Табыстар мен шығындар көрсеткіштерін талдау
МАЗМҰНЫ
Кіріспе 7
1 Ұйымдардың табыстары мен шығындары туралы есеп көрсеткіштерінің теориялық
1.1 Табыстар мен шығындар экономикалық категория ретінде
1.2 Ұйымдарда табыстар мен шығындар есебін ұйымдастыру 14
1.3 Табыстар мен шығындар көрсеткіштерін талдау 16
1.4 Табыстар мен шығындар есебінің шетелдік тәжірибесі 20
2 Бесқарағай «Казахтелеком» АТБ табыстары мен шығындарының
2.1 Бесқарағай «Казахтелеком» АТБ техникалық – экономикалық
2.2 Табыстар мен шығындар есебі 28
2.3 Бесқарағай «Казахтелеком» АТБ табыстары мен шығындарын
2.4 Табыстар мен шығындарды аудиторлық тексеру
3 Халықаралық есеп стандарттарына сәйкес табыстар мен шығындар есебінің
3.1 Қазақстан Республикасындағы есеп жүйесінің халықаралық стардарттарға көшуімен байланысты
3.2 Табыстар есебін №18 «Түсім» стандартына сәйкестендіру
3.3 «Директ костинг» жүйесін енгізу 48
Қорытынды .............. 52
Пайдаланылған қайнар көздер тізімі ............. 55
Қосымшалар ............. 57
КІРІСПЕ
Қазақстан республикасының қазіргі кездегі дамуы бухгалтерлік есеп жүйесін реформалаумен
Қоғамның әкімшілік-әміршілік жүйеден шығып, нарықтық қатынасқа ену кезеңінде бухгалтерлік
Экономикалық басқарудың жетісе түсуі нарықтық қатынастардың қалшыптасуы меншіктің әртүрлі
Қазақстандық экономиканы сәтті функциялау үшін оны ұйымдастырудың озық құралдары
Кез – келген кәсіпорынның негізгі мақсаты пайда табу болғандықтан,
Дипломдық жұмыс тақырыбы: «Халықаралық стандарттар бойынша табыстар мен шығындар
Таңдалған тақырыптың өзектілігі – табыстар мен шығындарды есептеу, кәсіпорынның
Дипломдық жұмысының мақсаты табыстар мен шығындардың теориялық аспектілерін көрсету,
ҰЙЫМДАРДЫҢ ТАБЫСТАРЫ МЕН ШЫҒЫНДАРЫ ТУРАЛЫ ЕСЕП КӨРСЕТКІШТЕРІНІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ
Табыстар мен шығындар экономикалық категория ретінде
Табыс – бұл белгілі бір уақыт аралығында кәсіпорынның тауарлар
пайда әкеледі. Сондықтан активтердің өсуі кәсіпорынның экономикалық мақсты болып
Өткізілген өнімнің өзіндік құны – табыстың құрамды бөлігі болып
Кәсіпорынның жалпы табысы болмай ол ешқандай пайда алмайды, болашақ
Субъектінің негізгі қызметтен алған және негізгі емес қызметтен алған
Ал бұл табыс сатылған өнімнен, көрсетілген қызметтен алынған немесе
Шаруашылық субъектісінің табыстары мынандай шарттар қанағаттандырылған кезде танылады:
1) табыс сомасы дұрыс бағаланған жағдайда;
2) субъектінің экономикалық пайдаларды алу ықтималдығы болған жағдайда;
3) мәміле бойынша нақтылы жұмсалған немесе күтіліп отырған шығындар
Ұқсас тауарлар мен қызметтерді айырбастау кезінде мәміле бойынша табыс
Егер алынған тауарлар мен қызметтердің өткізу құны дұрыс бағаланбайтын
Қаржылық есеп беру кезінде шаруашылық субъектісі түсініктеме жазба хатында
1) табысты тану үшін қабылданған есеп саясатын, соның ішінде
2) есепті кезең үшін танылған табыстардың әрбір маңызды түрінің
- тауарларды өткізу;
- қызметтер көрсету;
- пайыздар;
- роялти;
- дивидендтер нәтижесінде туындайтын табыстарды, олардың ішінде тауарлар мен
Дайын бұйымдар мен тауарларды сатудан алынатын табыстар мынандай шарттар
1) сатып алушыларға меншік құқығы берілген жағдайда;
2) іс жүзіндегі немесе күтілетін шығындарды бағалау сенімділіктің жоғары
Қазақстан Республикасында кәсіпорындар мен ұйымдардың көп бөлігі табысты анықтау
Есептеудің қағидасы бойынша жұмыстар бухгалтерлердің, сонымен қатар ұйымның басқа
Тауарлы материалдық қорларды сатудан алынған табыстың басты критериі –
Қызмет көрсетуден алынған табыс келесі шарттар орындалған жағдайларда танылады:
1) Есепті күнге мәміленің аяқталу сатысы сенімділіктің жоғары дәрежесімен
2) Мәмілені жүргізу кезінде жатқызылған шығындар ықтималдықтың жоғары дәрежесімен
Мәміленің аяқталу сатысы үш әдістің бірімен аныталады:
1) Анықталған күнге өндірілген шығындардың мәміле бойынша жалпы шығындарға
2) Анықталған күнде орындалған қызметтердің мәміле бойынша қызметтің толық
3) Орындалған жұмыстың талдауы.
Сыйақы, роялти және дивиденд түріндегі табыстар келесі шарттар орындалған
1) сыйақы активтен түсетін нақты табыс есептелетін уақытша ара
2) роялти келісім шарт мазмұнымен сәйкес есептеу әдісі бойынша
3) дивидендтер акционерлік құқығы оны алуға бекітілгенде танылуы тиіс.
Сыйақы және лицензияланған төлемдер әдетте келісім шарт мазмұнына сәйкес
Қызмет көрсетуден алынатын табысты танудың төрт әдісі бар:
1) нақты орындау;
2) пропорционалды орындау;
3) аяқталған орындау;
4) инкассалық қызмет.
Нақты орындау әдісі бір ғана әрекетті орында кезінде алынңан
Пропорционалды орындау әдісі қызметті бір кезеңнен артық орындау кезінде
Аяқталған орындау әдісі өндірістің біртекті немесе біртекті емес кезеңде
Инкассациялау әдісіне сәйкес табыс ақшалай қаржылардың түсуі кезінде танылады.
Шығыстар –бұл табыс алумен байланысты жұмсалған шығындардың бір бөлігі.
Табыстар – бұл кәсіпорын қаржысының өсуі. Табыстардың негізгі бабы
Табыстың қайнар көздері тауарларды сату, жалдан түскен табыстар, пайыздар
«Табыстар мен шығындар» шоты «Меншікті капитал» шотының субшоты болып
Таза табыс – кәсіпорынның салықтарын шегергеннен кейінгі белгілі бір
Пайда кәсіпорынның шаруашылық жүргізуінің соңғы қаржылық нәтижесі болып табылады
Жалпы қорыта келе, табыс дегеніміз ақша сомасының өспелі қозғалысы
1. Қалыптасу сипатына байланысты алғашқы және екінші табыстар
болып болінеді. Бірінші топқа сатудан түскен түсім, пайыз және
салымдар бойынша алынған табыстар кіреді. Екінші топқа қорлар
құрамындағы өзгерістер мен негізгі қорларды қайта бағалау кезінде
қосылған құн түріндегі табыстар жатады.
2. Қызмет түрлеріне байланысты негізгі және негізгі емес қызметтер
бойынша алынған табыстар болып ажыратылады. Негізгі қызмет түрінен
алынған табыстарға сол есепті кезеңге қатысты, ұйымның қаржылық
қызметінің және өндірістік-кәсіпкерлік қызметтерінің нәтижесін құрайтын
табыстар жатқызылса, негізгі емес қызметтерден алынган табыстары оның
басқа да қызмет түрлерімен байланысты болады.
3. Пайда болу көздеріне катысты табыстар активті және пассивті
бөлінеді. Активті табыстарға кәсіпкерлік және еңбектік қызметтерге
байланысты табыстар, еркін мамандық иелерінің табыстары, жер және
жылмайтын мүліктермен байланысты алынган табыстар жатқызылады.
Пассивті табыстарға қызмет көрсетумен, ақпаратты пайдалануға берумен,
интеллектуалдық меншікті сатумен байланысты "бүркемелі" табыстары
мен материалдық-заттык құндылықтарды сатумен байланысты, пайыздар
және дивидендтер түрлеріндегі "бүркемелі емес" табыстары жатқызылады.
