әдебиетіндегі кейіпкердің таным мәселесін концепт тұрғысынан қарастыру
Тілдегі сөз мағынасын ашу, оның концептісін тану – күрделі
Бұл айтылған ойларды жинақтай келіп, концепт – аса күрделі
Ал, М.Қабанбаев «Туған жердің төрт мезгілі» атты әңгімесінде қоршаған
Бала санасында қалыптасқан және баланың физиологиялық, психологялық мүмкіншілігін көрсететін
Сонымен, когнитивтік тіл білімі әлемді тану негізінде санада қалыптасқан
2.2 Шығармадағы кейіпкерлер санасындағы символдар
Қазіргі қазақ тіл білімінде көркем мәтіннің құрылымдық және мазмұндық
Жазушы Б.Соқпақбаев шығармаларында баланың дүниетанымына тән символдық мәндегі
Зерттеуші С.Жапақов өз еңбегінде фольклорлық фразеологизмдердің ішінде антропонимдерге арнайы
Қазіргі таңда, қоғамның жаңа буын өкілдерінің танымында «ғашық болу»,
Символдардың өзге таңбалардан ерекшелігі оның семантикалық айырмашылығы. Символдың осы
Символ – сөзді қолдану шеберліктің бір қыры болса, сонымен
Зерттеуші Қ.Қайырбаева символды лингвомәдениеттанымдық тұрғыдан зерттей отырып: «Символ белгілі
Этностың мәдениеті мен ұлттық колоритті тану әрбір адамның санасындағы
Белгілі ғалым А.Сейдімбеков таным мен мәдениет турасында өз ойын
Ал, зерттеуші Ә.Алмауытова: «Тіл мен мәдениет – қоғамның, оның
Символды тіл мен мәдениет сабақтастығында қарау негізінде оның астарынан
Зерттеуші К.Күркебаев когнитивтік таным турасындағы өз ойын айта келіп:
Біз сөз етіп отырған қаламгерлердің қайсысын алып қарасақ та,
Көркем шығармаларда автор тарапынан кез келген құбылысты бір-бірімен салыстыра
Символдың болмысын анықтау оны ең алдымен «лингвистикалық символ», яғни
Ұлттық эстетиканы зерделеу халқымыздың өнерге, әсемдікке деген көзқарасын
Зерттеушілердің пікірі бойынша кез келген таңбаның екі жағы болады:
Бала танымындағы символдардың қалыптасуы оның қоршаған орта туралы түйсігі
«Төрт», «бес» таңбалары баланың санасы мен психологиясында жақсылықтың, қуаныштың
2.3 Балалар әдебиетіндегі кейіпкерлердің тілі
Балалар әдебиеті – қарапайым да, нәзік, күрделі де, қызық
Бала жан дүниесінің аталмыш сипаты поэтикалық образдар таңдаудағы бүкіл
Әй, сен бұзақы неме, бұл араға неге тұра қалдың?
Бұзақы болып кімнің басын жарып, көзін шығарыппын? Сенің анау
Тіліңді тарт!
Тартпаймын! – деді Сабаз ерегісіп.
Көзіме тиістің ғой? – деп, Талаптан Сабазға қарай тұра
Сабаз қашып, Талаптан өкшелеп қуып келе жатты. Сабаз қашып
Баланың сөйлеу мәдениетінің деңгейі оны қоршаған ортасының әсері мен
Белгілі психолог С.Л.Рубинштейн балалар тілінің дамуы мен ерекшеліктері туралы
Оқушы сөйлеу әрекеті кезінде логикалық-ғылыми ұғымдар жүйесіне сүйенеді. Белгілі
Зерттеуші Қ.Айтмұхаметова өз еңбегінде индивидтің сөйлеу мәдениетін талдай отырып:
Халық ұғымында бала бес жастан бастап өзінше дәурен кешеді.
«Ғаламның тілдік бейнесі» қағидасына сәйкес, кез келген көркем шығармадағы
- Әже, анау алыстағы будақ-будақ толқын немене?
Әжем оның сағым екенін айтады.
Сағым деген немене? Түтін бе?
Әжем күледі. Сағымның түтін емес екенін түсіндірген болады.
Қасына барып, қолмен ұстауға бола ма?
Ақымақ неме, сағым ол жел секілді. Желді қолмен қалай
Бала мектепке барғанша, барғаннан кейін де белгілі бір тілдік
Дегенмен, мектеп жасындағы баланың этнос туралы білімінің толығуына мектеп
Адамзаттың ойлау қабілеті – адамзат миындағы қоршаған әлем, ондағы
Балалардың іс-әрекеті үлкендер тірлігімен біте қайнасып жататын ажырағысыз құрылымның
К.Ісләмжанұлы «Рухани уыз» еңбегінде бала тәрбиесінің ұлттық сипатына тоқтала
Мысалы, М.Гумеровтың «Мен... менікі... маған!» әңгімесінде берілген: Сондай-ақ титтейлігіне
