Қазіргі айтыс
Мазмұны
Кіріспе
Негізгі бөлім
1 тарау Ақындар айтысындағы әзіл-әжуа
1.1 Қағысу мен қайымдасу
1.2. Кеңес дәуіріндегі айтыстар
II тарау Жаңа заман айтыстары
2.1. Телеайтыс және ондағы сатира
2.2 Кейінгі кез айтыстарындағы юмор мен сатира
Қорытынды
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
Кіріспе
Тақырыптың өзектілігі. Көшпелі тұрмыс пен ұлттық салт-сана дарытқан
Жаһан халықтары мәдениетінің тарихына үңілсек юмор мен сатираға
Ауыз әдебиетінің өрісі кең, арқалайтын жүгі мол. Арналы
Әлем халықтарының сын-сықағына үңіле қарасақ, қай халықтың болмасын
Халық күлкісі, халық әзілдері дегенде басты қадап айтатынымыз
Халық қоғамдық өмірдегі озбырлыққа, қиянатқа қарсы әділ үкімі,
Бүкіл қоғамға тән әлеуметтік мәселелерден бастап, адамдардың жеке
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Сан қырлы жанр ақындар айтысы
Ал, айтыс жанрын қазақ ғылымында арнайы зерттеу А.Байтұрсынов,
М. Әуезов ақындықтың суырыпсалмалық өнердің көне көздері батырлар
Қазақ әдебиетінде айтыс өнері, айтыс жанры туралы тың
Ал айтыстағы сатира мен юмор мәселесін Б.Имашев өзінің
Жұмыстың мақсаты мен міндеттері. Зерттеудің мақсаты – айтыс
айтыстардағы әзіл-әжуаның идеялық-көркемдік маңызын анықтау;
ақындар айтысындағы әзіл-әжуаның қолдану тәсілдерін, өзіндік мәнін саралау;
юмор мен сатираның айтыс жанрының ролін арттырудағы өзіндік
айтыстағы сыни сипат, астарлы ой, шеберлік, әзіл-қалжыңның, мысқыл-әжуаның
айтыс өлеңдеріндегі әлеуметтік мазмұн және өткір мәселе көтерудегі
1 тарау Ақындар айтысындағы әзіл-әжуа
1.1 Қағысу мен қайымдасу. Қазақ мәдениетінің тарихында да,
Бұл дәуірдегі ақындық поэзия туралы М.Мағауин: «XIX ғасырда
«Көпшілік жиналған отырыстарда қыз бен жігіттің немесе қатар
«Татымды жыр, айшықты айтыстар кең сахараның қай бұрышында
Тұрмыс-салт жырларында кездесетін айтыстың көне формалары бүгінгі арналы
Жұрт жиі бас қосатын ас-тойларда көпшілік жастарға қайым
Ауыздан-ауызға тарап, ұрпақтан ұрпаққа ұласып келе жатқан ауыз
Өлеңде шабыс та бар, желіс те бар,
Жеңіліс топ алдында жеңіс те бар.
Қиыннан қиыстырып тауып айтар,
Аузында қос қалқаның «періште» бар»,
-деп жазады [9, 6 б.].
Демек екі-екіден бөлініп қайым өлең айтысу ежелден келе
Қазақ халқы сын-сықақ, әзіл-оспаққа икемді екенін ертеден-ақ танытқан.
«Шынында да сатира халқымыздың бүкіл өмірімен біте қайнасып,
Қайым айтыстарда көбіне қыз бен бозбала әзілдеседі. Десе
Айтыс демократиясының тағы бір қыры айтысқа түсетІн екі
Айтыстағы жас мөлшерінің есепке алынбайтынын Шөже мен баланың
Басыңда таз тақияң кішкене екен,
Қолы сынғыр бір олақ пішкен екен.
Әкең ақсақ болғанда, шешең соқыр,
Құдайым қыр соңыңа түскен екен, -депті, сол сәтте
Әзілдесіп қалайық әзіл сөзбен,
Өлсек орап қояды мата бөзбен.
Ел ақтап бұл Алтайға келіп едің,
Не таптың екеуара жалғыз көзбен? - дегенде Шөже
Адамның кескін-келбетіндегі, дене мүшелеріндегі кемшіліктерді айтып, сөзбен түйреген
Дегенде дауыл соқты, тына қалды,
Алтынды таспен өлшеп сынап алды.