4. Жіктеп-талдауға байланысты табыстар операциялық табыстар (жалдық
төлем ақы, акциялар бойынша дивидендтер), төтенше жағдайлармен
байланысты табыстар (зілзала апаттары, өрт, т.б.), әртүрлі шешімдер
қабылдау нәтижесінде алынған басқа табыстар (активтердің тегін келіп
түсуі, оң курстық айырма), ерекше және сирек табыс түрлері
бөлінеді.
Кәсіпорындар өздерінің есеп саясатында алынатын және алынуы мүмкін табыс
Кәсіпорындардың негізгі және негізгі емес қызметтерінің нәтижелеріндегі табыстарының жиыны
1) өнімнің өзіндік құнын анықтау,
аяқталмаған өндірісті бағалау, пайданы анықтау;
2) басқару шешімдерін кабылдау, жоспарлау және болжау;
3) бақылау және реттеу.
Нақты міндеттер айкын болған жағдайда жоғарыда аталған бағыттар бойынша
Экономикалық мазмұнына байланысты шығындар элементтері бойынша және калькуляциялау баптары
Калькуляциялау баптары бойынша топтастырылуы өнімдердің жеке түрлерінің өзіндік құнын
Өнімдердің өзіндік құнына қосу тәсіліне байланысты тікелей (тура) және
Технологиялық процеспен байланысына қатысты негізгі және үстеме шығындар түрлері
Пайда болу орына қарай шығындар өндірістік, яғни өнім өндірумен
Шығындар жүйесін басқарудың функцияларының бірі — шығындарды жоспарлау. Яғни,
Өндіріс көлеміне қатысты шығындар тұрақты және айнымалы болып бөлінеді.
Шығындар көлемін бақылау мен реттеу процесі нақты шығын сомаларының
Шығындар да негізгі қызметпен және негізгі емес қызметпен байланысты
Кәсіпорындардың (ұйымдардың) табыстары мен шығындарының есебін ұйымдастырудың тәртіптері мен
- Қазақстан Республикасының "Бухгалтерлік есеп және қаржылық
қорытынды есеп жөніндегі" заңы, 24 маусым 2002ж.;
- Қаржылық қорытынды есепті дайындау және құрастыру жөніндегі
концептуалдық негздер;
- Халықаралық қаржылық қорытынды есеп стандарттары және ұлттық
бухгалтерлік есеп стандарттары. Стандарттарды пайдалану жөніндегі
методикалық нұсқаулар;
- Бухгалтерлік есептің типтік шоттар жоспары және
пайдалану, яғни негізгі шоттар корреспонденциялары жөніндегі
методикалық нұсқау;
- Бюджетке төленетін міндетті түрдегі төлемдер мен алымдарды
сипаттаушы салық кодексі;
- Қаржы, статистика, құнды қағаздар, салық салалары
нұсқаулық материалдар, актілер және т.б. Ендігі
табыстар мен шығындар есебінің ұйымдастырылуын қарастырамыз.
Ұйымдарда табыстар мен шығындар есебін ұйымдастыру
Ұйымдардың табыстары деп есепті кезеңдегі активтердің кобеюін (ақша
қаражаттарының, басқа да мүліктердің келіп түсуін,кіріске алынуын) және міндеттемелердің
Мұндай табыстарға:
- дайын бұйымдар мен тауарларды сатудан алынатын табыстар;
- қызмет көрсетуден алынатын табыстар;
- дивидендтер, роялтилер және пайыз түрінде алынатын және тағы
Бұл жоғарыда аталған табыстар қатарына шаруашылық субъектісіне келіп түскен,
- алдын ала аванс ретінде алынған табыстар;
- алынған несиелердің және қарыздың қайтарылуы.
Сондай – ақ, қызметтер көрсету жөніндегі мәміленің нәтижесін барынша
Алынған табыстар шаруашылық субъектісі қызметінің түріне және бағытына байланысты
- негізгі қызметтен алынған табыстар;
- негізгі емес қызметтен (жанама қызметтен) алынған табыстар.
Кәсіпорындар мен ұйымдардың табыстары мынадай шарттар қанағаттандырылған кезде танылады:
табыс сомасы дұрыс бағаланған жағдайда;
ұйымның экономикалық пайдаларды алу ықтималдығы болған жғдайда;
ұйым сатып алушыға меншік құқығын берген жағдайда;
мәміле бойынша нақтылы жұмсалған немесе күтіліп отырған шығындар дұрыс
Ұқсас тауарлар мен қызметтерді айырбастау кезінде мәміле бойынша табыс
Қаржы есеп беру кезінде шаруашылық субъектісі түсініктеме
жазбахатында мыналар ашылып көрсетілуі тиіс:
а) табысты тану үшін қабылданған есеп жүргізу саясатын, соның
ә) есепті кезең үшін танылған табыстардың әрбір маңызды түрінің
Шаруашылықтың барлық шығындары мен табыстарына қатаң бақылау берген жағдайда
Табыстар мен шығыстар есебінің шоттар байланысын төмендегі кестеден көре
Кесте 1- Табыстар мен шығыстар есебі бойынша шоттар корреспонденциясы
№ р/н Операциялар мазмұны Дебет Кредит
1 Көрсетілген қызмет құнының көрініс табуы 6010 8110
2 Есептік кезең аяғында 6010 шотын жабу 5610 6010
3 Қызмет көрсету барысында қолданылған негізгі құралдардың тозуын есептеу
4 Қызмет көрсету барысында шығысталған материалдар құны 7110 1310
5 Есептік кезең аяғында 7010 шотын жабу 5610
6 Алынған несие бойынша пайыз есептелді 7310 3010
7 Өнімді сатып өткізу, көрсетілген қызметтер 1210 6010
8 Шаруашылық және әкімшілік қажеттілікке қолданылған тмқ құны 7210
9 Есептік кезең аяғында 6010 шотын жабу 6010
Бұл бөлімнің шоттары тауарларды және басқадай активтерді сатудан, қызмет
Кәсіпорындар мен ұйымдар табыстардың есебі бухгалтерлік есебі мен қаржы
Шығыстар қаржы – шаруашылық қызметтің нәтижесі жөніндегі қорытынды есепте
Табыстар мен шығындар көрсеткіштерін талдау
Табыстар дегеніміз – қаржының түсуі, активтер құныныңөсуі немесе пассивтердің
Ал шығыстар – бұл табыс алумен байланысты жұмсалған шығындарының
Кәсіпорынның нарықтық экономика жағдайында қызмет етуінің негізгі
экономикалық пайдалылығы табыс табумен анықталады. Нарық жағдайында табыстың ролі
Тек табыс қана өзара байланысты үш мәселенің шешімін анықтайды:нені,
Табыс пен шығыстар есебінен кәсіпорынның бюджет, банк және басқа
Кәсіпорын қаржы – шаруашылық қызметінің жалпы бағасы табыстылық арқылы
Табыстың таңдамалы есеп мәліметтері бизнес – жоспар құруға, басқарулық
Шығын өз қызметтерін тиімді орындай алу үшін келесідей негізгі
жуықтаудың белгілі бір дәрежесінде өнім бағасы еңбектің қоғамдық
қажетті шығындарын көрсетуге тиіс және ол сондай – ақ
өнімдерді калькуляциялау және өнімнің өзіндік құнын анықтау жүйесі
ғылыми негізделген болуы қажет;
табысты бөлу механизмі белсенді роль атқаруы керек және өндірістің
дамуы мен оның тиімділігін арттыруда ынталандырушы фатор болуы тиіс.
Шаруашылық қызметтің тиімділігі қабылданған басқарулық шешімдердің тұрақтылығына және уақыттылығына
Талдау субъект қызметінде маңызды роль атқарады және ол бухгалтерлік
Қаржылық талдаудың негізгі мақсаты кәсіпорынның қаржы жағдайының обьективті сипаттамасын
Қаржылық талдаудың мақсатары мынандай:
1) кәсіпорынның қаржылық жағдайын анықтау ;
2) қаржылық жағдайдағы өзгерістерді анықтау;
3) қаржылық жағдайдағы өзгерістерді туғызатын негізгі факторларды бағалау;
4) қаржылық жағдайдың негізгі тенцияларын болжау
Қаржылық талдау әртүрлі модельдер арқылы өткізіледі. Олар негізгі көрсеткіштерінің
Кәсіпорынның қаржылық жағдайын бағалау үшін негізгі болып дескрептивтік модельдер
Предикативтік модельдер болжау үшін қажетті модельдер, яғни кәсіпорынның табыстарын
Нормативтік модельдер арқылы кәсіпорынның іс жүзіндегі қорытындылары бюджет арқылы
Талдамалық жұмыс тиімді және әрекетті болу үшін барқатар талаптарға
Мұндай бөлулер бір зерттеудің әртүрлі тұлғалармен жүргізілмеуі үшін керек.
