Қазақстан Республикасының соттар
Жоспар
І. Кіріспе
Қазақстан Республикасының сот жүйесі және құқық қорғау
органдары туралы жалпы түсініктеме....................................................3-6
ІІ. Негізгі бөлім
Қазақстан Республикасының соттар..............................................6-18
Сот билігінің ұғымы.
Сот төрелігі және оның принциптері.
Сот жүйесінің негізгі буыны және орта буыны.
Сотта және аралық соттарда азаматтық істерді қарау
және шешу......................................................................................19-32
Азаматтық сот жүргізудің жалпы сипаттамасы.
Аралық сот қызметінің тәртібі және оның шаруашылық дауларды
Пайдаланылған әдебиеттер.....................................................................37
Кіріспе
Қолданылып жүрген заңдарда «құқық қорғау органдары» деген ұғым
Құқық қорғау қызметін құқық қатынастары субъектілерінің санасы мен
Құқық қорғау қызметіне тән белгілер:
құқық қорғау міндетінің болуы;
құқық қатынастарының субъектілеріне ықпал етудің арнаулы заңдық шараларын
заңмен қатаң түрде регламенттеу;
белгіленген рәсім-іс жүргізу тәртібі болып табылады.
Белгілерін негізге ала отырып, құқық қорғау қызметін басқа
Құқық қорғау қызметінің мақсаты - құқықпен міндетті қорғау
конституциялық бақылау;
сот төрелігі;
прокурорлық қадағалау;
әділет органдарының қызметі;
қылмыстық қудалау;
адвокатура органдарының қызметі болып бөлінеді.
Конституциялық бақылау елдің бүкіл аумағында Қазақстан Республикасы Конституциясының
Сот төрелігі құқық қорғау қызметі жүйесіндегі іргелі негіз
Прокурорлық қадағалау да құқық қорғау қызметінің маңызды нысаны,
Әділет органдарының қызметін, сөз жоқ, құқық қорғау қызметіне
Қылмыстық қудалау құқық бұзушылықтың әлеуметтік ең қауіпті түрлері
Адвокатуралық қызметі көмек сұраған азаматтар мен ұйымдарды білікті
Құқық қорғау кызметі белгілі бір дәрежеде барлық құқық
Егер алғашқы бес мекеме дербес, тәуелсіз құрамалар болса
Ұлттық қауіпсіздік және ішкі істер органдарын олардың құқық
Жалпы алғанда, құқық қорғау органдары ауқымының олардың құзыреті
Қазақстанның 1995 жылғы 30 тамыздағы жаңа Конституциясының 3-бабы
1. Қазақстан Республикасының соттар
Сот билігі деп соттар жүзеге асыратын адамдардың мінез-құлқына
Сот билігі Қазақстан Рсспубликасының атынан жүзеге асырылады және
Соттар шешімдерінің, үкімдері мен өзге де қаулыларының республиканың
Сот билігі сотта іс жүргізудің азаматтық, қылмыстық және
Құқық қорғау қызметінің жүйесінде сот төрелігі орталық орын
Сот төрелігі конституциялық принциптерге - сот қызметін ұйымдастырудың
Оған құқық қорғау қызметінің барлық жалпы принциптері жатады.
Бұған қоса, оның тек қана өзіне тән сапалары
1. Сот төрелігін тек сот қана жүзеге асырады.
(Қазақстан Республикасының Конституциясы 75-бабының 1 тармағы). Ол мыналардан
соттардың айрықша юрисдикциясына жатқызылған істерді ешқандай басқа органдар
сот құзыретін, оның юрисдикциясының аясын, сот ісін жүргізуді
қандай да бір атаумен төтенше немесе арнаулы соттарды
адамды қылмыс жасағаны үшін кінәлі деп табуға тек
қылмыстық жаза тағайындауға тек соттың ғана құқығы бар;
сот қаулыларын тек жоғары тұрған сот қана белгіленген
2. Судья сот төрелігін жүзеге асыру кезінде тәуелсіз
3. Сот төрелігі тараптардың тартысы және тең құқықтылығы
4. Қылмыстық істер бойынша да, азаматтық істер бойынша
5. Барлық мемлекеттік және мемлекеттік емес органдар, лауазымды
6. Сот төрелігін жүзеге асыруда судья мынадай ережелерді
бір құқық бұзушылық үшін ешкімді де қайтадан қылмыстық
өзіне заңмен көзделген соттылығын оның келісімінсіз ешкімнің өзгертуіне
сотгт әркім өз сөзін тыңдатуға құқылы;
ешкім өзіне-өзі, жұбайыңа (зайыбына) және заңмен белгіленген шектегі
қылмыстық заңды ұқсастығына қарап қолдануға жол берілмейді.
