Арқалық қаласындағы еңбек нарығының даму деңгейі
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ...................................................................................................................4
1 ЕҢБЕК НАРЫҒЫ ЖӘНЕ ОНЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ АСПЕКТІЛЕРІ ..................6
1.1 Еңбек нарығы және оның мәні ........................................................................6
1.2 Жұмыссыздық түсінігі және жұмыспен қамту теориялары .......................14
1.3 Еңбек нарығы және тұрғындарды жұмыспен қамтудың мемлекеттік
саясаты .............................................................................................................21
2 АРҚАЛЫҚ ҚАЛАСЫНДАҒЫ ЕҢБЕК НАРЫҒЫНЫҢ ДАМУЫН ТАЛДАУ .................................................................................................................................29
2.1 Арқалық қаласындағы еңбек нарығының даму деңгейі .............................29
2.2 Арқалық қаласындағы еңбек нарығының
мәселелерін талдау...............................................................................................42
2.3 Арқалық қаласындағы жұмыссыздық мәселесін шешудегі шағын
кәсіпкерліктің әсерін талдау...........................................................................44
3 АЙМАҚТАҒЫ ЕҢБЕК НАРЫҒЫН ЖЕТІЛДІРУ ЖОЛДАРЫ ....................50
3.1 Еңбек нарығын мемлекеттік реттеу және жетілдіру жолдары ..................50
3.2 Еңбек нарығын мемлекеттік реттеудегі шетелдік тәжірибе..... .................60
ҚОРЫТЫНДЫ ......................................................................................................72
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ....................................................78
КІРІСПЕ
Еңбек нарығы өндірістің тиімділігін өсіруге, ғылыми-техникалық прогресті жеделдетуге осы
Жұмыссыздық - экономикалық теорияның бұрынғы және казіргі тарихындағы ең
Жұмыспен қамтылмау өндірістің тиімділігін арттыруы, сонымен бірге жұмысшы күшінің
Қазақстан Республикасындағы қалыптасып отырған еңбек нарығы нақты еңбек нарығынан
Кез келген жұмыссыздықтың болуы - қоғам үшін ең ауыр
Дипломдық жұмыстың мақсаты – аймақтағы еңбек нарығының дамуын талдау.
Дипломдық жұмыстың міндеті – еңбек нарығының теориялық негіздерін ашу,
Зерттеу объектісі – аймақтағы еңбек нарығының даму деңгейі.
Еңбек нарығы, жұмыссыздық, жұмыспен қамту, еңбек нарығындағы сұраныс пен
1 ЕҢБЕК НАРЫҒЫ ЖӘНЕ ОНЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ АСПЕКТІЛЕРІ
1.1 Еңбек нарығы және оның мәні
Еңбек нарығы – жұмыс күшіне сұраныс пен ұсыныстың қалыптасу
Еңбек нарығы өндірістің тиімділігін өсіруге, ғылыми-техникалық прогресті жеделдетуге осы
Еңбек нарығы туралы сөз болғанда жұмысқа тарту теориясында жаңа
Енбек нарығының құрамдас бөлігі - жұмысшы күшінің сипатына да
анықтау мәселесі жете зерттелмеді.
жағдайдың бірі - жұмысшылардың
Қазіргі экономикалық теориядағы жаңа көзқарас бойынша, жұмыс күші тауар
Көп укладты экономикада жұмысшыны қабылдайтын кәсіпорын оның жұмыс күшінің
Қазір мемлекет енбекақыны жанама әдістермен реттеуді көздейді. Бірақ, нарық
— кәсіпкерлік даярлау жүйесінің халық шаруашылығының нақтылы қажетінен алшақ
— әр аймақтың жергілікті ерекшеліктері, Қазақстанның экологиялық қолайсыз аймақтары.
Қалаларда да жұмысқа мәжбүр болғандардың қатары көбеюде.
Қазақстанның село, ауылдарында (өнеркәсібінде де) озат елдермен салыстырғанда, еңбек
Тиімді экономикада еңбекке тарту ұтымды болу үшін, әрбір еңбекке
Еңбек нарығында да сұраныс пен ұсыныс заңдары әрекет етіп,
Еңбек нарығы - бұл еңбек мөлшері және институттары, ұдайы
Еңбек нарығы кез келген жағдай-шартта қызмет етеді. Қарапайым шарты
- кәсіпорындар санының көп болуы, керекті жалдама жұмысшыны жалдау
- жоғары дәрежелі мамандандырылған қажетті жалданушылардың көптігі;
- еңбек нарығына бірде-бір жұмысшының немесе кәсіпорынның күшті ықпалы
Еңбекке жинақталған сұраныс жетілген бәсеке нарығында жеке фирмалардың еңбегіне
Еңбекке сұраныс бағасы шектік еңбек өнімділігінен тұрады, демек өнімнің
Шектік өнімнен түскен табыс, төленетін еңбек ақыдан жоғары болғанда
Жалакы мөлшері мен жұмыс күшіне сұраныс мөлшерінің арасындағы тәуелділік
Жұмыс бастылық көлемі
Сурет 1. Жалақы мөлшері мен жұмыс күшіне сұраныс мөлшері
Еңбекке жинақталған ұсыныс халық санымен анықталады, ондағы халықтың еңбекке
Еңбек ұсынысы сұраныс сияқты, жалақы мөлшеріне байланысты, бірақ байланысы
Жұмыс бастылық көлемі
Сурет 2. Еңбек ұсынысы мен жалақы мөлшерінің өзара байланысы
Еңбек ұсынысы екі құбылыспен сипатталады: "орнын басу әсері", "табыс
Себебі, жұмысқа жалданатын адам еңбек пен бос уақыт арасын
Ұсыныс пен сұраныстың қиылысқан жері, жалақының теңестірілген деңгейін көрсетеді.
Жұмыс бастылық деңгейі
Сурет 3. Жалақының теңестірілген деңгейі
Егер жалақы деңгейі темен және w1 тең болса, бұл
Кәсіпорын жұмыс күшін ұстау мақсатымеи жалақыны көбейтеді. Сол кезде
Егер жалақы w2 деңгейіне жетсе, онда ұсыныс сұраныстан артады.
Жұмыс істеуге ынталанушылар саны азаяды (ұсыныс төмен), сонымен қатар,
Еңбек нарығында жетілмеген бәсекелестік жағдайында профсоюздар (жалақы ставкасы) мен
Еңбек нарығының элементтері:
1. Нарықтық қарым-қатынастардың жақтары немесе нарық субъектілері: жұмыс берушілер
2. Еңбек нарығы субъектілерінің қарым-қатынастарын реттейтін құқықтық актілер.