Ол үшін талдау талдаушының жұмысын жеңілдететін құралдарды, озат әдістерді
Талдау жұмысында келесідей ұйымдастыру кезеңдері бар:
1) шаруашылық қызметтің талдауында суъектілер мен обьектілерді бөлу;
2) талдамалық жұмысты жоспарлау;
3) шаруашылық қызметтің талдауын әдістермен және ақпаратпен қамтамасыз ету;
4) шауашылық қызметтің қорытындылары және жүрісі туралы мәліметтерді аналитикалық
5) талдау қорытындылары бойынша жасалған ұсыныстарды енгізуге бақылау жүргізу.
Бұлар шаруашылық қызметті талдаудың тиімділігін қамтамасыз етеді.
Нарықтық экономика жағдайында кәсіпорынның шаруашылық қызметінің негізгі және түпкі
Бизнестің пайдалылығын сипаттайтын көрсеткіш болып табыстылық табылады. Табыстылықтың көрсеткіштері
Кәсіпорынның табыстылық көрсеткіштерінің өсуіне шаруашылық жүргізуші субъектінің өзі де,
Табыстылық пен көрсеткіштерін талдау міндеттеріне мыналар жатады:
1) табыстылықтың абсалютті көрсеткіштерінің жоспарының орындалуын бағалау;
2) таза табыстың қалыптасуының құрамдас элементтерін зерттеу;
3) табысқа әсер ететін факторлардың әсерін анықтау және өлшеу;
4) табысты бөлу бағыттарын, пропорцияларын және тенденцияларын зерттеу;
5) табыстың өсу резервтерін анықтау;
6) кәсіпорынның даму перспективасын ескере отырып, табысты тиімді пайдалану
7) табыстылықтың әр түрлі коэффициенттерін және олардың деңгейлеріне әсер
Табыстылық пен шығыстылық көрсеткіштерінің төрт тобы бар:
1) өндіріс шығындарының өтелуін сипаттайтын көрсеткіштер;
2) инвестициялық жобаның шығындарын сипаттайтын көрсеткіштер;
3) өткізулердің табыстылығын сипаттайтын көрсеткіштер;
4) капиталдың және оның бөліктерін табыстылығын сипаттайтын көрсеткіштер.
Өндірістік қызметтің табыстылығын сипаттайтын көрсеткіштер шығындардың өтелуін таза пайданың
Өткізілудің табыстылығы бұл өндірістік және коммерциялық қызметтің тиімділігін сипаттайды.
Капиталдың табыстылығы бұл капиталдың әрбір теңгесіне кәсіпорын қанша таза
Табыстың абсалютті көрсеткіштеріне мыналар жатады:
1) өнімді (жұмыс, қызмет) өткізуден алынған табыс;
2) негізгі қызметтен алынған табыс;
3) негізгі емес қызметтен алынған табыс;
4) жалпы табыс;
5) әдеттегі қызметтен алынған табыс.
Табыстылықтың бірінші абсалютті көрсеткіші (жұмыс, қызмет) өткізуден алынған табыс
Өнім өткізуден түскен табыс пен шығысын сомасына қоймадағы өтпеген
Кәіпорында өнімді өткізуден түскен табыс жоспарланған тауар өндірісінен және
Көп жағдайларда тауарлар сатып алушының жауапты сақтауында болады, яғни
Нарық жағдайында тиелген өнімдер үшін есеп айырысудың алдын ала
Алайда оның кемшіліктері де бар: біріншіден, бұл нысан жабдықтаушылар
1.4 Табыстар мен шығындар есебінің шетелдік тәжірибесі
Нарықтық экономикасы дамыған елдердегі Батыста, АҚШ, Германияда көп қолданылатын
Бұл жүйе АҚШ – та ұлы депрессия кезінде пайда
«Директ костинг» жүйесінің бірнеше айырмашылықтары бар.
Оларды жеке қарастырғанда:
1) өндіріс шығындары өзгермелі және тұрақтыға бөлінеді;
2)шектеулі шығындар бойынша өнімнің өзіндік құны калькуляцияланады;
3) табыстар туралы есеп көп стадиялы болады.
«Директ костинг» жүйесінде есеп процесі екі кезеңнен тұрады:
1) өнімнің өзіндік қнын есептеу;
2) нәтижелерді есептеу.
Бірінші кезеңде өзгермелі шығындар өндіріс көлеміне байланысты орнатылады. Өнімнің
Екінші кезеңде бір шотта жинақталған тұрақты шығындар өнімнің әрбір
Сату көлемі көп болса кәсіпорынның табысы да көп болады.
Бұд жүйе, біріншіден, өзіндік құнға тікелей шығындары енгізіледі,
Басты бағыты негізінде өндірістік өзіндік құн және маржиналдық табыс
Маржиналды табыс – бұл өнімді өткізуден алынған табыс пен
«Директ костинг» жүйесі бойынша жасалған табыс туралы есепте өзгермелі
«Директ костинг» жүйесінің бірнеше жетіспеушіліктері де бар. Осы жүйеде
Тұрақты шығындарға - әкімшілік, басқарушылық, коммерциялық және жалпы шаруашылық
Табысқа ие болу қандай да болмасын кәсіпкерлік қызметтің негізгі
Табыстар - кәсіпорынның құнделікті қызметінің нәтижесіндегі активтердің көбеюі немесе
Шығындар - Өнімдерді өндіру, материалдық қорларды сатып алу немесе
Табыстар мен шығындарды тану дегеніміз оларды қорытынды есепке баптар
Табыстар мен шығындарды танудың негізгі мақсаттары:
- табыстар мәнін түсіну, қандай баптардың табыстарға
жатқызылатынын және олардың өлшенуін түсіну;
- табыс алынды деп есепке алу мезетін анықтау;
- шығындар мәні мен олардың құрамын түсіну,
- шығындардың орын алған (жұмсалған) мезетті анықтау;
- операциялық емес пайда мен зиянды және
шығындарды өзара айыру.
Пайда дегеніміз акционерлік капиталға үлес сомасын есепке алмағандағы кәсіпорынның
Зиян дегеніміз акционерлік капиталдың бөлінуін есепке алмағандағы кәсіпорын капиталының
Пайда алу процесі көптеген кәсіпорындар ушін бірқатар шаралардың нәтижесі
Бухгалтерлік ақпараттың негізгі сапалық сипаттамасы болатын уақыттылық және шынайылық
- табыстардың сату барысында танылуы;
- сатылғаннан кейін танылуы;
- сатылғанга дейін танылуы.
Сатылу барысында танылудың басты шарты табыс ретінде танылуы үшін
Кеме, көпір, кеңсе мекемелері құрылыстарында табыстыалу процесі ұзаққа созылады.
- аяқталган келісім әдісі бойынша табыстар мен шығындар келісім-
шарт толық орындалғаннан кейін танылып, есепке алынады.
- аяқталу проценті әдісі бойынша табыстар мен шығындар және
пайда әрбір есепті кезеңде құрылыс жобасының аяқталу
бағалау негізінде танылып,
Бұл әдістердің бірінің таңдалуы кәсіпорын шешіміне байланысты. Құрылыстагы шешуші
- шығындар өлшемі - бұл жалпы жобаға қажетті шығындар
есепті кезеңге қатысты шығындар;
- өндіріп шығару өлшемі - жалпы жоба бойынша қажетті
көлемімен салыстырғандағы есепті кезең нәтижелері.
Бұл әдістердің бірін тандамастан бұрын барлық жағдайларды толық
Жобаның аяқталуына байланысты танылатын табыстар сомасы келесі формуламен анықталады:
Табыстарды өндірістің аяқталуы, өсімше, ашылуына байланысты танудың баламалық үш
Материалдық қорлармен қатар қызмет көрсетулер нәтижесінде де табыстар алады,
- нақты орындау - бұл бір қызмет нәтижесі бойынша
- пропорционалды орындау - кызметтің орындалуы бір есепті кезеңнен
артық уақытқа созылғанда пайдаланылады;
- аяқталған орындау - бірнеше операциялар нәтижесі бойынша
табыстарды тану әдісі. Мысалы, жүкті тиеу, тасымалдау, жеткізу,
түсіру операцияларын орындаушы
жеткізгеннен кейін танып, есепке алады.
