Қазақстан Республикасының шикізаты
ЖОСПАР
Кіріспе 3 -5
І-тарау:Негізгі бөлім:
1.1. Қазақстанның отын-энергетикалық қорының жағдайы мен болашағы 1
1.2. Қатты отын қорлары және оларды пайдалану мүмкіншілігі
1.3. Қазақстан Республикасының шикізаты..................................................13-19
II-тарау: Мұнай және газ қорлары және оларды пайдалану
2.1. Қазақстан отын-энергетикалық кешенін (ОЭК) басқаруды жетілдіру……………………………………………………………………..22-23
2.2. Энергетикада баға түзуді қалыптастыру 24-27
2.3. Қазақстан Республикасының шикізат мөлшері...................................28-29
Қорытынды…………………………………………………………………..30-31
Қолданылған әдебиеттер 1 32
Кіріспе
Қазақстан егемен ел ретінде даму барысында экономикалық өзгерістердің
Халықтың көзқарасы өзгеруде. Жұрт бизнеске ұмтылып, өз істерін
Қазақстанның табиғи қорлары, ең алдымен, оның отын-энергетикалық қорлары
Бұл курстық жұмыста Казақстанның отын ресурстары сипатталған. Отын
Экономиканың шикiзаттық бағдарын бiрте-бiрте жеңу, көлiк желiлерiн және
Экономиканың салалық құрылымын жақсартуға қолайлы жағдай жасайтын, тиiмдi
Қазақстан Республикасының қазіргі экономикалық саласы туралы ұғым беру
Зерттеу тақырыбының мақсатына сәйкес төмендегідей міндеттер қойылды:
ағымдағы салалық жағдайды талдау;
салалардың жағдайын алдыңғы жылдармен салыстыру және қазіргі уақыттағы
әрбір саланың ерекшелігін анықтау.
Қазақстанның шаруашылық салаларының өзіндік құрылымы бар. Экономиканың құрылымын
Сендер біздің еліміздегі жалпы ішкі өнімнің көп бөлігі
Қазақстан шаруашылығы үш негізгі ерекшеліктерімен сипатталады:
ЖІӨ-нің жартысынан астамын үшінші сектор (қызмет көрсету) береді.
«Оңтүстік-Батыс-Солтүстік» аймақтарының өзіндік «үштағаны» анықтайды. Мұнда жалпы енімнің
Қазақстанның экономикасы әсіресе дүниежүзілік нарыққа бағытталған. Онда елде
Қазақстан Республикасын үдемелі индустриялық-инновациялық дамыту жөніндегі 2010 –
Бағдарлама экономиканы әртараптандыру және оның бәсекеге қабілеттілігін арттыру
Бағдарлама экономиканы әртараптандырудың жүргізіліп отырған саясатының қисынды жалғасы
2015 жылға дейінгі кезеңде қазақстандық қамтуды мақсатты дамыту
Ірі жобаларды ілгерілетудің бастамашысы «Самұрық-Қазына» ұлттық әл-ауқат қоры»
Шикізат секторымен байланысты емес және ішкі, ал кейіннен
Мемлекет озық технологиялар трансфертіне, кейіннен олардың экспортқа бағдарлануын
Индустриядан кейінгі экономиканың негіздерін қалыптастыру мақсатында ұлттық инновациялық
Жалпы алғанда, экономиканы әртараптандыруды мемлекеттік қолдау макро және
Экономикалық саясаттың жүйелі шаралары қолайлы макроортаны және инвестициялық
Селективті шаралар басым секторлар мен жобаларды қаржылық және
Мемлекет өзінің бизнеспен өзара іс-қимылын республикалық және
Экономиканың объективті жағдайына барабар болатын 2015 жылға дейінгі
қолайлы макроэкономикалық жағдай жасауды;
бизнес-ахуалды жақсартуды және инвестициялар ағынын ынталандыруды;
жаппай технологиялық жаңғыртуды және ұлттық инновациялық жүйені дамытуды;
адами капитал сапасын арттыруды қамтамасыз етеді.