3. Еңбектің нақты түрлеріне еңбекақы мөлшерлемелерін және халықтың жұмыспен
4. Халықты жұмыспен қамту қызметтері (орталықтар, биржалар, бюролар және
5. Еңбек нарығының инфрақұрылымы: жұмыскерлерді кәсіби бағдарлау, дайындау және
6. Өндірістен босатылып жіберілгендер, жаңа жұмыс орнына ауыстырылғанда, жұмыссыздар
7. Жұмыспен қамтуды қамтамасыз етудің балама уақытша нысандары: қоғамдық
Еңбек нарығының барлық элементтерінің бар болуы және өзара әрекеттестігі
Еңбек нарығының қызметтері:
1. Еңбекті сатушылар мен сатып алушылардың кездесулерін ұйымдастыру.
2. Нарықтық өзара әрекеттестіктің әрбір жағының ішінде бәсекелестік ортаны
3. Еңбекақының тепе-тең мөлшерлемелерін белгілеу.
4. Халықты жұмыспен қамту сұрақтарын шешуге мүмкіндік туғызу.
5. Жұмыссыздарды әлеуметтік қолдауды жүзеге асыру. [4]
1.2 Жұмыссыздық түсінігі және жұмыспен қамту теориялары
Жұмыссыздық – бұл жұмыс істегісі келетін еңбекке жарамды халықтың
Жұмыссыздықтың мынандай түрлері бар:
1. Жасырын жұмыссыздық – өндірісте және мемлекеттік аппаратта артық
2. Фрикциондық жұмыссыздық – адамдар бір жұмыстан басқа жұмысқа,
3. Маусымдық жұмыссыздық – жұмыс күшінің тек маусымдық кезеңде
4. Құрылымдық жұмыссыздық – өндірістік қуаттың жетпеуінің нәтижесінде болады:
5. Технологиялық жұмыссыздық – адамдарды машинамен ауыстырудың нәтижесі, біліктілікті
6. Циклдық жұмыссыздық – өндірістің құлдырауынан туындайды, яғни экономикалық
Өнеркәсібі дамыған елдердегі жұмыссыздықтың себептерін талдай отырып, шетел авторлары
Кез келген жұмыссыздықтың болуы - қоғам үшін ең ауыр
Жұмыссыздық деңгейін есептеу төмендегідей формуламен анықталады [5]:
( 1.1 )
мұндағы,
ЖД - жұмыссыздық деңгейі;
ЖС - жұмыссыздар саны;
ЖК - жұмыс күшінің саны.
Жұмыссыздық қоғамға көптеген зиян келтіреді; инфляцияның өсуіне ықпал жасайды,
Жұмыссыздықтың экономикалық және әлеуметтік салдары:
1. Қоғамда бар болатын потенциалды мүмкіндіктер көлемімен салыстырғандағы ЖҰӨ
2. Халықтың әр түрлі әлеуметтік топтарында жұмыссыздық шығыны тепе-тең
3. Жоғары дәрежелі маман жұмысшылар жоғалады. [3]
Жұмыссыздық - экономикалық теорияның бұрынғы және казіргі тарихындағы ең
К. Маркстың қорлану теориясы мен қазіргі технологиялық теория жұмыссыздықтың
Енді осы теориялардын мән-жайына қыскаша тоқталайық.
Мальтузиандык теорияны ағылшын экономисі Томас Роберт Мальтус (1766-1834 жж.)
Ол халық санының және өмір сүру әдісінің өсу қарқыны
Тұрғындардың қарқынды өсуін Мальтус (әрбір 25 жылда екі есе
Қазіргі жағдайда адамзаттың өмір сүру әдісінің тұрғындар қарқынының тез
Ағылшын экономисі Джон Кейнстің баяндауынша, жұмыссыздық бұл тауарға сұранымның
Батыс мектебінің өкілдері. ХХ-шы ғасырдың 30-шы жылдарына дейін жұмыссыздықты
Қазіргі жағдайда «монетарлық теория» өзі туралы барынша айқын көрсете
Сурет 4. Филлипс қисығы
К. Маркс қорлану теориясын жасады. Осы теорияға сәйкес капиталдың
Егер капиталға материалдық-заттық түрінің көзқарасымен қарасақ онда өндіріс құрал-жабдығы
100 станок: 100 жұмысшы немесе
Капитал тек кана материальдық-заттық түрге ие болып қалмай, сондай-ақ
100 станок = 800
100 жұмысшы = 200 v немесе
Капиталдың 800с : 200v (c:v) қатынасы құндық құрылымы деп
Капиталдың органикалық құрылымы - бұл капиталдың техникалық құрылымының құндық
Өндірістің мануфактуралық кезеңі жағдайында капиталдың органикалық құрылымы 9c:lv бастап
1.3 Еңбек нарығы және тұрғындарды жұмыспен қамтудың мемлекеттік саясаты
Еңбек нарығы - бұл нарықтың ерекше түрі, оңда жұмыс
Еңбек нарығы - экономика жағдайын көрсетудің айнасы, тұрғындарды жұмыспен
Ауыл шаруашылығында жұмыспен қамту АҚШ-да 1995-ші жылы 6,5 млн
Біліктілік құрылымында жұмыс күші білім деңгейінің өскендігін байқатады. АҚШ-да
Қазақстан Республикасында 1992 жылға дейін еңбек нарығы болған жоқ.
Қазақстан Республикасындағы қалыптасып отырған еңбек нарығы нақты еңбек нарығынан
Нарықта сұраным мен ұсыным заңы жұмыс жасайды және ол
Егер жұмыс күшін - тауар десек, онда оның құны
Қазіргі кезде біздің Қазақстанда басқа көптеген елдермен салыстырғанда адамның
Қазақстан Республикасы тәжірибесінде енді ғана тұрғындарды жұмыспен қамтудың нарықтық
Ал енді тиімді еңбекпен қамту дегенді қалай түсінеміз?
Толық еңбекпен қамту дегеніміз халық шаруашылығы көлемінде еңбекке қабілетті
Тиімді еңбекпен қамту дегеніміз қоғам кажеттілігін өте аз еңбек
Қазіргі нарықтық экономикада жұмыскерлердің оңтайлы резерві міндетті түрде болуы
Еңбек нарығы нарық түрлерінің ішіндегі ең жетілмегені болып табылады.