- инкассация әдісі - нақты ақша келіп түскеннен кейін
алынады.
Табыстар танылғаннан кейінгі шара - шығындардың танылуы. Бұл табыстарды
1) тікелей шығындар - табысқа сәйкес келетін сатылған тауарлардың
құны;
2) кезең шығындары - сату процесімен байланысты және жалпы
шығындары;
3) бөлінген шығындар - амортизация және сактандыру шығындары жүйелі
түрде есепті кезеңдерге бөлінеді.
Тауарларды сатумен тікелей байланысты шығындар келесі баптардан құралады: өндіріске
Сату процесіне тікелей қатысты шығындар алғашқы тікелей шығындар және
Белгілі-бір баптың қарапайым табыс және шығын немесе пайда және
Шет елдік тәжірибе бойынша пайда мен зиян табыстар мен
2 БЕСҚАРАҒАЙ «КАЗАХТЕЛЕКОМ» АТБ ТАБЫСТАРЫ МЕН ШЫҒЫНДАРЫНЫҢ
2.1 Бесқарағай «Казахтелеком» АТБ техникалық – экономикалық
Кәсіпорынның құрылуының кезеңі телекабельдік қызметпен ұштаса келе 1985 жылы
Байланыс жүйесін әр тұтынушыға орнату, басқа да аймақтармен байланыс
Кәсіпорын өзінің дамуының кезеңі ретінде өзінің қатарлас компанияларымен келісім
Заман талабы осындай ерекше бір жаңалық енгізуді талап етеді.
Жаңа техникалық құрал жабдықтар сатып алып, жұмыс барысында құралдар
Аймақтық телекоммуникация бөлімінде маманданған, қазіргі жүйелік кезеңді жетік меңгерген
Бесқарағай «Казахтелеком» АТБ қызметінің техникалық-экономикалық талдауы оның
Бесқарағай «Казахтелеком» АТБ негізгі техникалық - экономикалық
Кесте 2 - Бесқарағай «Казахтелеком» АТБ техникалық
Көрсеткіштер
2008 ж
2009ж
Ауытқулар
абс.(+/) (%)
1 2 3 4 5
1 Қызмет көрсетуден түскен табыс, мың тенге 111 978
2 Қызмет көрсетудің өзіндік құны, мың теңге 88 645
3 Жалпы табыс, мың теңге 23 333 43 646
4 Жұмысшылардың орта тізімдік саны, адам 56 61 +5
5 Негізгі құралдардың орта жылдық құны, мың теңге. 16
6 Қор қайтарымы, теңге 1,98 1,58 -0,40 -22,8
7 Қор сыйымдылығы, теңге 0,50 0,63 +0,13 +26,0
8 Таза табыс, мың теңге 11 842 21 904
Кестеден көргендей, қызмет көрсетуден түскен табыс көлемі 29544 мың
Жалпы табыс 20 313 мың теңгеге өзгерген, пайыздық көлемі
Жұмысшылардың орта тізімдік саны 2009 жылы 8,9 % өзгерген.
Негізгі құралдардың орта жылдық құны 2009 жылы 3 122
Таза табыс +10 062 мың теңгеге артқан, пайыздық көлемі
Табыстар мен шығындар есебі
Бесқарағай «Казахтелеком» АТБ негізгі қызметтен алатын табыстары
Жалпы бұл аталған шоттар ұйымның негізгі қызметінен алған табыстары
Ұйымдардың алатын табыстарына 1210 «Сатып алушылар мен тапсырушылардың қысқа
Кәсіпорындар мен ұйымдардың негізгі емес қызметтерінен түскен табыстары –
Мұндай қызметтерді атқару, жұмыс істеу барысында алынған табыстары 6210
Бесқарағай «Казахтелеком» АТБ 6210 «Активтердің шығуынан алынатын
Ұйымдардың басқа заңды және жеке тұлғаларға берген қарыздары мен
Сатылатын тауарлардың қайтарылуы, сату және баға шегерімдері туралы ақпаратты
6020 шотта тауарларды сатып алушылардың қайтаруы туралы ақпараттарды жинауға
- нақты төлем үшін шегерім шоты нақты ақшалай
- сконто шегерімдері бағалық шегерулер шартта немесе жабдықтаушы шотында
- диллерлік шегерімдер тауарларды ұйымдастыратын агенттерге және делдалдарға жасалады;
- жабық шегерулер тұйықталған экономикалық бірлестіктерде айналыста болатын өнімнің
Сатып алушыларға жасалған сату шегерімдерінің барлық түрі шартта және
Баға шегерімдерінің есебін жүргізуге 6030 арналған. Жеңілдіктер тауар
Шегерімдердің іс жүзінде келесідей түрлері қолданылады:
алынатын тауарлардың санына байланысты баға жеңілдігі тауарды бір жылға
уақытпен байланысты жасалатын жеңілдіктер негізінен маусымдық сипаты көпшілік сұранысы
- сандық жеңілдік тапсырыстың көлеміне және саласына байланысты баға
- арнайы жеңілдік белгілі бір жабдықтаушымен көптен бері байланысы
6030 шот бойынша сатып алушыларға жасалған жеңілдіктерінің түрлеріне қарай
Жасалған баға жеңілдіктері сатып алушылардың жазатын шот – фактурасында
Кәсіпорындар мен ұйымдардың сатқан өнімдерінің, тауарларының басқа да активтерінің
Бұл шот бойынша жұмыстар істейтін және қызметтер көрсететін және
Бесқарағай «Казахтелеком» АТБ «Сатылған өнімнің және көрсетілген
7110 «Өнімдерді сату және қызмет көрсету бойынша шығындар» және
Бұл шотта сату бойынша жұмсалған кәсіпорын қоймсындағы өнім ыдыстарына
Сатылған өнімдердің шығындары сатып алушының есебінен өтелетін болса, бұл
Өнімдерді сатуға жұмсалатын шығындардың баптары бойынша талдау есебін өнімді
Өнімдерді өткізуге қатысы бар қызметкерлерге жалақы есептелгенде шоттардың корреспонденциясы
Жарнамаға, қойманың күтілуіне, комиссиялық және басқа да шығындарды төлеуге
Өткізу процесінде пайдаланылған материалдық емес активтер және негізгі құралдар
Кәсіпорынға тұтасай алғанда қызмет көрсетуге және оның өндірістік шаруашылық
Жалпы және әкімшілік шығындарды есепке алатын тізімдемеде немесе мшинограммада
Материалдық емес активтер бойынша амортизация есептелгенде: Дебет шот 7210,
Ұйымдардың банк немесе банктен тыс мекемелерден алған несиелер үшін
7710 «Корпорациялық табыс салығы бойынша шығыстар» шоты кәсіпорынның таза
Төтенше жағдайға басшының шешіміне байланыссыз және ұйым әдеттегі қызметіне
Бұл оқиға өте сирек болатындығына қарамастан, ауытқу (аномалдық) сипатына
Кей жағдайда төтенше жағдайды әдеттегі жағдайдан ажырату өте қиынға
Егер оның келесі сиаттамасы бар болса, операция немесе төтенше
- өте сирек болса;
- жай немесе әдеттегі қызметтің бір бөліі болып табылмаса.
Енді бір – біріне ұқсас екі мысал келтіріп көрейік:
Бірінші мысал, астықтың басым бөлігін шегіртке жойып жіберген. Бұл
Екінші мысал, құрғақшылықтың салдарынан алынатын астықтың басым бөлігі алынбай
Келесі жағдайларды төтенше жағдайлар ретінде қарастыруға болмайды:
- валюта бағамының ауытқуы;
- келісім шартта көрсетілген бағаға түзетулер енгізу;
- мүліктерді, құрал – жабдықтарды, инвестицияны сатудан немесе есептен
- салық жеңілдіктерін алып тастауды, корпоративтік табыс салықтарының мөлшерлемесінің
Тоқтатылған операциялардан және төтенше ахуалдан зиян мен табыстың есебі
Табиғат апаттарынан келетін өелмейтін зияндар потенциалды сақтанушы мүлкін, кәсіпкерлік
7510 шотта сақтанушы мүлікті, кәсіпкерлік қаупін саөтандыруға шарт жасасып,
Табиғат апаты салдарынан кәсіпорын жекелеген жағдайларда табыс ала алады.