Қазіргі таңда психолингвистикада ғалымдар сөздің коммуникантқа әсерін, ақпараттардың қабылдануы
Жағымды энергиялық қуаты бар тілдік бірліктер көркем шығармада, әсіресе,
Сөздің магиялық қуаты ересектерге қарағанда бала санасында тез көрініс
Мысалы, М.Қабанбаевтың «Қала және қыз бала» әңгімесіндегі: Шындығында, мен
Ал, тілек ұғымды беруші қуатты сөздер көбіне жасы үлкен
Баланы еркелету, жеку, алдаусырату, мақтау, көтермелеу мақсатында тілімізде қолданылатын
Жасы үлкен кісілер, әсіресе әйелдер өздерінің балаларына немесе қайныларына
Қай халықтың болмасын мәдениеті, шаруашылығы оның тілі арқылы көрініс
Кез келген адамның өзін-өзі ұстауы, сөйлеуі әр ортада әртүрлі
ҚОРЫТЫНДЫ
Балалар әдебиетінің тарихи қалыптасу кезеңі мен тақырыптық ауқымы
Зерттеу жұмысымызда қол жеткен нәтиженің бірі – бала санасындағы
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
Абақан Е.М. Тілдің мәдени философиясы. -Алматы, «Айкос» 184б.
Степанов Ю.С. Константы. Словарь русской культуры. Опыт исследования. М.,
Кубрякова Е.С. Человеческий фактор в языке-язык и порождение речи.
Н.Д. Артуюнова. Логический анализ языка: Культурные концепты. М.: Наука,
75. Манкеева Ж.А. Қазақ тілін зерттеудің когнитивтік негіздері //
Жаманбаева Қ.Ә. Тіл қолданысының когнитивтік негіздері: эмоция,
Соқпақбаев Б. Таңдамалы. –Алматы, Жазушы. 1987. 429 б.
Гумерев М. Шығармалары. – Алматы, Жазушы. 1974. 180 б.
Қабанбаев М. Шығармалары. – Алматы, Жалын. 1984. 221 б.
Саткенова Ж.Б. Кейіпкер тілінің когнитивтік аспектісі (Б.Соқпақбаев шығармалары бойынша)?
Батырлар жыры: 5 томдық / құраст. Р.Бердібаев. –Алматы: Жазушы,
Степанов Ю.С. Семиотика. М, Наука, 1983.
Әміров Р. Этимологизация как средство комментирования фольклорных текстов //
Жапақов С. Эпикалық фразеологизмдердің когнитивтік негіздері. Филол. ғыл. канд.
Магазаник Э.Б. Роль антропонима в построении художественного образа. //
Апресян Ю.Д. Интегральное описание языка и системная лексикография
117. Қаирбаева Қ.Т. Қазақ тіліндегі этномәдени атаулардың символдық мәні.
Сейдімбек А. Күңгір-күңгір күмбездер. А.: Жалын, 1981. 240 б.
Алмауытова Ә. Қазақ тіліндегі киім атауларының этнолингвистикалық табиғаты. Автореф.
Күркебаев К.Қ. Қазақ тіліндегі өлшемдік атаулардың этнолингвистикалық сипаты. Автореф.
Мұсабаева М. Қазақ тіліндегі антропонимиялық «аталымдардың» этнолингвистикалық сипаттамасы. –Алматы,
Имашева Г.Е. Міржақып Дулатов шығармаларындағы ғаламның тілдік бейнесі. Филол.ғыл.
Рубинштейн С.Л. Принципы и пути развития психологии М., Наука,
Айтмұхаметова Қ.Ө. Институционалды коммуникация: дәрігер – науқас. Ф.ғ.к. автреф,
Игісінова А. Мектеп оқушыларының сөз мәдениеті. Ф.ғ.к. автореф. Алматы,
Ісләмжанұлы К. «Рухани уыз» –Алматы, Ана тілі. 1995. 140
Князева Е.Н. Синергетика языка, сознания и культуры. Академия. -М,
Аяпова Т.Т. Сөйлеу әрекетінің онтогенезі: синтаксистік семантиканың дамуы //
Циртаутас И Қазақ тіліндегі еркелету және ізет мағынасын білдіретін
Тамаева Б. Лексико-семантическая группа слов казахского языка с семантикой
Фонарева А. М. Развитие личности ребенка. -М.: Прогресс, 1987.
25

Ұқсас жұмыстар

Балалар әдебиеті кейіпкерлерінің тілдік тұлғасы (Б. Соқпақбаев, М. Гумеров, М. Қабанбаевтың шығармалары бойынша)

Балалар әдебиеті кейіпкерлерінің тілдік тұлғасы

Балалар әдебиетінің үлгілері

Балалар әдебиеті тілінің когнитивтік негіздері

Балалар әдебиеті арқылы бастауыш сынып оқушыларының тілін дамыту

Жаңылтпаштың басқа жанрлармен байланысы

Гумеров шығармалары өшпес мұра

Ана тілі сабағында оқушылардың тіл байлығын дамыту

«Әдебиеттік оқу» құралының құрылымы мен құрылысы