Мысалы, американдықтар өмірінің еңбек еткен жылдарында жұмыс орнын орташа
Еңбек нарығындағы тепе-тендік сұраным мен ұсыным көмегімен бекітіледі. Еңбекке
Америкам ғалым-экономисі П.Самуэльсонның ойынша, қоғамдағы еңбекке деген ұсыным төмендегідей
• тұрғындардың жалпы санымен;
• жалпы тұрғындар санындағы өз бетінше тұратындардын үлесінен құралады;
• жыл немесе апта бойынша жұмысшының атқаратын орташа сағат
• жұмысшының жұмсайтын еңбегінің сапасы, саны және біліктілігімен.
Сурет 5. Еңбек нарығындағы сұраным мен ұсынымның ара қатынасы.
Графикте еңбекке деген сұраным мен ұсыным қисығы және жалақы
Біздің экономика әкімшілдік-әміршілдік жүйесінен нарықтық тәсілге көшуі жұмыс күшін
Республикада алдағы жылдары тіркелетін жұмыссыздар саны бірнеше мыңға дейін
Жұмыссыздық бойынша ақы АҚШ-да жалақының 50%-ын құрайды, Жапонияда жұмыссыздардың
Нарықтық экономикасы дамыған көптеген елдерде еңбек нарығындағы әртүрлі категориядағы
Жұмыссыздық мәселесін шешуде ерекше орынды еңбек биржалары (тұрғындарды жұмыспен
Бүгінгі қалыптасқан өмір шындығы, барлық еңбек нарығы элементтерінің қайтадан
Мемлекет кәсіпорын және ұйымдар мүддесін ескере отырып биржа арқылы
Экономикасы дамыған елдер кәсіпорындар мен компанияларында жұмыс күшін жалдау
- біріншіден, фирманың ағындағы тұтыныстарын, оның қосымша даму стратегиясын
- екіншіден, жұмыс күшінің ұлттық нарығының жағдайын ескеру керек.
Жұмыс күшін жалдау кезінде төмендегідей тәсілдер қолданылады:
- жоғарғы және орта оқу орындарынан мамандарды тарту;
- орналасатындарды конкурстық (бәсекелестік) негізде мұқият таңдау, сондықтан
Талдау іс-әрекеті мұқият талқыланып, онда әртүрлі тестілерді қолдану ескерілелі.
Тестілер жұмыс орынына таласатын іздемпаздың лауазымды кызметіне байланысты әртүрлі
Қазақстан Республикасында тұрғындарды жұмыспен қамтудың арнайы бағдарламасы жасалады. Еңбек
2 АРҚАЛЫҚ ҚАЛАСЫНДАҒЫ ЕҢБЕК НАРЫҒЫНЫҢ ДАМУЫН ТАЛДАУ
2.1 Арқалық қаласындағы еңбек нарығының даму деңгейі
Арқалық қаласының территориясы – 1558 мың гектар. Статистикалық мәліметтер
Аймақта 17 өнеркәсіптік кәсіпорын жұмыс істейді, оның ТБРУ «Алюминий
Арқалық қаласына 3700 адамы және 425 үй шаруашылығы бар
2004-2007 жылдарға арналған Арқалық қаласы бойынша халықты еңбекпен қамтудың
Орташа есеппен алғанда, жұмыссыздардың жалпы санының 76,0%-н әйелдер, 7,7%-дан
Кесте 2.1
Арқалық қаласындағы еңбек нарығының 2004-2007 жылдар бойынша көрсеткіштері
Көрсеткіштердің атауы Жылдар Өсу қарқыны, %
2004 2005 2006 2007 2005-2004 2006-2005 2007-2006
Халық саны, мың адам 42,5 42,3 41,9 41,6 99,5
Экономикалық тұрғыдан белсенді халық, мың адам 24,4 24,9 24,6
Жұмыссыздар саны, адам 1784 1612 795 505 90,4 49,3
Жұмыссыздық деңгейі, % 7,3 6,5 3,2 2,0 89,0 49,2
Жұмыспен қамтылғандар, адам 549 469 533 589 85,4 113,6
Жұмыспен қамтылу деңгейі, % 39,2 37,5 90,5 90,1 95,7
Арқалық қаласының халық саны 2004 жылы 42,5 мың адамды,
Экономикалық тұрғыдан белсенді халық 2004 жылы – 24,4 мың
Жұмыссыздар саны 2004 жылы – 1784 адамды, 2005 жылы
Жұмыссыздық деңгейі 2004 жылы – 7,3%-ды, 2005 жылы –
Жұмыспен қамтылғандар саны 2004 жылы 549 адамды, 2005 жылы
Жұмыспен қамтылу деңгейі 2004 жылы – 39,2%-ды, 2005 жылы
2004-2007 жылдары Арқалық қаласында ірі – 6 кәсіпорын, орта
2004-2007 жылдары жұмыс іздеу барысында жұмыспен қамту қызметіне барған
Арқалық қаласында жұмыспен қамтылған жұмыссыздар санының өсуі байқалады. 2007
Кесте 2.2
2004-2007 жылдары ұсынылған вакансиялар саны
Көрсеткіштердің атауы Жылдар Өсу қарқыны, %
2004 2005 2006 2007 2005-2004 2006-2005 2007-2006
Ұсынылған вакансиялар (орындар) 549 469 533 589 85,4 113,6
Жұмыспен қамтылғандар (адам) 549 469 533 589 85,4 113,6
2004-2007 жылдары ұсынылған вакансиялардың барлығына да адамдар жұмысқа орналастырылған.