Негізгі және негізгі емес қызметтерден алынған табыс жылдық жиынтық
Табыс дайын өнімдерден, сатып алынған тауарлардан және көрсеткен қызметтерден
Көрсеткен қызметтен және орындалған жұмыстан алынған табыстар, мына жағдайларды
- есеп беру күніне мәміенің аяқталу кезеңі үлкен деңгейдегі
- мәмілені жүргізу кезінде жұмсалған шығыстарды да мәмілені аяқтау
Ұйым барынша дәлдік деңгейде табысын анықтай алады, ол: мәмілеге
Мәміленің сипатына қарап оның аяқталу кезеңін анықтаған кезде мынадай
- белгілі бір күнге жалпы мәміле бойынша жасалған шығыстардың
- белгілі бір күнге жалпы мәміле бойынша орындалған қызметтің
- орындалған жұмысты талдау.
Қызмет көрсетудің, яғни мәміленің нәтижесінде үлкен деңгейдегі дәлдікпен табысты
7510 «Тоқтатылған опрациялардан келген шығындар» шотта есепке алынған табыстр
2.3 Бесқарағай «Казахтелеком» АТБ табыстары мен
Бесқарағай «Казахтелеком» АТБ табыстар мен шығындарды талдау
Табыстылық пен шығыстылықтың негізгі абсолюттік көрсеткіші жалпы табыс болғандықтан
Жалпы табыс – ақша түрінде есептелген кәсіпорындар мен ұйымдардың
Таза табыс – кәсіпорынның салықтарын шегергеннен кейін белгілі бір
Өнімді өткізуден түсетін түсімдер (ӨӨТ);
Жалпы табыс (ЖТ) = ӨӨТ - ӨӨҚ (өнімнің өзіндік
Негізгі қызметтен түсетін табыс; НҚТ = ЖТ – КШ
Негізгі қызметтен тыс табыстар – бұл өндірістік қызметпен байланысты
Салық салынғанға дейінгі табыстар (БТ) – ол жалпы ұйымның
Салық салынғаннан кейінгі табыстар = 5 пункт – салық
Төтенше жағдайлардан түсетін табыстар (ТЖТ);
Таза табыс ТТ = 6n ± ТЖТ (Ш).
Қарыздарды басқару кезінде бұл көрсеткіштерден басқа келесідей көрсеткіштер пайдаланылады:
-Қосылған құн; ҚҚ = ӨҚ (өндіріс көлемі) – МШ
-Нәтиженің брутто мөлшері; НБМ = ҚҚ – ЕА (еңбек
-Нәтиженің нетто мөлшері; ННМ = НБМ – ҚШ (қайта
Нетто нәтиже бұл кәсіпорынның пайыздарды, салықтарды төлегенге дейінгі табыс
(Нәтиже / шығындар) * 100%;
Кез - келген кәсіпорындар экоомикасының тұрақты дамуы үшін
Талдау процесі кезінде келесі негізгі міндеттер шешіледі: сату көлемі,
Сату көлемі қайта саналады, қатаң біркелкі міндеттерді, сонымен
Ең негізгі факторлық талдау, сату мен кірістің негізін
Шығындар →өндіріс көлемі→кіріс
Жалпы өндіріс шығыны (Z) екі бөлімнен тұрады: тұрақты –
Z= Zv Zc + Zv ;
Немесе бір өнімге кеткен шығын
Z=(Со+ С1)Х
Мұндағы:Х - өндіріс көлемі (өнім бірлігінің саны)
Со- тұрақты шығындар, бірлік өніміне кеткені
С1 – ауыспалы шығындар, бірлік өніміне кеткені
Өндіріс шығындарының дәрежесі өнім көлемінің өзгеруіне мынадай ықпалын тигізеді:
k = ΔZ/ΔN
Мұндағы: k – бұл шығын коэффиценттерінің әсері, яғни өндіріс
ΔZ – кезең ішіндегі шығындардың өзгеруі, %
ΔN - өндіріс көлемінің өзгерісі, %
Шығынсыздықты талдау – бұл ауыспалы шығынның теріс алынады. Бірлік
Негізгі талдау мүмкіндіктері немесе анықтамаларда :
шығындардың көлемін сатуда (рентабельдіктің алдын – алу, шығынның қайта
кәсіпорының қауіпсіздік аймағы
берілген кірісті немесе пайдану алу кезіндегі керекті сату көлемі
тұрақты шығындарың критикалық дәрежесі кезіндегі тұрақты және ауспалы шығындардың
Талдаудың негізгі этаптары
Талдауға қажетті ақпаратты өңдеу, дайындау және жинау
Өнімді өткізу мен өндіріске кеткен тұрақты және ауыспалы шығындарды
Зерттелетін көрсеткіштердің деңгейінің салыстырмалы талдау кезіңдегі өзгерісі
Зерттелетін көрсеткіштердің деңгейінің факторлы талдауы кезіңдегіөзгерісі
Өзгерген ортадағы олардың мөлшерлерін болжау
Шығынсыздық – бұл жағдай бизнес кезіндегіне шығынның, не кірістік
Өнім санының фактілік сатылуы мен шығынсыздық көлемін сату арасындағы
Шығынсыздық нүктесін есептеу келесідей түрде жүргізіледі:
Тб=Тұрақты шығындар / өнім бірлігіннің бағасы - өнім бірлігіне
Шығындар нүктесін талдау келесілер үшін қажет:
Кәсіпорынның өндірістік бағдарламаларының критикалық анықтамасы үшін
Кәсіпорын жағдайын бағалау үшінДаму стратегисян жасау үшін
Шығынсыздықты талдау келесілерді анықтауға мүмкіндік береді.
талап етілетін сату көлемі, шығындардың жабылуын қамтамасыз ету және
сату бағасының өзгеруі кәсіпорындардың кірісіне, тұрақты және ауыспалы шығындарға
жалпы шығын ішіндегі әрбір өнімнің үлесі.
Шығынсыздық нүктесі көмегімен қауіпсіздік диапазонын есептеуге көмектеседі, тәуекел көрсеткіштерінің
УРП = болжамды көлемінің сатылуы – сату көлемінің сатылуы,
Шығынсыздық нүктесінің есептелуі көп түрлі азық – түлік шығаратын
Жалпы сатудағы әрбір өнім үлесі анықталады.
Нақты анықталған табыстар есептеледі.
Бесқарағай «Казахтелеком» АТБ2008-2009жылдар бойынша табыстар мен шығындарының
Кесте 3 – Бесқарағай «Казахтелеком»
Көрсеткіштер Жылдар Ауытқуы (+,-)
2008 жыл 2009 жыл 2008 жыл 2009 жыл
1 2 3 4 5
1 Қызмет көрсетуден түскен табыс, мың тенге 111 978
2 Қызмет көрсетудің өзіндік құны, мың теңге 88 645
3 Жалпы табыс, мың теңге 23 333 43 646
4. Кезең шығыстары, мың теңге
Оның ішінде:
әкімшілік шығындар
өткізуге кеткен шығындар
пайыз бойынша төлемдер 9879
2040
5600
2239 12044
2655
6900
2489 2165
615
1300
250 21,9
3,1
2,3
1,1
5.Өзге да табыстар 3975 8679 4704 1,18
6.Салық салуға дейінгі негізгі қызметтен түскен табыс, теңге 7867
8 Таза табыс, мың теңге 11 842 21 904
Табыстар мен шыыстарды талдау динамикасынан көріп отырғанымыздай, қызмет көрсетуден
Бесқарағай «Казахтелеком» АТБ қаржылық нәтижелерін бағалап, талдауда
Табыстылық көрсеткіштері;
Төлем қабілеттілігі және өтімділік көрсеткіштері;
Қор құрылымы және қаржылық тұрақтылық көрсеткіштері;
Айналымдылық немесе қызмет белсенділігінің көрсеткіштері;
Ал табыстылық көрсеткіштері екі бағытқа негізделеді:
Салыстырмалы;
Абсолютті.
Сонымен қатар, кәсіпорынның қаржылық жағдайын талдауда негізгі ақпарат көзі
Баланс - есепті жылдың басындағы және соңындағы кәсіпорынның қаржы-лық
2.4 Табыстар мен шығындарды аудиторлық тексеру
Бесқарағай «Казахтелеком» АТБ аудиттің мәні шарт бойынша
Аудиттің мақсаты – бұл қаржылық есептер бойынша қорытынды жасау.