Экономиканың басым секторларын дамытуға мемлекет пен бизнес ресурстарын
Қазақстанның отын-энергетикалық қорының жағдайы мен болашағы
Қазақстан қазіргі кезде және болашақта алғашқы энергетикалық қормен
Республиканың отын-энергетикалық кешенінің мүмкіншілігі әлі жеткілікті толық пайдаланылмай
Отын — энергетикалық қорлар Қазақстан жерінде орналасуы біркелкі
Негізгі су энергетикалық қорлар Шығыс және Оңтүстік-Шығыс Қазақстанда
Зерттелуі және өнеркәсіптік пайдалануға дайындығы бойынша теңестік отын
А— барланған және өндіруге дайындалған (өнеркәсіптік өндірілетін);
В — өнеркәсіптік өндіруге дайындалған (геологиялық негіздедген салыстырмалы
С1 — геологиялық зерттеу негізінде анықталған (бұрғылап барланған):
С2 — геологиялық болжау негізінде анықталған.
VІІІ категорияның А+В+С, қосындысы кеннің өнеркәсіптік қоры болады,
Экономика батыл қарқынмен қалпына келуін жалғастыруда, оған мұнай
Қазақстан экономикасының 2007-2009 жылдардағы дағдарыстан кейін жылдам көтерілуі
Қалыптасқан жағдайда Қазақстанның банк жүйесінде сақталып отырған әлсіз
Айтарлықтай күйзелістер болмаған кезде банктердің жағдайы біртіндеп жақсаруы
Бұл қиындықтардан шығуға Қазақстанның банк жүйесін орнықты ету
Жағдайдың белгісіздігін назарға ала отырып икемді макроэкономикалық саясат
Болашақта қарсы циклдік бюджет саясатын жүргізуді жалғастыра беру
1.2. Қатты отын қорлары және оларды пайдалану мүмкіншілігі
Қазақстанда көмірдің дүниежүзілік өнеркәсіптік қорының 3%-ы шоғырланған. Көмір
Қазақстанда барлығы 100-ден артық көмір кендері ашылған, олардың
1993 жылдың басындағы Қазақстанның теңестік (баланстық) көмір қоры
1.2.1-кестеде көмір қорының Қазақстан аумағында орналасу құрылымы көрсетілген.
Солтүстік және Орталық Қазақстанда Қарағанды (9.3 млрд.т), Торғай
Казақстанның барлық көмірін екі түрге бөлуге болады: тас
Қазақстан аумағында көмір қорының орналасу құрылымы
2-кесте
Аты Геологиялық қор Теңестік қор
Шығыс Қазақстан 4,5 3,04
Батыс Қазақстан 2,9 1,79
Солтүстік Қазақстан 81,8 18,52
Орталық Қазақстан 54,5 14,8
Оңтүстік Қазақстан 33,0 0,48
Барлығы республика бойынша 176,7 38,63
Жалпы теңестік қордың негізгі бөлігі — 24,3 млрд.т.тас
Қазақстанның теңестік көмір қорының құрылымы
3-кесте
Аты Теңестік қор Оның ішінде
А+В+С, С2
Қоңыр көмір 14,33 12,39 1,94
Тас көмір 24,30 21,75 2,55
оның ішінде кокстау үшін 6,12 5,82
Барлығы республика бойынша 38,63 34,14
Тас көмір Қарағанды, Екібастұз, Қушекі кен орындарында шығарылады.
Қоңыр көмірлер көбінесе Солтүстік Қазақстанда негізінде Торғай және
Қазақстанда 01.01.1996 жылы 24 көмір шахтасы және 11
Ашық тәсілмен жылына 400 млн.т көмір шығаруға жарайтын
Көмірді ашық тәсілмен шығару жер астынан шығарумен салыстырғанда
Көмір саласында үкімет деңгейінде шешілетін үш басты мәселе
Көмірді ашық тәсілмен шығару энергетика және тұрмыс секторының
Көмірді ашық тәсілмен шығарғанда экология мәселесін шешу керек.
Көмірдің негізгі кен орындары Қазақстанның орталығында орналасқан, сондықтан
Қазақстанның істейтін және болашақтық кен орындар қорларының сипаттамасы
Екібастұз, торғай, Қушекі және борлы көмірлері сапасы төмен
Қазақстанда ұзақ мерзімді болашақта бір жылда жер астынан
Қазақстан Республикасының шикізаты
Қазақстан Республикасында мұнай-газ секторын дамыту жөніндегі 2010 -
Бағдарламаны әзірлеу қажеттілігі ел экономикасындағы мұнай-газ саласының рөлін
Мұнай-газ саласы елдің және оның жекелеген өңірлерінің дамуына
Жақын болашақта елдің мұнай-газ секторы серпінді дамитын болады,
Бағдарлама қаралып отырған кезеңдегі салалық мәні бар маңызды
Бағдарлама мұнай-газ кешенін дамыту мәселелерінен басқа, өндірістік, әлеуметтік
Қазіргі уақытта республиканың шамамен 900 мың шаршы км.