7. Сот төрелігінің кінәсіздік презумпциясы принципін ерекше атап
Өздерінің құзыретіне және алдарына қойылған міндеттері мен мақсаттарына
Жергілікті соттарға жататындар:
1) облыстық және соған теңестірілген соттар (Астана және
2) аудандық (қалалық) соттар, біріккен күштердің (гарнизондардың, құрамалардың,
Ешқандай орган, лауазымды немесе өзге адам сот міндетін
Республикада соттардың мамандандырылуы және осы мақсатпен: экономикалық, салықтық,
Сот жүйесін мынадай тұтастық сипаттайды:
сот төрелігінің конституциялық принциптері;
заңдарда бекітілген сот ісін жүргізу нысандарында сот билігін
соттардың бірыңғай заңдар қолдануы;
соттарды құрудың тәртібі;
заңды күшіне енген сот шешімдерінің бүкіл Республика аумағында
барлық соттарды республикалық бюджет есебінен қаржыландыру.
Сот жүйесін шартты түрде үш буынға бөлуге болады:
1) негізгі (аудандық, қалалық соттар, гарнизондардың, құрамалардың, армиялардың
2) орта (облыстық соттар, астананың және республикалық маңызы
3) жоғары (Қазақстан Республикасының Жоғарғы Соты). Сот буыны
Бірінші инстанция соты деп қарайтын және сол іс
Екінші инстанция соты деп бірінші инстанция соты қабылдаған
Апелляциялық инстанция деп, бірінші инстанция сотының заңды күшіне
Бұлардан басқа қадағалау инстанциясы бар - ол алдыңғы
Сот жүйесінде сот төрелігін атқаруда негізгі салмақ негізгі
Мәселен олар заң бойынша жоғары тұрған соттардың қарауына
Негізгі буынның соттары істерді жеке өзі қарайды.
Ауданда, қалада (ауданның бағынысындағы қалаларды қоспағанда) қалалық ауданда
Аудандық (қалалық) сот төрағадан және тұрақты судьялардан тұрады.
Аудандық (қалалық) соттың төрағасы судьяның және сот буыны
Аудандық соттың төрағасы уақытша қызметте болмаған жағдайда, оның
Судьялардың қалыпты жұмысын қамтамасыз ету үшін аудандық сотта
Облыстық соттар және оларға теңестірілген астананың және республикалық
Бірінші инстанция соты ретінде олар, мәселен, аса ауыр
Мұнымен қоса, орта буындағы соттар заңды тұлғалар арасындағы
Орта буын соттары апелляциялық тәртіппен қылмыстық және азаматтық
Бұл соттар қадағалау инстанциясы ретінде заңды күшіне енген
Мұнымен қоса, орта буын соттары сот статистикасын жүргізеді
Орта буын соттарын сот әкімшілігі жөніндегі Комитеттің ҚР-сы
Орта буын соттары төрағадан, сот алқасы төрағаларынан және
Облыстық соттың азаматтық істер жөніндегі алқасы мен қылмыстық
Қадағалау алқасы осы соттың жалпы отырысыңда жасырын дауыс
Қадағалау алқасы шағымдар мен наразылықтар, сондай-ақ жаңа ашылған
Орта буынның сот төрағасы судья болып есептеледі және
Орта буын соттарының аппараттары негізгі буын соттарының аппараттарына
Жоғарғы сот – сот жүйесінің жоғары буыны болып
Қазақстан Республикасының Жоғарғы Соты жалпы юрисдикция соттарының қарауына
Жоғарғы сот төрағадан, сот алқалары төрағаларынан және судьялардан
Жоғарғы соттың органдары:
1) Қадағалау алқасы;
2) азаматтық істер жөніндегі алқа;
3) қылмыстық істер жөніндегі алқа;
4) соттың жалпы отырысы.