1) қаржылық есептің дұрыс жасалғанын анықтау;
2) есепте барлық активтер мен міндеттемелердің толықтай көретілгенін
3) есепте барлық құжаттардың пайдаланғанын белгілеу;
4) іс жүзіндегі мүліктің бағалау әдістемесін, кәсіпорынның есептік саясатынан
Аудиттің міндеті – қаржы есептілігін төмендегідей бағыттар бойынша тексеру:
1) тексеру кезінде есеп және есеп берулерде көрсетілген шығындардың,
2) есеп берулердің дұрыстығын, анықтығын растау;
3) бухгалтерлік есепті жүргізуде олардың заңдар мен нормативтік құжаттарға
4) өзінің негізгі және айналым қорын дұрыс пайдалану арқасында
Қаржылық есеп берудегі аудиттің негізгі міндеті – есеп беруде
Аудиттің объектілеріне мыналар жатады: шаруашылық жүргізуші субъектілердің қаржы жағдайлары,
Егер осы айтылғандар аудиттің объектілері болып табылса, онда олардың
Осы айтылғандарға сәйкес аудит пәні мен объектілерінің алдында төмендегідей
1) субъектінің (кәсіпорынның, акционерлік қоғамның, тағы басқалардың) қаржы нәтижесі
2) дұрыс шешім қабылдау үшін керекті мөлшерде қажетті мағлұматтарды
3) тұрақты түрде субъектілердің экономикалық көрсекіштерін талдау;
4) бухгалтерлік есепті жүргізу және есептілік жөнінде заңдардың, қаулылардың,
5) бастапқы құжаттардың белгіленген нормаға және нормативке сәйкестігін тексеру;
6) клиенттерге бухгалтерлік есепті дұрыс жүргізу, салық салу, құқық
7) өз клиенттерінің санының кобеюіне және олардың нығаюына ат
8) аудиторлық тексеруді жоғары сапада жүргізу.
Қаржылық есептілікті толық тексерген соң аудитор қорытынды жазып, оны
Аудитор мынандай қызметтер кызметтер көрсетеді:
1) бухгалтерлік есептің жүргізілуін және шаруашылық операциялардың заңдылығын және
2) бухгалтерлік есептің ұйымдасуында көмек көрсету;
3) есепті жүргізуде, орнына келтіруде, қаржылық есепті жасағанда көмек
4) салықтарды есептегенде,салықтық жоспарлауда көмек көрсету;
5) есепті жүргізудің жеке сұрақтары бойынша және есепті құрастырғанда
6) шаруашылық қызметтің қорытындыларын талдау және бағалау;
7) қаржылық, құқықтық сұрақтар бойынша маркетинглік, менеджменттік, технологиялық және
8) құрылтайшы құжаттарды дайындау;
9) болашақ партнерлар туралы ақпараттар дайындау [14].
Аудиттің жеке методологиясы барлық ғылым саласына тән әдістер тобынан
Талдау – бүтінді тәжірибе жүзінде бөлшектерге ажыратып, оны ғылыми
Топтау – талдаудан алынған нәтижелерді бірлікке келтіріп, оны ғылыми
Дедукция – жалпыдан ішінараға қарай жасалынатын логикалық ой қорытындысы.
Индукция – ішінарадан жалпыға қарай жасалынатын ой қорытындысы. Қорытынды
Нақты бақылау бухгалтерлік есепте және аудит барысында жеке орын
Бухгалтерлік есепте және аудитте түгелдеу әдісі кәсіпорынның мүлкінің, негізгі
Бесқарағай «Казахтелеком» АТБ аудит барысында түгелдеу процесіне
Аудит барысында есеп жұмысын тексеру өте күрделі процесс. Ол
Нақты тексеру процесінде сараптап анықтау әдісі негізінде өндіріс процесін
Бақылау анықтау әдісі – бұл да нақты тексерудің бір
Аудитор жұмысында логикалық тексеру әдістері үлкен орын алады. Оның
Бесқарағай «Казахтелеком» АТБ ақпараттың қайнар көзі ретінде
Бесқарағай «Казахтелеком» АТБ негізгі қызмет табысын аудиторлық
1) баланс көрсеткіштерінің бас кітап көрсеткіштеріне сәйкестігін тексеру;
2) талдамалық және жинақтамалық есептердің дұрыс жүргізілуін теусеру;
3) талдамалық құжаттар мен есеп регистрлерін тексеру;
4) көрсетілген табыстар сомасының дұрыстығын, растығын, заңдылығын тексеру;
5) дайын өнімді түсіруге шарттың жасалғанын, олардың құжатталғанын;
6) өнім өндіруге байланысты құжаттардың жасалуын;
7) өнім түсірудің бағаларының дұрыс анықталуын жеке шартқа сәйкес
8) түсірілген өнім үшін банкке төлем – талап тапсырмаларының
уақытында ұсынылуын;
9) жабдықтаушының қоймасынан тікелей өнім босатылған жағдайда құжаттардың дұрыс
10) дайын өнімнің қоймалық есебінің дұрыс ұйымдасуын тексеру;
11) өнім (жұмыс, қызмет) түсіру және өткізудің синтетикалық және
3. ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ЕСЕП СТАНДАРТТАРЫНА СӘЙКЕС ТАБЫСТАР МЕН ШЫҒЫНДАР ЕСЕБІНІҢ
3.1. Қазақстан Республикасындағы есеп жүйесінің халықаралық стардарттарға көшуімен байланысты
Қазақстан Республикасындағы бухгалтерлік есеп жүйесінде нарықтық қатынастардын қалыптасуы мен
Ұлттық айырмашылықтардың болуына тәуелсіз түрде халықаралық экономикалық қатынастарды бірегей
Көптеген халықаралық және регионалдык мамандандырылган рымдар бухгалтерлік есепті реттеу
Есеп жүйесінің дамуы ақпараттардың түсініктілігін жақсарту мәселелері қарастырылуда. Есеп
Бухгалтерлік есеп жүйесінің реформаландырышуы үшін ең алдымен нормативтік реттеу
Бухгалтерлік есептің экономикалық аспектілерін таңдаудың үш жолы бар:
• макроэкономикалық реттеу;
• микроэкономикалық реттеу;
• әлеументтік және корпоративті әдіс.
Макроэкономикалық тұрғыда әдістерді таңдау дегеніміз қорытынды есепті тапсыру әдістерінің
Микроэкономикалық тұрғыда әдістерді таңдау кәсіпорын, фирма деңгейінде қорытынды есепті
Әлеументтік-корпоративтік тұрғыда тандау кәсіпорын қызметінің жалпы қоғамға әсерін қадағалайды,
Бухгалтерлік есеп жүйесін жетілдіру барысында көңіл бөлуді талап ететін
Жоғарыда қарастырылған жағдайлардын жиынтығы жалпы білім беру саласынан және
Нарықтық қатынастардың дамуы барысында халықаралық есеп ставдарттарына көшу мақсатында
• бухгалтерлік іс пен бухгалтерлік ой тарихын меңгеру;
• қорытынды есептің құрылымы мен мазмұны, әртүрлі пайдаланушыларға қажетті
• бухталтерлік есептегі саясат, экологиялық факторлар мен нормативтік реттеу
• мәселерді дұрыс шешу мақсатында бухгалтерлердің сәйкес мамандық дәрежесінің
• салық салу және оның қаржылық және басқару шешімдеріне
• ақпараттык жүйелер мен автоматтандырылған жүйелердің ролі;
• қаржылық мәліметтердің нақтылығы мен дұрыстығын қамтамасыз ететін бақылау
Елімізде халықаралық бухгалтерлік есеп және қаржылық қорытынды есепке көшу
3.2 Табыстар есебін №18 «Түсім» стандартына сәйкестендіру
Қаржы есептілігін дайындау және таныстыру принциптерінде акционерлердің салымдарымен қатысы
Табысқа компанияның түсімі де, басқа түсімдер де кіреді. Компанияның
Түсімді есепке алу кезіндегі басты мәселе оны тану кезеңін
Бүл бухгалтерлік стандарт мынадай операциялар және жағдайлардан пайда болатын
- тауарларды сатудан;
- қызметтерді көрсетулерден; және
- пайыз, лицензияланған төлемдер және дивидендтер әкелетін компания
Тауарларға компанияның сату үшін шығарған, немесе қайта сату үшін
Қызмет көрсетуге белгілі бір мерзім ішінде шартта келісілген компанияның
көп кезеңдерде көрсетілуі мүмкін.