Қазақстан Республикасындағы көмірсутек шикізатының жалпы болжамды алынатын ресурстары
Республиканың 172 мұнай және 42 конденсатты кен орны
Кен орындары Қазақстанның он төрт облысының алтауының аумағында
Мұнайдың неғұрлым барланған қорлары Атырау облысына тиесілі, оның
15-тен астам көмірсутек кен орны Батыс Қазақстан облысының
Қазақстанның мұнай-газ саласының ресурстық әлеуетін одан әрі молайтуға
Каспийдің солтүстігінде алынатын 2,02 млрд. тонна болжамды қормен
Мұнай мен газды іздеу перспективалары Каспий маңы ойпатындағы,
Қазақстан үшін табиғи газ неғұрлым перспективті энергия тасығыш
Географиялық тұрғыдан барлық газ қорының 98% - ы
Қазақстан Республикасындағы мұнай өндіру көлемінің 70%-дан астамын АҚШ,
Мұнай мен газды өндіру
2009 жылы республикада мұнай мен газ конденсатын өндіру
Қазақстан Республикасының аумағында 2009 жылдың қорытындылары
бойынша негізгі мұнай өндіруші компаниялар «Теңізшевройл» жауапкершілігі шектеулі
Республика аумағындағы көмірсутек шикізатының құрылықта игеріліп жатқан кен
Қазақстан Республикасындағы жер қойнауын пайдаланушылардың газды өндіруі өндіру
Қазақстан Республикасының аумағындағы негізгі газ өндіруші компаниялар (2009
Қазақстанның оңтүстік өңірлерін газбен тұрақты жабдықтау қажеттілігін ескере
Мұнай өнімдерін өндіру тапшылығы мен оның импортының көлемі
Қазақстан МӨЗ-дерінде ресей мұнайын өңдеу көлемі 50%-ды құрайды
МӨЗ-дерге ресейлік мұнай жеткізілімдерінің басым болуының себептері -
Қазіргі уақытта өндірілетін көмірсутек шикізатының негізгі көлемі экспортқа
Негізгі өндірістік қорлары 30 жыл бұрын құрылған мұнай-химия
Сонымен бірге, мұнай-химия өндірістерін құру үшін жеткілікті шикізат
Қазіргі уақытта Қазақстанда жағар майлар өндірісі жоқ және
Республиканың мұнай-газ кешені өндіретін газ, негізінен ілеспе газ
Қазақ газ өңдеу зауыты (бұдан әрі - ҚазГӨЗ);
Теңіз газ өңдеу зауыты (бұдан әрі - ТГӨЗ);
Жаңажол газ өңдеу зауыты (бұдан әрі - ЖГӨЗ).
Газ өндіру көлемі аздау кен орындарында газды тауарлық
2006 жылдан бастап 2009 жылға дейінгі аралықта мұнай
Жалпы алғанда, жер қойнауын пайдаланушылардың газды кәдеге жарату
Тарихи қалыптасқан магистралдық және газ тарту құбырлары жүйесіне
Газдандыру жөніндегі белсенді жұмыстар жергілікті деңгейде жергілікті бюджет
Мұнай мен газды тасымалдау
Мұнай-газ саласының серпінді дамуы Қазақстанның бүкіл экономикасы үшін
Мұнай-газ компанияларынан түсетін түсімдер 2009 жылдан бастап енгізілген
2009 жылы минералдық-шикізаттық кешеніндегі инвестициялар көлемі 3,2 трлн.