Вакансиялар банкін толтыру үшін, жұмыс берушілермен Қазақстан Республикасының «Халықты
Жұмыссыз азаматтардың жұмысқа тұруына жәрдемдесу сұрақтары әлеуметтік серіктестік және
Қаланың ірі және орта кәсіпорындарында бос жұмыс орындарының пайда
Жұмысқа орналастыру сұрағы бойынша мемлекеттік емес ұйымдармен жұмыс жүргізілмейді,
Арқалық қаласында Қазақстан Республикасының «Халықты еңбекпен қамту туралы» Заңына
Әлеуметтік жұмыс орындарына орналастырылған жұмыссыздар бухгалтерлердің көмекшілері, заңгерлердің көмекшілері,
Кесте 2.3
2004-2007 жылдары ұсынылған әлеуметтік жұмыс орындары
Көрсеткіштердің атауы Жылдар Өсу қарқыны, %
2004 2005 2006 2007 2005-2004 2006-2005 2007-2006
Ұсынылған әлеуметтік жұмыс орындары 115 80 156 91 69,7
Жұмыспен қамтылғандар (адам) 115 80 156 91 69,7 195,0
2004-2007 жылдары ұсынылған әлеуметтік жұмыс орындарының барлығына да жұмыссыз
2004-2007 жылдары 2275 жаңа тұрақты жұмыс орындары құрылды, олардың
Жұмысшы күшіне деген сұраныс пен ұсынысты теңестіру мақсатында жұмыс
Еңбек нарығындағы бәсекеге қабілеттілікті жоғарылату үшін, жұмыссыздардың біліктілігін жоғарылату
2004-2007 жылдары қаланың №2, №4, №6 орта мектептерінде Ыбырай
Кәсіпшілік бағыт берушілік жұмыс еңбекпен қамту және әлеуметтік бағдарламаларды
Сонымен қатар оқушылар еңбекпен қамту бөліміне республика бойынша вакансияларды
Кесте 2.4
2006-2007 жылдары үлкен сұранысқа ие болған мамандықтар
Вакансиялардың атауы 2006 2007 Өсу қарқыны
2007-2006
1 2 3 4
Мұғалім 3 5 166,7
Бухгалтер 12 15 125,0
Бақылаушылар 29 10 34,5
Электрогаз пісірушілер 22 15 68,2
Кесте 2.4 жалғасы
1 2 3 4
Тасшылар 18 4 22,2
Балташылар 22 20 90,9
Малярлар 5 5 100,0
Маманданбағандар (күзетшілер,
уборшиктер, көмекші жұмысшылар) 154 195 126,6
2006-2007 жылдары үлкен сұранысқа ие болған мамандықтарға мұғалім, бухгалтер,
Мұғалім мамандығына 2006 жылы 3 орынға, 2007 жылы 5
Бухгалтер мамандығына 2006 жылы – 12 орынға, 2007 жылы
Бақылаушыларға 2006 жылы – 29 орынға, 2007 жылы –
Электрогаз пісірушілерге деген сұраныс 2006 жылы – 22 орынды,
Тасшыларға деген сұраныс 2006 жылы – 18 орынды, 2007
Балташыларға деген сұраныс 2006 жылы – 22 орынды, 2007
Малярларға деген сұраныс 2006 жылы – 5 орынды, 2007
Маманданбағандарға, яғни күзетшілерге, уборщиктерге, көмекші жұмысшыларға деген сұраныс 2006
Қаланың кәсіпорындарында жыл сайын арнайы жұмыссыздар үшін қоғамдық жұмыстар
Кесте 2.5
2004-2007 қоғамдық жұмыстарға жіберілгендер саны және жергілікті бюджеттен бөлінген
Көрсеткіштердің атауы Жылдар Өсу қарқыны, %
2004 2005 2006 2007 2005-2004 2006-2005 2007-2006
Қоғамдық жұмыстарға жіберілгендер, адам қажеттілігі 739 778 750 750
Бюджеттен пайдаланылған қаражат көлемі, мың теңге 7563 12137 14508
Қоғамдық жұмыстарға жіберілгендер саны 2004 жылы – 739 адамды,
Жергілікті бюджеттен пайдаланылған қаражат көлемі 2004 жылы – 7563
Кесте 2.6
2006-2007 жылдары категориялар бойынша қоғамдық жұмыстарға жіберілгендер саны
2006 2007 Ауытқуы (адам)
Адам Қоғамдық жұмыстарға қатысушылардың жалпы санындағы үлесі, % Адам
21 жасқа дейінгі жастар 42 5,7 61 8,1
Әйелдер 515 68,6 546 72,8 +31
Мүгедектер 1 0,2 2 0,2 +1
Жалғызбасты және көпбалалы ата-аналар 27 3,6 24 3,2 -3
Аз қамтамасыз етілгендер 355 47,3 264 35,2 -91
Тұрақты жұмысқа орналасты -
рылғандар 135 18,0 164 21,8 +29
21 жасқа дейінгі жастар 2006 жылы – 42 адамды,
2006 жылы – 515 әйел, 2007 жылы – 546
Қоғамдық жұмыстарға жіберілген мүгедектер саны 2006 жылы – 1
Қоғамдық жұмыстарды атқаруға жіберілген жалғызбасты және көп балалы ата-аналар
Қоғамдық жұмыстарға жіберілген аз қамтамасыз етілгендер саны 2006 жылы
Тұрақты жұмысқа орналастырылғандар саны 2006 жылы – 135 адамды,
2004-2007 жылдары курстық дайындық «Торғай аграрлық-техникалық колледжінің» «Қостанай облысының
Кесте 2.7
2004-2007 жылдары кәсіби оқытуға жіберілгендер саны және жергілікті бюджеттен
Көрсеткіштердің атауы Жылдар Өсу қарқыны, %
2004 2005 2006 2007 2005-2004 2006-2005 2007-2006
Кәсіби оқытуға жіберілгендер, адам 25 79 66 57 316,0
Жергілікті бюджеттен пайдаланылған қаражат көлемі, мың теңге 660 941
Кәсіби оқытуға жіберілгендер саны 2004 жылы – 25 адамды,
Жергілікті бюджеттен пайдаланылған қаражат көлемі 2004 жылы – 660
2004-2007 жылдары кәсіби дайындық пен қайта дайындыққа 65 жұмыссыз
Кесте 2.8
2006-2007 жылдары кәсіби оқытуға жіберілгендер саны
2006 Жұмысқа
орналасты-
рылғандар 2007 Жұмысқа
орналасты-
рылғандар Ауытқуы, адам
2007-2006
1 2 3 4 5 6
Кесте 2.8 жалғасы
1 2 3 4 5 6
Кәсіби оқытуға
жіберілгендер
саны, адам 66 51 65 52 -1
Оның ішінде
мамандықтар
бойынша:
Тасшы 17 15 0 0 -17
Балташы 24 19 15 13 -9
Электрогаз пісіруші 11 7 8 7 -3
Электромантер 0 0 7 6 +7
Аспаз 0 0 9 8 +9
Маляр 14 10 0 0 -14
Сатушы 0 0 8 8 +8
Кәсіби оқытуға жіберілгендер саны 2006 жылы – 66 адамды,
Кәсіби дайындау мен қайта дайындауға жұмыс берушілер де қатысады.