Қызмет көрсетуге арналған кейбір шарттар қүрылыс шарттарымен тікелей байланысты,
Компания активтерін басқа үйымдардың пайдалануы түсімнің мынадай нысандарда пайда
1) пайыздар - ақша қаражатын немесе оның
2) лицензияланған төлемдер - компанияның үзақ мерзімді активтерін,
3) дивидендтер - пайданы акционерлік капиталды иеленушілер арасында
Түсім - компанияның әдеттегі қызметі барысында, осындай ағын акционерлердің
Әділ қүн - жақсы хабардар, осындай мәмілені жасауды қалаған
Түсімге тек компаниямен алынған және оның өз жеке шотына
Агенттік қарым-қатынас кезінде тап осылай экономикалық пайданың жалпы ағыны
Түсім алынған немесе алынуға тиіс қарама-қарсы
бойынша бағалануы тиіс.
Операциядан пайда болатын түсім сомасы, әдетте, компания және сатып
Көпшілік жағдайда қарама-қарсы үсыну ақша қаражаты немесе оның баламалары
Алайда, ақша қаражаттарын немесе оның баламаларының түсімін кейінгіге қалдырған
Мысалы, компания сатып алушыға пайызсыз кредит ұсынуы мүмкін немесе
Пайыздың ендірілген ставкасы: үқсас төлем қабілеттілік рейтингімен эмитенттің бірдей
Тауарлар немесе қызметтер сипаты және көлемі жағынан бірдей тауарлар
Тауарларды сатудан түскен түсім мынадай аталған талаптар қанағаттандырылғаннан кейін
а)компания сатып алушыға тауарларды иеленумен байланысты елеулі тәуекелдерді және
б)компанияның әдетте иелену құқығымен байланысты қауымдасатын және сатылған тауарларды
в)түсім сомасы сенімді өлшенгенде;
г)компанияға мәмілемен байланысты экономкалық тиімділіктің пайда болуы ықтимал болып
д)мәмілемен байланысты кеткен немесе күтілетін шығындар сенімді өлшенуі мүмкін
Компанияның сатып алушыға иеленумен байланысты елеулі тәуекелдерді және сыйақыларды
Бұл көпшілік бөлшектеп сатуда болады. Иеленумен байланысты елеулі тәуекелдерді
Егер компания иеленудің елеулі тәуекелдерін сақтап қалса, мәміле сату
Егер компания иеленумен байланысты елеусіз тәуекелдерін сақтап қалса, мәміле
Иеленудің елеусіз тәуекелін сақтайтын компанияның тағы бір мысалы ретінде,
Компанияға экономикалық пайданың мәмілемен байланысты тиісті ағынның пайда болуы
Қызмет көрсету болжанатын мәміленің нәтижесі сенімді бағалана алған жағдайда,
Мынадай талаптар орындалса, мәміленің нәтижесі сенімді бағалануы мүмкін:
а)түсім сомасы сенімді өлшенсе;
б)компанияға экономикалық пайданың мәмілемен байланысты тиісті ағынның пайда болуы
в)есепті күнгі жағдайы бойынша мәміленің аяқталу сатысын сенімді өлшеу
с)мәмілені жүзеге асыру үшін кетірілген шығынды және оны аяқтау
Мәміленің аяқтау кезеңі бойынша түсімді тану көбінесе «дайын болуына
Сәйкес келетін ағымның компанияға мәмілемен байланысты экономикалық пайданың шығуы
Қызмет көрсетуді шамалайтын операция нәтижесі сенімді бағаланбаған кезде түсім
3.3 «Директ костинг» жүйесін енгізу
Директ костинг жүйесін тәжірибеде қолданудың маңыздылығы ерекше болмақ.
Біріншіден, өзіндік құнға тікелей шығындары енгізіледі, ал қалған
Екіншіден, тәжірибеде «директ – костинг» жүйесін қолдану үстеме шығындардың
Қазақстанда директ – костинг элементтері көптеген шаруашылық серіктестіктерде қолданыс
Басты бағыты негізінде өндірістік өзіндік құн және маржиналдық табыс
Айнымалы шығындар бойынша – қоймадағы дайын өнімнің қалдықтарын да
Директ – костинг жүйесін қолданудың бірнеше айрықша ерекшеліктері де
Бірінші - өндірістік шығындарды тұрақты және айнымалыға бөлу;
Екінші – шектелген шығындар бойынша өнімнің өзіндік құнын калькуляциялау;
Үшінші – табысты есептеп шығарудың көп сатылығы. Есеп процессі
Бірінші кезеңде дайын өнімді өндірудің көлемі тікелей шығындармен байланыстығы
Айдың аяғында есеп беру калькуляциясын жасағаннан кейін, барлық
Өнім - материалдық бұйымдар, олар тұтыну немесе пайдалану
Есептік бағаны талдау шаруашылық жүргізуші субьектінің есептік саясатында тіркеледі,
Өнімнің тағыда бір талдаудағы маңызды кезеңі - өнімнің өзіндік
Бірінші кезеңде, - жалпы барлық шығарылған өнімнің өзіндік құны
дайын өнімдер мен жартылай фабрикаттардың қорын бағалау үшін өндірістік
бағалауды бақылау мен белгілену үшін өзіндік құнының деңгейін
Процессті қамтамасыз ету үшін өнімнің өзіндік құны туралы мәліметтерді
Директ-костинг жүйесін пайдалану белгілі қиыңдықтар туғызады: үстеме шығыстарды ауыспалы
Жалпы тұрақты шығыстар қажет қуаттылығын қамтамасыз ете ме, жоқ
«АВС» - бұл өзіндік құнға тек жанама шығындары енгізіледі.
Экономикалық әдебиеттердің көбісінде «АВС» жүйесі мен «директ - костинг»
Сонымен қатар, «АВС» калькуляциялау әдісіне де және өндіріс шығындарының
Бірақ, батыс елдерінде осы екі әдісті бірге қарастырады. Олардың
«АВС» жүйесінің толық өзіндік құннан түбегейлі ерекшелегі, оның
ҚОРЫТЫНДЫ
Шаруашылықтар мен мекемелер, мүліктер мен қаражаттар, қаржылар мен қорлар,
Бухгалтерлік есеп, аудит, талдау арқылы өндірілген өнім, көрсетілген қызмет,
Екінші бөлімде табыстар мен шығыстар есебі, талдауы мен аудиті,
Үшінші бөлімде, табыстар мен шығыстар есебін жетілдірудің жолдары
Осы мәселелерді ескере отырып Бесқарағай «Казахтелеком» АТБ
- өз уақытында қаржылық қызметтің жетіспеушілігін іздеп, төлем қабілеттілігі
қаржылық шешімдерді жоспарлап, шаруашылықта табыс табуда шешімдер қабылдау керек;
кәсіпорынның қаржылық ресурстарын үнемді пайдаланып, қаржылық жағдайын нығайтып, керекті
Қазіргі нарықтық экономикаға түбегейлі көшу кезеңінде бухгалтерлік есепке жүктелетін
Осыған орай қазіргі кезде мемлекет, субъекті және жеке тұлғалар
Бүгінгі таңда жүзеге асырылып жатқан реформалар мен істеліп жатқан
Нарыктық қытынастардың дамуы жаңа қаржылық саясаттың қалыптасуын және де
• ол бюджет табыстарының қалыптасу көзі;
• кәсіпорынның өндірістік және әлеументтік даму көзі.
Бұл функцияларының жиынтығы табысты қоғам мүддесін және кәсіпорын ұжымының
- өнім бағасы белгілі-бір жуық мөлшерде қажетті қоғамдык еңбек
шығындарын сипаттауы қажет, сонымен бірге еңбек өнімділігінің
үздіксіз артуы мен өзіндік құнның төмендеуі есепке алынуы керек;
- калькуляциялау мен өнімдердің
ғылыми түрде негізделуі қажет;
- табыстың бөліну процесі белсенді қызмет атқаруы кажет және
өндірістің дамуы мен оның тиімділігін арттырудың басты факторы
болуы керек;
- табыстың пайдаланылуының тиімділігі
күштердің біріккен жағдайында ғана мүмкін болады.