Көмірсутектерді өндіру көлемдерінің ұлғаюы мұнай-газ тасымалдау инфрақұрылымын қарқынды
2009 жылы қазақстандық мұнайдың неғұрлым үлкен көлемі КҚК
Жаңа экспорт жүйелерін құру және қолда барларын кеңейту
2009 жылдың ішінде қазақстандық газ экспортының көлемі 7,0
Қазақстан Республикасының аумағы бойынша газды тасымалдау және транзиті
2009 жылға дейін транзит көлемі жыл сайын шамамен
«Орта Азия — Орталық», «Мақат - Солтүстік Кавказ»
Қазақстандық үлес бойынша ғана жер қойнауын пайдалану жобаларында
Тарау: Мұнай және газ қорлары және оларды пайдалану
Қазақстан көмірсутек шикізатының жалпы барланған қоры бойынша дүние
Қазіргі өндіру қарқыны бойынша есептесе барланған мұнай қоры
Мұнайдың өнеркәсіптік қоры алты әкімшілік облыста (Ақтау, Маңғыстау,
Республиканың қалған жерінде мұнайдың өнеркәсіптік қоры Орталық Қазақстанда
Батыс Қазақстандағы мұнайдың қалдық қорының негізгі бөлігі (64%)
А+В+СГ категориясындағы газ қорларының Республика жерінде таралуы 1.2.4-кестеде
Газдың негізгі қорлары Батыс Қазақстанда шоғырланған, оның ішінде
Атырау облысындағы өнеркәсіптік газ қоры бар 17 кен
Маңғыстау облысында 15-тен артық мұнайгаз және газ кен
Оңтүстік Қазақстанда Жамбыл мен Шымкент облыстарының жерінде орналасқан
Кәсіпорындар мемлекеттік немесе жекеменшіктік болсын шаруашылық жүргізудің бірыңғай
Еуропа елдерінде өндіру, тасымалдау және тарату істерін бөлу
Барлық елдерде электр өндірушілердің әр түрлі бірлестіктері бар.
Өндірістік компания бірлестіктерінің басшылығы өздерінің және тартылған қаржыларды
жаңа электр станцияларды салу;
істеп тұрғандарды қайта жаңарту;
компания меншігіндегі электр станцияларда отын саясатын жүзеге асыру;
орталықтан басқарудың барлық тетіктерін іске қосу.
Қазақстан отын-энергетикалық кешенін (ОЭК) басқаруды жетілдіру
Қазіргі ОЭК-ті басқару сұлбасы жеткілікті тиімді емес, ол
Сондықтан Қазақстанның отын-энергетикалық кешенін басқару құрылымы ұсынылды Ол
• ОЭК-ін бір министрлік — энергетика министрлігі басқару
министрліктің құрамын шектеу керек, оның құрамында министр, төрт
ОЭК-не қатысты мемлекет саясатын жасап оны іске асыру;
жекеменшіктелмейтін кәсіпорындарды басқару, онда акциялардың 100%-і мемлекеттігі;
экономиканың барлық сфераларында энергия үнемдеу саясатын жүргізу;
инвестициялау және ғылыми-техника жөніндегі мемлекеттік бағдарламалар қалыптастыру және
қажетті заң жобаларын, үлгіқалыптар мен ережелерді жасау;
лицензиялауға қатысты мемлекет саясатын анықтау,
отын-энергетикалық қорларды барлауға және өндіруге лицензия беру, кешеннің
баға мен салық саясатын жасауға қатысу;
ОЭК өнімдеріне сұранысты және тұтынуды болжау;
республика экономикасының басқа салаларымен әрекеттестікті жүргізу.
Қазіргі уақытта негізінде ОЭК құрылымдарын жекеменшіктеу түрлері анықталған.
Бұл компанияларға сәйкесті өнімдерге тариф, теңестік (баланс), қалыптық
"Қазіргі таңда Қазақстан көптеген саланың басты шикізаты болып
В.Костюченконың айтуынша, кварц қоры Қазақстанның бес аймағында табылған.
Қазақстанда индустрияландыру ісі болашақ өнеркәсіп үшін қажетті табиғи
Соғысқа дейінгі бесжылдар кезінде салынған құрылыстар: Түрксіб темір
Өлкеде болашақ өнеркәсіп тораптарының негізі қаланып, басқа республикадағы
Жеңіл және тамақ өнеркәсібінің көптеген кәсіпорындары бой көтере
Энергетикада баға түзуді қалыптастыру
Энергетикалық процестің өзіне тән ерекшелігі — энергияны өндіру,
өндіріс жабдықтарын пайдалануды ұйымдастыру;
кәсіпорынды шикізатпен қамдауды ұйымдастыру;
өндіріс қызметшілерінің еңбегін ұйымдастыру.