ТБРУ «Қазақстан Алюминийі» АҚ 160 адамды белез автокөлігінің жүргізушілері,
Жұмыспен қамту қызметімен жұмыссыздар ретінде 212 адамнан тұратын 55
2004-2007 жылдары жұмысқа орналасу сұрағы бойынша 320 адам консультатция
2.2 Арқалық қаласындағы еңбек нарығының мәселелері
Арқалық қаласындағы еңбек нарығының негізгі мәселесі – қала депрессия
Келесі мәселе – Арқалық қаласындағы өнеркәсіп саласы әлсіз дамыған,
Арқалық қаласындағы жұмыссыздық деңгейін төмендету мақсатымен
“2006-2008 жылдарға арналған жұмыспен қамту Бағдарламасы” қабылданды. Бұл бағдарламаны
2006-2008 жылдарға арналған жұмыспен қамту Бағдарламасын “Арқалық қалалық жұмыспен
Жұмыспен қамту бағдарламасына 2006 жылы – 19 млн 661
Жұмыспен қамту бағдарламасы бойынша жұмыссыздар қысқа мерзімді кәсіби курстарда
Жұмыспен қамту бағдарламасын жүзеге асыруға 2008 жылы бөлінген қаржының
Арқалық қаласындағы жұмыссыздық деңгейін төмендету және еңбек нарығын әрі
1. Жұмыссыздарды әлеуметтік қорғау бойынша қосымша шараларды жүзеге асыру
2. Жұмыссыз азаматтарды уақытша қоғамдық жұмыс орындарына орналастыру. Мұндай
3. Жұмыссыздардың тұрақты бос жұмыс орындарына орналасуына жәрдемдесу.
Арқалық қаласының еңбек нарығындағы жұмыссыздар санының 25-30%-ы – еркектер,
Негізінен қазіргі кезде Арқалық қаласындағы еңбек нарығына білікті жұмысшы
Арқалық қаласындағы еңбек нарығының тағы бір өзекті мәселесі –
Орташа есеппен алғанда, Арқалық қаласындағы жұмыссыздар үлесінің 7,7%-дан 9,2%-ға
Арқалық қаласында «Жастар практикасы» Бағдарламасы бойынша жоғары және орта
2.3 Аймақтағы жұмыссыздық мәселелерін шешудегі шағын кәсіпкерліктің әсерін талдау
Шағын кәсіпкерліктің дамуы – тиімді экономиканы құрудың, халықтың өмір
Кесте 2.9
2006-2007 жылдар аралығындағы шағын кәсіпорындар саны
Көрсеткіштердің атауы Жылдар Өсу қарқыны, %
2006 2007 2008 2007-2006 2008-2007
1 2 3 4 5 6
Шағын кәсіпорындар 1135 1367 1684 120,4 123,2
Олардың ішінде:
Кесте 2.9 жалғасы
1 2 3 4 5 6
Жеке кәсіпкерлер 846 1013 1254 119,7 123,8
Үй шаруашылықтары 214 266 327 124,3 122,9
Заңды тұлғалар 75 88 103 117,3 117,0
Арқалық қаласында 2006 жылы – 1135 шағын кәсіпорын, 2007
Сурет-6. Арқалық қаласындағы 2006-2008 жылдары шағын кәсіпкерлік секторында жұмыс
Арқалық қаласының шағын кәсіпкерлік секторында жұмыс істейтін адамдар саны
Сурет-7. 2006-2008 жылдары Арқалық қаласының бюджетіне шағын кәсіпкерліктен түскен
Арқалық қаласының бюджетіне шағын кәсіпкерліктен түскен салықтар көлемі 2006
Шағын кәсіпкерлік қызмет түрлері бойынша экономикалық жалпы алғанда барлық
2008 жылдың 1 қаңтарындағы жағдай бойынша, сауда саласында 245
«Шағын кәсіпкерлікті қолдау қоры» Акционерлік қоғамының уәкілдігімен 2007 жылы
«Арқалық қалалық несие үйі» жауапкершілігі шектеулі серіктестігімен жалпы сомасы
Мал шаруашылығын және өсімдік шаруашылығын дамыту мақсатында «Ауыл шаруашылығын
Арқалық қаласында екінші деңгейлі банктердің 3 филиалы қызмет етеді.
Жеке кәсіпкерлікті мемлекеттік реттеудің негізгі принциптері – жеке кәсіпкерліктің
Қазіргі кезде Арқалық қаласында жалпы мәселелерді шешу және кәсіпкерлердің
Арқалық қаласы бойынша «Арқалық қаласының шағын кәсіпкерлік бойынша қоғамдық
Қалада мәселік сұрақтарды шешу кезіндегі шағын кәсіпкерлік пен билік
Бағаларды тұрақтандыру және төмендету үшін ай сайын жоспарлық тәртіппен
2007 жылы ауылшаруашылығы өнімдерінің 28 жәрмеңкесі өткізілді. Бұл жәрмеңкелерде
Арқалық қаласы бойынша 2006-2010 жылдарға арналған шағын кәсіпкерлікті қолдау
- 2007 жылдың маусым айында «Жұлдызай-КФ» ЖШС пайдалануға енгізілді.
- «Алюминстрой» ЖШС-де асфальт өндірісі бойынша жаңа цех пайдалануға
- 2007 жылдың қыркүйек айында «Арай» наубайханасы ашылды. Нан
- «Батыр-Г» ЖШС-де оттегі баллондарын толтыру басталды. 13 жаңа
- бір жыл ішінде қала және ауыл халқы орналасқан
- 2007 жылы өнеркәсіп өндірісі өнімдерінің жәрмеңкесі өткізілді. Жәрмеңкеге
Шағын кәсіпкерлікті дамыту және қолдау бағдарламасымен алдын-ала қарастырылған іс-шараларды
- шағын кәсіпкерлік субъектілері санының 10-12%-ға өсуін қамтамасыз ету;
- шағын кәсіпкерлік субъектілерінің өнім (қызметкер, жұмыстар) өндірісінің жалпы
- қаланың өнеркәсіптік әлеуетін 6%-ға ұлғайту және дамыту.