1) алқа құрамының санын белгілейді және қадағалау алқасының
2) сот практикасын зерделейді және оны жинақтаудың қорытындылары
3) сот практикасында заңдардың қолданылу мәселелері бойынша түсіндірмелер
4) Жоғарғы сот алқалары төрағаларының және уәкілетті орган
5) Қазақстан Республикасы Конституциясының 47-бабының 2 тармағында көзделген
6) облыстық сот төрағасы мен облыстық сот алқасының
7) Жоғаргы Сот Төрағасының ұсынуы бойынша жалпы отырыс
8) заңда көзделген басқа да өкілеттіктерді жүзеге асырады.
Жоғарғы Соттың азаматтық істер жөніндегі алқасы мен қылмыстық
Жоғарғы Соттың жанынан ғылыми-консультативтік кеңес құрылады. Ол сот
Жоғарғы Соттың өз аппараты бар, ол консультанттарды, инспекторларды,
Судьялар Қазақстан республикасында сот билігін жүзеге асырушылар болып
Судьялардың қызметі билік өкілеттіктерін іске асырумен байланысты болғандықтан,
Қазақстан Республикасының азаматтары:
атына кір келтірмеген, беделді азаматтар;
25 жасқа толғандар;
заңгерлік жоғары білімі барлар;
заңгерлік мамандығы бойынша кемінде 2 жылдық стажы барлар;
біліктілік емтиханын ойдағыдай тапсырғандар және әділет біліктілік алқасының
Бұған қоса, мыналар жоғары тұрған соттың судьялары бола
Мамандығы бойынша кемінде 5 жыл жұмыс стажы бар,
біліктілік емтиханын тапсырған және Жоғарғы Сот Кеңесінің ұсынымын
Әскери соттың судьясы, сонымен қатар, әскери қызметкер болуға
Жас мөлшері Конституцияға сәйкес белгіленеді және 60 жастан
Жоғарғы Соттың, сот алқаларының төрағаларын және Жоғарғы Сот
Облыстық және оларға теңестірілген соттардың, сот алқаларының төрағаларын
Заң судьялар үшін белгілі шектеулер белгілейді. Мәселен, олардың
депутат болуға;
ғылыми-оқытушылық немесе өзге де шығармашылық қызметтерді есептемегенде, басқа
кәсіпкерлік қызметті жүзеге асыруға;
коммерциялық ұйымдардың басшы органының немесе бақылау кеңесінің құрамына
партия, кәсіптік одақтар мүшесі болуға;
қандай да бір саяси партияны қолдауға немесе оған
Судьяның өкілеттігін тоқтата тұруды, оны қызметтен босатуды және
Мәселен, ''Қазақстан Республикасының сот жүйесі мен судьяларының мәртебесі
1) қылмыс жасаған жерінде қолға түскен немесе ауыр
2) судья соттың шешімі бойынша медициналық сипаттағы мәжбүрлеу
3) судья сот шешімі бойынша үшті-күйлі жоғалды деп
4) судья депутаттыққа кандидат болып тіркелгенде. Судья қызметінен
1) өз қалауы бойынша;
2) денсаулығына байланысты;
3) осы судьяға айыптау үкімі заңды күшіне енгенде.