Кәсіпорындардың (ұйымдардың) табыстары мен шығындарының есебі тақырыбында дипломдық жұмыс
• қаржылық қызмет нәтижесін анықтаушы табыстар мен шығындар
қаржылық қорытынды есептің басты негізгі элементтері болып табылады;
• табыстар мен шығындардың еселті кезеңдер арасында дұрыс бөлінуі
оларды тануға мүмкіндік береді;
• табыстар мен шығындарды өз уақытында және дұрыс тану
қызметінің нәтижесінің дұрыс анықталуының басты шарты;
• табыстардың қалыптасуын аудиторлық тексеруден өткізу және оларды
талдау кәсіпорын кызметінің дұрыс нәтижелі болыуы мен оны болжаудың
негізгі көзі болады;
• табыстар мен шығындар жөніндегі қорытынды есеп мәліметтері әртүрлі
пайдаланушылардың қызығушылығын қанағаттандырушы негізгі ақпарат
көзі болып табылады.
Сонымен қатар зерттелген тақырыптар бойынша төмендегідей мәселелерге көңіл бөлуді
• халықаралық стандарттардың ұлттық тілдегі аудармасының болуы жене
оларды пайдалану жөніндегі нұсқаулардың жасалуы;
• халықаралық стандарттарға көшу барысындағы методикалық негіздердің
жетілдірілуі;
• табыстар мен шығындарды, пайда мен зиянды тану әдістерінің
пайдалану;
• табыстардың құрамы мен мазмұнын талдау тәсілдерін кеңінен қолдану.
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
Дүйсенбаев К.Ш., Төлегенов Э.Т., Жұмағалиева Ж.Г. Кәсіпорынның қаржылық жағдайын
Ковалев В.В. «Практикум по анализу и финансовому менеджменту». -
Москва, Финансы и статистика, 2006.
Кубышкин И. «Использование финансового анализа для управления компанией».//
Попова М. «Как вывести предприятие из финансового кризиса».// Финансовый
Румянцева Е.Е «Новая экономическая энциклопедия».-Москва, Инфра-М, 2006.
Савицкая Г.В. «Анализ хозяйственной деятельности предприятия». - Москва, Инфра-М,
Трохина С.Д., Ильина В.А., Морозова Т.Ф. «Управление финансовым состоянием
Финансовый менеджмент./ Под. ред. Стояновой Е.С. - М.: Перспектива,
Шеремет А.Д. «Теория экономического анализа». - Москва, Инфра-М, 2006.
Савицкая Г.В. Анализ хозяйственной деятельности предприятия,
Сейдахметова Ф.С. , Современный бухгалтерский учет, Алматы, 1999г.
Финансовый учет на предприятии /Под редакцией Р.М. Рахимбековой/ Кеулимжаев
Абленов Д.О. «Основы аудита», учебное пособие, Алматы: Экономика, 2003.
Ажибаева З.Н. Аудит, учебник,Алматы, Экономика, 2004
Дюсембаев К.Ш. «Аудит и анализ финансовой отчетности», Алматы: 2000
Лебедев В.Г., Дроздова Т.Г., Кустарев В.П. и др. «Управление
Назарова В.Л. «Бухгалтерский учет хозяйствующих субъектов» Алматы: Экономика, 2003.
Панков Д.А. «Бухгалтерский учет и анализ в зарубежных странах»,
Радостовец В.К. , Шмидт О.И. «Бухгалтерский учет на предприятии»,
“Бухгалтерлік есеп және қаржылық есептілік туралы” ҚР Заңы. Астана.
Шағын кәсіпкерлік субъектілеріндегі бухгалтерлік есепті ұйымдастыру. Байболтаева Н.Ә. Юсупжанова
Бухгалтерлік есеп принциптері. Н.Ә. Байболтаева. Алматы 2002 жыл.
Бухгалтерлік есеп шоттарының жұмыс жоспары.
Бухгалтерлік есеп стандарттары.
Қаржылық есептіліктің халықаралық стандарттары. Астана 2006 жыл
Журнал «Бюллетень бухгалтера» №51 (453) декабрь 2002 год
ҚОСЫМША А
Бесқарағай «Казахтелеком» АТБ техникалық - экономикалық көрсеткіштері
Көрсеткіштер
2008 ж
2009ж
Ауытқулар
абс.(+/) (%)
1 2 3 4 5
1 Қызмет көрсетуден түскен табыс, мың тенге 111 978
2 Қызмет көрсетудің өзіндік құны, мың теңге 88 645
3 Жалпы табыс, мың теңге 23 333 43 646
4 Жұмысшылардың орта тізімдік саны, адам 56 61 +5
5 Негізгі құралдардың орта жылдық құны, мың теңге. 16
6 Қор қайтарымы, теңге 1,98 1,58 -0,40 -22,8
7 Қор сыйымдылығы, теңге 0,50 0,63 +0,13 +26,0
8 Таза табыс, мың теңге 11 842 21 904
ҚОСЫМША Б
Табыстар мен шығыстар есебі бойынша шоттар корреспонденциясы
№ р/н Операциялар мазмұны Дебет Кредит
1 Көрсетілген қызмет құнының көрініс табуы 6010 8110
2 Есептік кезең аяғында 6010 шотын жабу 5610 6010
3 Қызмет көрсету барысында қолданылған негізгі құралдардың тозуын есептеу
4 Қызмет көрсету барысында шығысталған материалдар құны 7110 1310
5 Есептік кезең аяғында 7010 шотын жабу 5610
6 Алынған несие бойынша пайыз есептелді 7310 3010
7 Өнімді сатып өткізу, көрсетілген қызметтер 1210 6010
8 Шаруашылық және әкімшілік қажеттілікке қолданылған тмқ құны 7210
9 Есептік кезең аяғында 6010 шотын жабу 6010
ҚОСЫМША В
Бесқарағай «Казахтелеком» АТБ2008-2009жылдар бойынша табыстар мен шығыстарының
Көрсеткіштер Жылдар Ауытқуы (+,-)
2008 жыл 2009 жыл 2008 жыл 2009 жыл
1 Қызмет көрсетуден түскен табыс, мың тенге 111 978
2 Қызмет көрсетудің өзіндік құны, мың теңге 88 645
3 Жалпы табыс, мың теңге 23 333 43 646
4. Кезең шығыстары, мың теңге
Оның ішінде:
әкімшілік шығындар
өткізуге кеткен шығындар
пайыз бойынша төлемдер 9879
2040
5600
2239 12044
2655
6900
2489 2165
615
1300
250 21,9
3,1
2,3
1,1
5.Өзге да табыстар 3975 8679 4704 1,18
6.Салық салуға дейінгі негізгі қызметтен түскен табыс, теңге 7867
8 Таза табыс, мың теңге 11 842 21 904
ҚОСЫМША Г
Табыстар мен шығындар есебін жетілдіру жолдары
Іс шаралар Күтілетін нәтиже
1.Табыстар есебін №18 «Түсім» стандартына сәйкестендіру
Түсімді есепке алу кезіндегі оны тану кезеңін анықтауды көрсетеді.
2.«Директ костинг» жүйесін енгізу
Біріншіден, өзіндік құнға тікелей шығындары енгізіледі, ал қалған
Екіншіден, шарада «директ – костинг» жүйесін қолдану үстеме шығындардың
Қаржылардың айналымдылығын жиілетеді.
ҚОСЫМША Е
Бесқарағай «Казахтелеком» АТБ
Интернет және байланыс желісінің жұмысын жақсартудағы әрекеттер
Әрекеттер
Нәтижелер
1. Д – Iinkusb ADCI WAN Modem сапасын жақсарту
2. Байланыс желісінің қазіргі кездегі сымсыз бағанасының сапасын жақсарту
3. 7,5Mбит/с. сапасын жақсарту Жеке бөлінген каналдың жылдамдығын арттыруға
Байланыс желісі мен интернет желісі жоғары жылдамдықта жұмыс істей
61
Кәсіпорынның табыстар мен шығыстарды талдау
Кәсіпорын табысын бөлу және пайданы арттыру жолдары
Қаржы нәтижелерiн талдау
Кәсіпорынның қаржылық нәтижелерінің есебі
Ұйымның табыстар мен шығындардың теориялық аспектілері
Таза пайданы талдау
Қаржыландырудан алынатын табыстар
Аудиттің теориялық негізі мен ерекшеліктері
Қаржы нәтижелерінің түсінігі және теориялық аспектілері
Қаржылық жоспарлау және болжамдар жүйесі