3 АЙМАҚТАҒЫ ЕҢБЕК НАРЫҒЫН ЖЕТІЛДІРУ ЖОЛДАРЫ
3.1 Еңбек нарығын мемлекеттік реттеу және жетілдіру жолдары
Көп ғасырлық тарихы бар еңбек нарығының дамуы оның қызмет
Еңбек нарығындағы әрекет ететін заңдар көрінісі ( мысалы, сұраныс
Еңбек нарығын мемлекеттік реттеу 3 бағытта жүзеге асады:
1. Бос халықты еңбекпен қамту және көмек көрсету, еңбек
2. Икемді еңбек нарығын білімге ынталандыру, әр түрлі әлеуметтік
3. Жұмыссыздықтан зардап шеккен адамдарды әлеуметтік қорғау.
Еңбек нарығын реттеу еңбекке деген сұраныс пен ұсынысқа әсер
Кәсіподақтар жалақыны өзгерту үшін түрлі маңызды әдістерді пайдаланады. П.
1) кәсіподақтар еңбекті ұсынуды шектей алады. Мысалы, оны эмиграцияға
2) кәсіподақтар шартта көрсетілген жалақы ставкасын көтеруді, тепе-теңдік нүктесінен
3) кәсіподақтар еңбекке сұранысқа.
Қазіргі нарық өзіне мемлекеттің де ықпалын енгізуде. Мемлекеттің заң
Еңбек нарығына мемлекеттік әлеуметтік бағдарламасының (табысы аз отбасыларына көмек,
Еңбек нарығындағы мемлекеттің аралық қызметінің рөлі маңызды. Мемлекет жұмыс
Нарық еңбегін реттеуде еңбек биржасының алатын орны ерекше. Еңбек
Францияда жұмыспен қамтамасыз етумен айналысатын, ол үшін жауап беретін
1. Жұмыс іздегендерге және ақысы келгендерге, мамандық жөнінде кеңес
2. Жұмыспен қамтамасыз ету мақсатында жүргізілетін кәсіпкерлікті аймақтық, сонымен
Бұл мақсаттарды жүзеге асыру үшін агенттік кадрларды әзірлеу, кәсіпке
Мемлекеттің еңбек биржаларымен қатар әр түрлі мамандықтар бойынша жұмысшыларды
Алайда, еңбек нарығының жайына еңбек биржалары айтарлықтай ықпал ете
80-жылдардың ортасында еңбек нарықтарын реттеуге елеулі өзгерістер болды. Мұның
Қалыптасқан жағдайдан шығу үшін мынаны ұсынады: Еңбек нарығын реттеуді
Жұмысшылардың еңбекақы төлеудің түрлерін таңдап алуы, әлеуметтік өтемдер, жұмыс
Еңбек нарығына үлкен икемділік, ауқымдылық беру кәсіпкерлердің еңбекті сатып
Еңбек нарығын флексиблендірудің қорытындысы оны реттеумен еңбекшілердің әлеуметтік кепілдіктерін
Әлеуметтік қорғау жүйесі қазіргі нарықтық экономикада жұмысқа жарайтын қабілеті
- импортты алмастыратын халық тұтынатын тауарлар, құрылыс материалдарын, құрал-жабдықтардың
- қызмет көрсету, біріншіден жекеменшік пәтер иелерінің кооперативтерінің, саласын
- аграрлық кешен өнімдердің әрі қарай өңдеу жөніндегі өндірістерді
Қазақстан Республикасының 1999 жылғы 10 желтоқсандағы №49-І «Қазақстан Республикасындағы
2007 жылы 15 мамырда Қазақстан Республикасының Еңбек Кодексі қабылданды.
Еңбек нарығын реттеу, ең алдымен, жұмыс күшіне сұраныстың қалыптасуына
Экономикадағы құрылымдық өзгерістердің тереңдеуіне байланысты мемлекет жұмыскерлерді қайта оқыту,
Жұмыссыздық, халықты жұмыспен қамтамасыз ету мәселесі осы күндері ең
Әрине бұл Қазақстанның ұзақ мерзімдік әлеуметтік-экономикалық және құрылымдық даму
Сонымен, бүгінгі күндері Қазақстанда халықты әлеуметтік қорғаудың және халыққа
Әлеуметтік нормативтер жалпы мемлекет, өндіріс, әр түрлі әлеуметтік топтар
тұрғындардың барлығына ортақ әлеуметтік-экономикалық кепілдіктер мен әлеуметтік қорғаулар;
қоғамның экономикалық белсенді мүшелеріне, яғни еңбекпен қамтылғандар мен уақытша
қоғамның еңбекке жарамсыз мүшелерінің мүддесін қорғайтын және оларға белгілі
Кез келген мелекеттің негізгі міндеті халықты жұмыспен қамтамасыз ету
Халықты еңбекпен қамту саясатының негізгі бағыттары былай анықталған:
еңбек және әлеуметтік Заң шығару жүйесін толықтыру және нақтылай
жұмыстан шығып қалған азаматтардың қайтадан жұмысқа тұруына көмектесу;
жаңа жұмыс орындарының құрылуын қолдау және жеке кәсіпкерліктің дамуына
жұмыссыздарды әлеуметтік қорғау.