Кемтарсың, жасың үлкен, аяймын ғой,
Әйтпесе берер едім сыбағаңды, -дегенде, Шөже:
Орынбай, мен сезімтал, сен көреген,
Сонда сен сыбағама не берер ең?
Бірін бер екі көздің мені аясаң,
Бір басқа жалғыз көз де жетер деген!
-деп буып тастайды. Мұнда Шөженің сатирасы тым уытты
Қазақтың төл өнері суырыпсалма ақындар айтысына сөз өнері
«Ақындар айтысы - бұрын ең демократияшыл жанр болған.
Ас-жиын, той-томалақта түрлі жол-жоралғылармен, салт-санамен қатар қара өлең
«Ауыз әдебиетінің ең әріден келе жатқан түрлерінің бірі
Сондай салт қайым айтысты тудырған дәстүр - тойда
Өлеңді айт дегенде қарсы айтамыз,
Әріптес сөзді қарсы алса айтамыз...
Өлеңді айт дегенде тайсалдық па,
Салды екем өлеңімді қай сандыққа...
Өлеңді айт дегенде айтқан қызық,
Болмайды өлең айтқан кісі бұзық...
Бастайын, баста десең өлеңімді,
Арман не қыздан көрсем көрерімді...
Өлеңді айт дегенде тұрыс болмас,
Іріккенмен өлең шіркін ырыс болмас...
Өлеңді айт дегенде тіл айтады,
Тіліме қандай адам мін айтады...
Өлеңді айт десе айтпай біз не дейміз,
Көз сүзіп көктен өлең іздемейміз...
Көріп отырғанымыздай тойдағы әдет-салт айтысының басталуының өзі қызық.
Қайым айтудағы әзіл-қалжың өлең таба алмай сасқалақтаған, тоқыраған,
Мысалы:
Кеш болса, күн ұялап шам келеді,
Соңынан жүйрік аттың шаң келеді.
Өлеңді айт дегенде бәлсінетін,
Кей жаман менменсінген паң келеді.
Өлеңді орны келсе ағытпаған,
Жан ба едің жел сөзге де жарымаған...
Өлеңіңді айт, ендеше, өлеңіңді айт, Өлеңді айта алмасаң
Осылайша қарсыласын қағып-сілкіп алып, сергітіп қойғасын қызықты қалжыңдармен
Айтыс демократиясының өзі сол бәсеке үстінде айтылған сөз
Сатираны зерттеушілер оны сынның қаруы деп бағалайды. Себебі
Өлеңде парық, сөзде нарық болмас,
Өмірдің артық-кемін сынамаса, - деген өлең жолдарынан да
Жел сөздің бір-екі ауыз арқасында,
Қасыма құрбы-құрдас үймелеген, -
деп желпіне, шалқи сөйлейді. Әр жерде сыйлы, құрметті
Әдейі мені мұнда шақырғызды,
Өлеңнің сары қымызын сапырғызды.
Қайда отыр әріптесім, әпкел бері,
Көре алмай отырмын ғой ақын қызды,
-деген секілді жеңіл юмормен қарсыласына сес көрсетпек болады.
Болмайды түнде ұшқанмен үкі батыр,
Қайда әлгі ақын жігіт бермен шақыр.
Қыз жаққа шақыртпай-ақ келмей ме өзі,
Шөп алмас қой аузынан шығар пақыр,
-деп кекетеді, Түнде жортқанның бәрі батыр емес деген
Сатираның ашық және астарлы болып екі түрде қолданылатынын
Ақындар айтысына сатиралық сипаттың тән екені көптеген зерттеу
М.Әуезов айтысты көлеміне қарай түре, сүре деп бөледі.
¥зақ толғайтын ірі айтыстарды осы табиғатына қарап, ат
Басы еді өлеңімнің түре-сүре,
Айтайын түре өлеңді үйге кіре.
Өлеңім дауылдатып келе жатыр,
Кетпесін үйді жығып бақан тіре.
Бұл шумақтың да сатиралық сипатта келуі, шағын көлемді
Өтеді бір өлеңнен бір өлеңім,
Бір-бірлеп ауызыма кір өлеңім.
Өлеңді мүнда айтпаған қайда айтамын,
Кез келді күндіз-түні тілегенім,
-деп кешті қыздыратын ақындар мен өлеңшілер түрлі жағдайлардан
Айтыс үстінде айтылған бұл жолдар естілген уақытта бірден
Өмірде өлеңнен жоқ өнер ірі,
Кетеді өлең айтса көңіл кірі.