Бұрынғы Кеңес Одағы кезінде, шамамен 1991 жылға дейін,
өндіріс бойынша: өнімнің маңызды түрлерінің жалпы көлемі заттай
еңбек бойынша: еңбек ақының жалпы қоры;
қаржыландыру бойынша: табыстың жалпы сомасы және рентабельділік (негізгі
күрделі құрылыс бойынша: орталықтанған күрделі қаржының жалпы көлемі,
жаңа техника енгізу бойынша: жаңа тәсілдемелер енгізу, өндірісті
жадығат-техникалық қамдау бойынша: шикізат, жадығат және жабдықтарды жалпы
негізгі қорлар үшін төлем.
Кәсіпорынның техника-экономикалық көрсеткіштерін негіздеу үшін қалыптықтар (нормативтер) мен
өндіріс қуаттарының жылдық теңестіктерін (баланстарын);
жаңа қуаттарды меңгерудің қалыптық мерзімдері;
шикізат, жадығат, отын және энергия жұмсау мөлшері;
еңбек және ақша жұмсау бойынша қалдықтар;
жадығаттық және құндық теңестіктер.
Экономикалық ынталандырудың негізгі факторы кәсіпорынның табысы болды, оның
Электр станциялар үшін бекітілетін көрсеткіштер:
электр энергия өндіру көлемі;
жылу энергия босату көлемі;
босатылған электр энергия мен жылу үшін меншікті отын
Энергетика кәсіпорынын пайдаланудың жылдық шығындарының негізгі баптары:
жұмсалған отын құны;
кәсіпорынның негізгі қорларын амортизациялауға ақша бөлу;
пайдалану қызметшілерінің жалақысы (сәйкесті қосымша төлемдермен);
кәсіпорын жабдығын ағымды жөндеу құны.
Жиынтық жылдық пайдалану шығындары электр энергия өндіру шығындарына
4-кесте
процент, %
Отын Су және көмекші
жадығ. Жала-қы мен
қосым.төлемдер Қыз-меттер Амор-тизация Ағым
ды
жөндеулер Басқа
лар Жалпы станс шығын Барлығы
ШЭС 63,3 0,4
2,9 18,5 1,8 3,5
Электр
ЖЭО
Электрэнергия 71,3 4,4 4,0
Жылу энергия
СЭС
0,9 5,7 0,1 80,3
Электр торап-тары
4 1 42 3 5 1
100
Электр энергия Жылу тораіггары
0 1 26 9 9 7
4-кестеде орталықтанған жоспарлау кездегі орташа көпжылдық мәліметтер бойынша
Отынның әр түрлерінің құндары арасындағы ара қатынас ұзақ
Нарықтық қатынастарға өткенде және алғашқы энергоқорлар бағаларын ырықтандыруға
Энергетика кәсіпорындарындағы шығынның проценттік құрамы 5-кестеде көрсетілген деңгейге
Орталықтанған жоспарлаудан нарықтық қатынастарға өтуге байланысты электр энергиямен
5-кесте
процент, %
Отын
Су және көмекші жадығ.
Жалақы мен қосым.
төлем-дер
Қыз-мет-тер
Амор-тиза-ция
Ағым-ды жөн-деулер
Басқа
лар
Жалпы станц. шығын.
Бар-
лы ғы
ШЭС 46,0 2,7 11,6
Электр энергия
ЖЭО 42,5 5,1 2,6
Электрэнергия
Жылу энергия 43.1 5,3 2,7
СЭС
5,6 36,9 2,9 20,3
Электр энергия
Электр торап-тары
Электр энергия _ 11,6 25,0
6- кесте
1985 1990 1991 1992
Электр энергия
коп. тиын
1 кВт.сағ-тың өзіндік құны 1,277 1,413
1 кВт.сағ-тың орташа босату тарифі 1,777
Рентабельдік деңгейі,% өзіндік құнға қатысты 39,1
Жылу энергия
руб. теңге
1 кВт.сағ-тың өзіндік құны 5,623 •6,022
1 кВт.сағ-тың орташа босату тарифі 6,609
7 422,96 12,42 277,14
Рентабельдік деңгейі,% өзіндік құнға қатысты 17,5
Ескерту: 1993 ж. ұлттық ақша кіргізілді
Қазақстан Республикасының шикізат мөлшері
2006 жылғы мамырда экономикадағы жұмыспен қамтылғандар саны 7991,4
Қазіргі таңда экономикалық дамудың негізгі көзі елдің шикізат
Еуропа елдері Қазақстан экспорты көлемінің негізгі бөлігін алады.