Нарық жағдайында әлеуметтік қатынастар жүйесін ұйымдастыру және реттеу
Мемлекеттік және аймақтық бағдарламалар бюджеттік қаражаттармен қатар жеке кәсіпорындардың,
Қазіргі әлеуметтік-экономикалық жағдайдағы жастардың кәсіби тұрғыда өзін-өзі анықтау және
3.2 Еңбек нарығын мемлекеттік реттеудегі шетелдік тәжірибе
Нарықтық экономикасы дамыған елдердің тәжірибесі көрсетіп отырғандай, мемлекет еңбек
Заңның негізгі ережелеріне сәйкес, мемлекет келесідей функцияларды жүзеге асырады:
- қаржылық-несиелік, инвестициялық және салықтық саясаттардың шараларын әзірлеу. Бұл
- азаматтардың заңды құқықтары мен мүдделерін сақтау және сәйкес
- халықты жұмыспен қамтуға жәрдемдесудің федералдық және территориялық бағдарламаларын
- халықты жұмыспен қамтудың мемлекеттік қызметін құру;
Халықты жұмыспен қамтуға жәрдемдесудің мемлекеттік саясатының мазмұны еңбек ресурстарын
Еңбек нарығындағы құқықтық реттеуді жүзеге асыра отырып, мемлекет жұмыспен
Осылайша қазіргі әрекет етіп жатқан заңнама бойынша, мемлекетке негізінен
1) ішкі нарықтық қорғау;
2) ТМД елдерімен реформа жылдары әлсіреген шаруашылық байланыстарды қалпына
3) Өзара достықпен біріккен елдер территориясында біртұтас экономикалық кеңістікті
Еңбек нарығын мемлекеттік реттеу жұмыспен қамтуды реттеу жүйесінің бір
Бұл министрлік халықты жұмыспен қамтудың мемлекеттік қызметінің ұжымдық еңбектік
Сурет 8. Ресейдің еңбек нарығындағы мемлекеттік реттеу органдары
Денсаулық сақтау және әлеуметтік дамыту Министрлігіне жүктелген негізгі функцияларға
- мемлекеттік әлеуметтік-демографиялық саясаттың негізгі бағыттарын іске асыру бойынша
- халықтың жекелеген категориялары бойынша федералдық және аймақтық деңгейлерде
- жұмыспен қамтудың федералдық бағдарламасын әзірлеуді ұйымдастыру және үйлестіру;
- демографиялық болжауларды ескере отырып жұмыс орындарына деген қажеттілікті
- әлеуметтік қолдауға ерекше мәжбүр азаматтарды әлеуметтік қолдау бойынша
- еңбек ресурстарының икемділігін жоғарылату бойынша ұсыныстарды әзірлеу және
- жұмыссыздарды тіркеу тәртібін және қоғамдық жұмыстарды дамыту бойынша
- жұмыссыздық бойынша жәрдемақыларды, оқытуға жіберілген азаматтарға стипендияларды төлеу
- кәсіпкерлік қызметтің дамуына және жұмыссыздардың өз бетімен жұмыспен
- жұмысты ұйымдастыру және федералдық деңгейде вакансиялар банкін қолдану
Министрлік сонымен қатар кадрлық потенциалды дамыту саласындағы жұмыстарды атқарады,
Қазіргі кезде сонымен қатар Ресей Федерациясы Президентінің бақылауындағы еңбек
Сурет 9. Ресей Федерациясы Президентінің бақылауындағы еңбек нарығын реттеу
Жұмыспен қамтылуға жәрдемдесу және еңбек нарығын реттеу саласындағы мемлекеттік
Жұмыс берушілердің еңбек туралы заңнаманы және еңбекті қорғау бойынша
Жұмыспен қамтудың және Ресейдегі еңбек нарығын реттеудің біртұтас мемлекеттік
Соңғы онжылдықтарда Жапония мемлекетінің әлеуметтік-еңбектік қатынастар саласындағы саясаты елеулі
Жапониядағы еңбекті басқарудың мемлекеттік жүйесі көптеген мықты жақтар мен
Мемлекеттік басқару жүйесі жалпы алғанда еңбек және еңбек қатынастары
Жапониядағы Еңбек және әлеуметтік қамтамасыз ету Министрлігі қызметінің ең
Өмірлік жұмысқа алу жүйесінде жапондық билік елеулі оң потенциалды
Еңбек және әлеуметтік қамтамасыз ету Министрлігі әлеуметтік қолдау және
Жұмыссыздық бойынша қамтамасыз ету, зейнетақымен қамтамасыз ету, медициналық қамтамасыз
Өмірлік жұмысқа алуды мемлекеттің қолдауы оның елдегі әлеуметтік жағдайды
Билік өкілдері үшін өмірлік жұмысқа алудың ең маңызды құндылығы
Алайда, одан да өте маңызды қолдаудың белгілері қарастырылады. Ең
Еңбек заңнамасының көмегімен мемлекет бизнес үшін жұмысшы күшін пайдалану
Бизнестің басымдықтары қаржылық көмектің нарық субъектілеріне бағыттылығы туралы сұрақтарды
Осылайша, еңбек саласындағы жапондық мемлекеттік аппарат саясатының өте маңызды
ҚОРЫТЫНДЫ
Еңбек нарығы – жұмыс күшіне сұраныс пен ұсыныстың қалыптасу
Еңбек нарығы - бұл жұмыс күшін тауар ретінде сату-сатып
Еңбек нарығында да сұраныс пен ұсыныс заңдары әрекет етіп,
Еңбекке жинақталған сұраныс жетілген бәсеке нарығында жеке фирмалардың еңбегіне
Еңбекке жинақталған ұсыныс халық санымен анықталады, ондағы халықтың еңбекке
Еңбек нарығының элементтері:
1. Нарықтық қарым-қатынастардың жақтары немесе нарық субъектілері: жұмыс берушілер
2. Еңбек нарығы субъектілерінің қарым-қатынастарын реттейтін құқықтық актілер.
3. Еңбектің нақты түрлеріне еңбекақы мөлшерлемелерін және халықтың жұмыспен
4. Халықты жұмыспен қамту қызметтері (орталықтар, биржалар, бюролар және
5. Еңбек нарығының инфрақұрылымы: жұмыскерлерді кәсіби бағдарлау, дайындау және
6. Өндірістен босатылып жіберілгендер, жаңа жұмыс орнына ауыстырылғанда, жұмыссыздар
7. Жұмыспен қамтуды қамтамасыз етудің балама уақытша нысандары: қоғамдық
Еңбек нарығының барлық элементтерінің бар болуы және өзара әрекеттестігі
Еңбек нарығының қызметтері:
1. Еңбекті сатушылар мен сатып алушылардың кездесулерін ұйымдастыру.
2. Нарықтық өзара әрекеттестіктің әрбір жағының ішінде бәсекелестік ортаны
3. Еңбекақының тепе-тең мөлшерлемелерін белгілеу.
4. Халықты жұмыспен қамту сұрақтарын шешуге мүмкіндік туғызу.
5. Жұмыссыздарды әлеуметтік қолдауды жүзеге асыру.
Жұмыссыздық – бұл жұмыс істегісі келетін еңбекке жарамды халықтың
Жұмыссыздықтың мынандай түрлері бар:
1. Жасырын жұмыссыздық – өндірісте және мемлекеттік аппаратта артық
2. Фрикциондық жұмыссыздық – адамдар бір жұмыстан басқа жұмысқа,
3. Маусымдық жұмыссыздық – жұмыс күшінің тек маусымдық кезеңде
4. Құрылымдық жұмыссыздық – өндірістік қуаттың жетпеуінің нәтижесінде болады:
5. Технологиялық жұмыссыздық – адамдарды машинамен ауыстырудың нәтижесі, біліктілікті
6. Циклдық жұмыссыздық – өндірістің құлдырауынан туындайды, яғни экономикалық
Жұмыссыздық қоғамға көптеген зиян келтіреді; инфляцияның өсуіне ықпал жасайды,
Жұмыссыздықтың экономикалық және әлеуметтік салдары:
1. Қоғамда бар болатын потенциалды мүмкіндіктер көлемімен салыстырғандағы ЖҰӨ
2. Халықтың әр түрлі әлеуметтік топтарында жұмыссыздық шығыны тепе-тең
3. Жоғары дәрежелі маман жұмысшылар жоғалады.