Судьялар өз қызметінде есеп бермейді және бақылауға алынбайды,
Қазақстан Рсспубликасы Президентінің 1997 жылғы 12 қарашадағы Жарлығымен
Сотта және аралық соттарда азаматтық істерді қарау
және шешу
Сот органдары құқық тәртібін нығайтуда үлкен рөл атқарады,
Сот органдары қызметінің бір түрі міндеттердің үлкен ауқымын
Азаматтық сот төрелігі сот мәжілістерінде азаматтардың, мемлекеттік кәсіпорындардың,
Азаматтық сот жүргізу ісінде әділетті заңдылықтың азаматтың сот
Сот арқылы қорғануға азаматтардың құқығының мәні кез келген
Заң мен сот алдындағы азаматтардың теңдігі азаматтық істер
Істі қараудың алқалылығы дегеніміз - барлық соттарда ең
Құрамында соттың үш мүшесі бар істі бақылаушы қайта
Соттардың тәуелсіздігі және олардың тек заңға бағынуы олардың
Сот ісін жүргізудің ұлттық тіліне қатысты Азаматтық процессуалдық
Сот ісін жүргізудегі жариялылық - істі ашық қарау,
Жабық сотты жүргізуге іске қатысушы адамдардың жеке басына
Азаматтық сот жүргізу ісінің, сондай-ақ, заңдылық, тікелей қатысушылық,
Сот төрелігі дегеніміз - Қазақстан Республикасы Конституциясына сәйкес
Жоғарғы Сот республиканың Жоғарғы Сот органы болып табылады
Жоғарғы Сот Жоғарғы Сот пленумы құрамында әрекет жасайды.
Республиканың Жоғарғы Сотында, сондай-ақ, істерді қадағалау тәртібімен және
Сот төрелігін дұрыс жүзеге асыру үшін сот істеріне
Азаматтық құқықтарды қорғау әр түрлі: сот, шаруашылық істер
Бұл органдардың арасындағы құзыреттерді шектеу азаматтық істерді шешудегі
Азаматтық процессуалдық кодекстің 15-бабында белгіленгендей, егерде дауласушы жақтардың
Соттылық дегеніміз - сот қарайтын істердің мәселесін шешуді
Заң негізінде тиісті құқықтары мен міндеттері бар адамдардың
Азаматтық процесте тараптар ретінде талапкер және жауапкер шығады.
АПК-нің 22-бабына сәйкес мемлекеттік кәсіпорындар, кооперативтік және заңды
Тараптар процесте құқықтың үлкен ауқымына ие. Талапкер де,
Заң тараптарды өздеріне тиесілі процессуалдық құқықтарды адал пайдалануға
Үшінші жақтағы адамдар сот процесіне даулы мәселеге дербес
Сот шешім шығарғанша тараптардың, прокурордың немесе соттың ұсыныс
Сот жүргізу ісін қозғауға негіз болатын талап-арыз беру,
Екінші тараптағылар заңды тәртіппен қарсы талап-арыз бергісі келген
Талапкердің заңды мүдделерін қорғау мақсатында сот талапты қамтамасыз
Материалдар түскеннен кейін судья азаматтық істерді сот талқысына
Сот мәжілісінің дайындық бөлігінде процеске қатысушылар мен куәлердің
Істі қарау негізінде төрағалық етушіні немесе халық заседателінің
Сот жарыссөзі іске қатысушы адамдар мен өкілдердің сөздерінен
Сот шешімі заңды күшіне енгеннен бастап азаматтық процестің
Сот шешімін орындау өндіріп алу үшін сот беретін
Шаруашылық істері жөніндегі алқа экономикалық қарым-қатынастардың аумағында туындаған
Шаруашылық істері жөніндегі алкалар қызметінің негізгі принциптері заңды
Шаруашылық істері жөніндегі алқалардың міндеттеріне мыналар жатады: кәсіпорындардың,
Шаруашылық істер жөніндегі алқалардың маңызды міндеттері шаруашылық қызметін
Қазақстан Республикасында шаруашылық істер жөніндегі алқа Жоғарғы Соттың
Оның құзыретіне сондай-ақ шаруашылық істер жөніндегі алқалардың шешімдерінің
Жоғарғы Соттың шаруашылық істер жөніндегі алқасы қоғамдық маңызы
Шаруашылық істер жөніндегі алқаға меншік нысанына, ведомстволық бағыныштылығына
Шаруашылық істер жөніндегі алқалар сондай-ақ мемлекеттік билік органдарының