1998-2005 жылдар аралығында ЖІӨ-нің нақты көлемі 1,8 есе
Қазақстанның қаржы жүйесі ТМД елдерінің ішіндегі ең озық
2006 жылы Қазақстанның халықаралық қорлары Ұлттық қордың қаржысын
Республика экономикасына 50 млрд. АҚШ долларына жуық тікелей
2005 жылғы қаңтар-қараша аралығында Қазақстан Республикасының сыртқы сауда
Тәуелсіздіктің алғашқы жылдарында сыртқы сауда географиясы негізінен Тәуелсіз
Республикадағы саяси және экономикалық тұрақтылық, қолайлы инвестициялық жағдай
2005 жылғы 20 желтоқсанда Fitch Rating’s рейтингтік агенттігі
Қазіргі уақытта Қазақстан Бүкіл әлемдік банктің жіктеуі бойынша,
2006 жылғы мамырдағы жұмыссыздық деңгейі 7,7 % мөлшерінде
Қорытынды
Қазақстан қазіргі кезде және болашақта алғашқы энергетикалық қормен
Қазақстанның табиғи қорлары, ең алдымен, оның отын-энергетикалық қорлары
Бұл курстық жұмыста Қазақстанның отын ресурстары сипатталып толық
Жер қайнауындағы табиғи байлықтарды өндірушілердің табыстары
әлемдік бағаға байланысты екенін ескере отырып,оларға салынатын табыс
Экономиканың объективті жағдайына барабар болатын 2015 жылға дейінгі
қолайлы макроэкономикалық жағдай жасауды;
бизнес-ахуалды жақсартуды және инвестициялар ағынын ынталандыруды;
жаппай технологиялық жаңғыртуды және ұлттық инновациялық жүйені дамытуды;
адами капитал сапасын арттыруды қамтамасыз етеді.
Мемлекеттік бюджетке түсетін кіріс мөлшерінің белгісі бір деңгейін
Қазақстанның 2030 жылға дейінгі даму стратегиясында болашақтағы мемлекетіміздің
Қолданылған әдебиеттер
Дүкенбаев К.Д. Энергетика Казахстана. Движение к рынку.-Алматы:
Ғылым, 1998.-584 с.
Дүкенбаев К.Д. Өмір өзегі. – Алматы, 1996. –
Алияров Б.К. Освоение сжигания экибастузского угля на тепловых
Нұрекенов Е., Темірбаев Д.Ж., Алияров Б.Қ. Жылу тәсіл
Аяпова Ж.Ж., Арынов Е.М. Іскер адамның орысша-қазақша экономикалық
Құсайынов А., Нұржанов Б., Шотанов Ж., Балабатыров С.,
География: Дүниежүзіне жалпы шолу. ТМД елдері. Жалпы білім
Қазақ тілі термиңдерінің салалық ғылыми түсіндірме сөздігі: География
Қазақ тілі терминдерінің салалық ғылыми түсіндірме сөздігі. Су
Қазақ Энциклопедиясы , 3 том" Бейсенова А.С. Қазақстанның
Ә.Бірмағамбетов. Қазақстанның физикалық географиясы. Алматы:
Физическая география Республики Казахстана /под.ред. К.М.Джаналиевой
Абдуллин А.А. Геологиия Казахстана.- Алма-ата:Наука,1981. Қазақ Энциклопедиясы
Қазақ тілі терминдерінің салалық ғылыми түсіндірме сөздігі Су
Управление сельскохозяйственым пройзводством. Наглядное пособие. М.Колос, 1984.
Құсайынов А., Нұржанов Б., Шотанов Ж., Балабатыров С.,
1
Мұнай(13%)
Тамақ өнiмдерiнiң қауiпсiздiгi
Азық-түлік қауіпсіздігі түсінігі, мәні және қауіпсіздікке жету жолдары
Спортпен айналысатын адамдардың тамақтану ерекшелігі
Мұнай мен газды тасымалдау
Акциз салығы туралы ақпарат
Сүт және сүт өнімдері
Тері аяқ – киімдері және былғары – тері тауарлары
Өсімдіктердің эфир майлары
Дайындайтын сиыр сүтіне үйлестірілген гост стандартының ерекшеліктері
Қант қызылшасын өсіру