Еңбек нарығы - бұл нарықтың ерекше түрі, оңда жұмыс
Еңбек нарығы - экономика жағдайын көрсетудің айнасы, тұрғындарды жұмыспен
Нарықта сұраным мен ұсыным заңы жұмыс жасайды және ол
Толық еңбекпен қамту дегеніміз халық шаруашылығы көлемінде еңбекке қабілетті
Тиімді еңбекпен қамту дегеніміз қоғам кажеттілігін өте аз еңбек
Нарықтық экономикасы дамыған көптеген елдерде еңбек нарығындағы әртүрлі категориядағы
Жұмыссыздық мәселесін шешуде ерекше орынды еңбек биржалары (тұрғындарды жұмыспен
Арқалық қаласында 17 өнеркәсіптік кәсіпорын жұмыс істейді, оның ТБРУ
Арқалық қаласындағы еңбек нарығының негізгі мәселесі – қала депрессия
Келесі мәселе – Арқалық қаласындағы өнеркәсіп саласы әлсіз дамыған,
Арқалық қаласындағы жұмыссыздық деңгейін төмендету мақсатымен
“2006-2008 жылдарға арналған жұмыспен қамту Бағдарламасы” қабылданды. Бұл бағдарламаны
2006-2008 жылдарға арналған жұмыспен қамту Бағдарламасын “Арқалық қалалық жұмыспен
Арқалық қаласындағы еңбек нарығының тағы бір өзекті мәселесі –
Арқалық қаласындағы шағын кәсіпкерлік экономиканың өмір сүру сапасын жоғарылататын,
Еңбек нарығын мемлекеттік реттеу 3 бағытта жүзеге асады:
1. Бос халықты еңбекпен қамту және көмек көрсету, еңбек
2. Икемді еңбек нарығын білімге ынталандыру, әр түрлі әлеуметтік
3. Жұмыссыздықтан зардап шеккен адамдарды әлеуметтік қорғау.
Еңбек нарығын реттеу еңбекке деген сұраныс пен ұсынысқа әсер
Қазіргі әлеуметтік-экономикалық жағдайдағы жастардың кәсіби тұрғыда өзін-өзі анықтау және
Ресейдегі жұмысқа орналасуға жәрдемдесу және еңбек нарығында болып жатқан
Жапониядағы еңбекті басқарудың мемлекеттік жүйесі көптеген мықты жақтар мен
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
«Қазақстан Республикасындағы еңбек туралы» 1999 жылы 10 желтоқсанда қабылданған
2. «Қазақстан Республикасының Еңбек Кодексі». 2007 жылы 15 мамырда
3. «Арқалық қалалық жұмыспен қамту және әлеуметтік бағдарламалар бөлімі»
4. А.И. Рофе. «Рынок труда». Москва, 1997.
5. В. Крымова. «Экономикалық теория». Алматы, 2003.
6. Д. Қ. Қабдиев. «Экономикалық саясат». Алматы, 2002.
7. Ө.Қ. Шеденов. «Жалпы экономикалық теория». Ақтөбе, 2004.
8. Под ред. П.Э. Шлендера. «Рынок труда». Москва, 2004.
9. С. Мәденов. «Экономикалық теория негіздері». Жезқазған, 1997.
10. С. Мәденов. «Экономиканы мемлекеттік реттеу». Жезқазған, 1998.
11. «Ұлттық энциклопедия». 3-том. Алматы, 2001.
12. Я.Ә. Әубәкіров. «Экономикалық теория». Алматы, 1999.
13. Я.Ә. Әубәкіров. «Экономикалық теория негіздері». Алматы, 2004.
14. // Аль Пари. №2, 2006.
15. // Саясат. №7, 2006.
16. // Саясат. №12, 2007.
17. // Труд в Казахстане. №1, 2006.
18. // Труд в Казахстане. №1, 2008.
19. // Экономика негіздері. №1, 2007.
20. // Экономика негіздері. №2, 2007.
78
Дене шынықтыру спорт және туризм
бойынша агенттік
Денсаулық сақтау және әлеуметтік дамыту
бойынша агенттік
Ресей Федерациясы Субъектілерінің ұжымдық еңбектік талас-тартыстарын реттеу бойынша қызметтер
Еңбек және еңбекті қорғау туралы Ресей Федерациясының заңнамасын сақтауды
Ресей Федерациясы Субъектілерінің еңбек және жұмыспен қамту бойынша органдары
Ресей Федерациясы Субъектілерінің территориясы бойынша қалалар мен органдардың жұмыспен
Тұтынушылардың құқықтарын қорғау және адамның әл-ауқаттылығы саласын бақылау бойынша
Денсаулық сақтау және әлеуметтік дамыту саласын бақылау бойынша қызмет
Тұтынушылардың құқықтарын қорғау және адамның әл-ауқаттылығы саласын бақылау бойынша
Денсаулық сақтау және әлеуметтік дамыту министрлігі
Ресей Федерациясы Президентінің бақылауындағы еңбек нарығын
реттеу органдары
Ішкі істер министрлігі миграциялық қызмет
Әлеуметтік бағдарламаларының басты басқармасы
Заң министрлігі
Жалақының теңестірілген деңгейі
Кәсіпорынның қаржы қатынасы
Тұтыну Жеке тұтыну
Жұмысбастылық пен жұмыссыздық: демографиялық және әлеуметтік көрсеткіштер негізінде (Арқалық қ. мысалында)
Моноқалаларды қалыптастыру мен дамыту
Қaзaқстaндaғы шaғын қaлaлaрдың пaйдa болуы мен дaмуы және әлеуметтік-экономикaлық дaмуының aрттa қaлу себептері және олaрды бaсқaру
Моноқалаларды дамыту бағдарламасы бойынша Арқалық қаласының дамуы туралы
Қазақстан Республикасындағы моноқалалардың әлеуметтікэкономикалық дамуының аймақтық ерекшеліктері
Қазақстанда қалалардың қалыптасуы мен олардың орналасу ерекшеліктері
Арқалық қаласының тұрған жері байтақ Торғай даласының бір өңірі