Шаруашылық істер жөніндегі алқаларға ведомстволық тұрғыдан мыналар тәуелді
1. Егерде заңда немесе тараптардың келісімінде басқадай жағдай
2. Стандарттарды және техникалық жағдайларды келісу барысында туындайтын
3. Өнімге, сондай-ақ көрсетілген қызметке (орындалған жұмыстарға) белгіленетін
4. Басқа сот органдарының құзыретіне жататын өзге де
Шаруашылық істер жөніндегі алқалар арасындағы ведомствоға тәуелді шаруашылық
Облыстық және оған теңестірілген шаруашылық істер жөніндегі алқалары
Шаруашылық шарттарын жасау, өзгерту және бұзу барысындағы дауларды
Шаруашылық істер жөніндегі алқалар мүдделі ұйымдардың арыздары бойынша,
Жалпы мемлекеттік мүдделерге залал келтірілген жағдайда, шаруашылық істер
Тараптар өз қарым-қатынастарын ерікті түрде реттеу шаралары қабылданғаннан
Талап қою арызы "Қазақстан Республикасы шаруашылық істер жөніндегі
Дауларды шешу ұйымдардың бағыныштылығы, тұрған жері және меншік
Жоғарғы шаруашылық істер жөніндегі алқада дауларды шешу алқаның
Шаруашылық істер жөніндегі алқалық процесте тараптар - талапкер
Талап қою арызы "Қазақстан Республикасының шаруашылық істер жөніндегі
Өтінішті қарауға қабылдау туралы мәселені судья жеке өзі
Егерде талап қою арызына қол қою құқығы жоқ,
Істі соттық талқыға салу дайындығына судьяның іс материалдарын
Қорыта келе, бұл мемлекеттік биліктің дербес тармағы болып
Сонымен, Қазақстан Республикасының Конституциясына сәйкес, сот азаматтардың құқықтарын,
Конституцияда әрбір адамның құқықтары мен бостандықтары сот арқылы
Конституция сотқа өз нормаларының өзге де нормативтік құқықтық
Конституциялық бұл ереже соттарды іске қатысушы адамдардың сұрануы
Сот билігі Конституция, заңдар, өзге де нормативтік құқықтық
Сот билігі азаматтық, қылмыстық және сот жүргізудің заңда
Конституция мемлекеттің бірыңғай сот жүйесі болуын көздейді. Қазақстан
Бірақ бұл мамандандырылған соттар құруға болмайды деген сөз
Сот төрелігін заңдарға сәйкестеп және заңдардың негізінде тек
Конституция судьяларға ешкімнің қол сұға алмайтынына кепілдік береді.
Жоғарғы соттың төрағасы, Жоғарғы соттың судьялары Парламент Сенатының
Пайдаланылған әдебиеттер:
Алексеев. Теория права. 1994.
Закон РК. Алматы. 1999.
Бекбергенова И.А. Правоохранительные системы. 2000.
Булгакова Д.А. Заң әдебиеті. 2004.
Давид Рене, Жорре-Спинози Камилла. Основные правовые системы современности.
Жолмухамбетов. Сот реформасы. Заман туралы. //Халық Кеңесі. 1993ж.
Излев Ю.В. Лошка для юристов. 2001.
Кереев Д. Закон и правосудие. 2000.
Кудрявцев. Социальные отношения. 1989.
Мәдиев Қ. Сот әділдігі судьяға сый. 1996.
Омарханұлы Қ. Сот үкімі қалай жазылуы керек? 1985.
Омиров И. Заң. 2006.
Пиголкина. Язык закона. 1990.
Поздеев. Құқық пен қазылық тарихындағы тұлғалар. Алматы, 1996.
Столяренко А.И. Юридическая педагогика. 2000.
Шахвастова И. Защита прав граждан Казахстана. 2000.
5
Қазақстан Республикасының сот жүйесіндегі аралық соттың рөлі
Қaзaқстaн Республикaсындaғы сот реформaсы:теңденциялaры және aлғышaрттaры
Қазақстан Республикасының сот жүйесі
Сот билігі жүйесін жетілдірудің өзекті мәселелері
Қазақстанның сот жүйесінің құрылу тәртібі мен мәселелерін анықтау
Сот жүйесінің даму мәселелері
ҚР-ның сот жүйесі
Аралық соттардың құзыретін шектеу
Қазақстан Республикасындағы соттарды мамандандырудың басты кезеңдері мен мақсаты
Қазақстан Республикасы судьяларының мәртебесі