Айтқаның он ойланып, жүз толғанып,
Артыңда өлсең де өзің қалар тірі.
Мұндай жолдарды көптеп келтіруге де болады. Осындағы терең
Айтыстағы әзілді көбіне жігіттер жағы бастайды десек те,
Қолымда ұзын құрық, бау демеймін,
Шоқыны анау-мынау бау демеймін.
Телміріп екі көзің жеп барады,
Ойыңды арамдықтан сау демеймін.
Басында Қаратаудың қар борайды
Басына керім жігіт сәлде орайды.
Сәлдесін бір ораған қайта орайды,
Басына ол шіркіннің кім қарайды.
Есті жігіт күлдіргі сөз айтады,
Сұлу қызды сүйсінтіп жымыңдатып.
Ішінде жұмыр бастың ми болмаса,
Не пайда құр сорайған ұзын бойдан.
Меніменен айтыссаң, таңға айтыс,
Боталайтын түйедей бошалама.
Жауаптасуға келгенде де қыздардың айтар уәжі салмақты да
Жақын жерден маған-ақ тие салмай,
Несін алған қалқаның бай таңдаған,
-деп салады. Оған қыз сыбағалы жауабын көп күттірмей
Сен менен не сыйқыңмен дәметесің,
Ит тұмсық, бұқа жауырын әдіре қалғыр.
Айтыста екі жақтың өзара кім болып жауаптасуы үлкен
Құда бала:
Құдаша білесің бе, Сылқымкөлді,
Жағалай Сылқымкөлді жылқым келді.
Алыстан ат терлетіп келгенімде,
Жасташы ақ төсіңді ұйқым келді.
Құдаша:
Сен айтсаң, мен де айтайын Сылқымкөлді,
Жағалай Сылқымкөлді жылқым келді.
Соншама неменеңе шіренесің,
Ұйқым келді дегенге күлкім келді.
Құда бала:
Құдаша, ақ тегене, ақ тегене,
Үлкен де, кіші де емес шақ тегене,
Жастансам өзге қыздың аппақ төсін,
Деп жүрме бармақ тістеп, әттегене [9].
Шымыр логикаға құрылған, нақышында астарлы әзіл мен сатирасы
Әдебиеттің маржандарын жиып-терген қазақтың ардақты қайраткер ұлдарының бірі
Айтыс өлеңнің бастапқы екі жолы қайталанатын қайым түрінде
Күдері:
Сексеуіл құмға бітер басы алмалы,
Зинақор бір құдайды еске алмады.
Өлеңнің бес-алты ауыз арқасында,
Қасыма қыздар келді қос алмалы.
Үлбике:
Сексеуіл қүмға бітер басы алмалы,
Зинақор бір құдайды еске алмады.
Тұсыңда қыздар болса қос алмалы,
Қожа қайтіп ұстайды ақ шалмалы?
Ислам дінінде зинақорлық ауыр күнәға есептеледі. Шариғаттың шамын
Ұлбике болса, басында ақ шалма бар молдекең елге
¥лбикенің бұл мініне Күдері айнала жауап беріп: "О
Өлең, өлең дегенде өтер елі,
Өлең айтып көңілді көтерелі.
О дүние, бұ дүниеден жақсы болса,
Адамға айтпай қожекем кетер еді,
-деген жауаптан соң айтыс бітсе болар еді. Алайда
Төрт орамал шетіне түйдім анар,
Жақпаған құл қылмысты тозақ барар.
Қожаменен, ¥лбике, ойнап-күлсең,
Өне-бойың шымырлап мейірің қанар,
-деп сөзін тағы әзілге бүрады. Бұл қалжыңға да
Төменнен жеті көшіп өрге келдік,
Жеті әулие тоғысқан жерге келдік.
Келмегірдің жеріне қайдан келдІк,
Қожасы діннен шыққан елге келдік,
-деп тіпті ащы жауап қайтарады. Сатираның ащы сарказмге
Ұлбике Қызылорда облысы Тереңөзек ауданына қарасты өңірде дүниеге
Бір алуан бала едің, денем сүйді,
Жақпаған құл қылмысты тозақ күйді.
Бала едің өзің тәуір Ұлбике ақын, Көрмес, білмес
Қожеке, бас өлеңім осындайды,
Асық жолың бейіске қосылмайды.
Түбің қожа болғанмен, дәретің жоқ,
Дәретсіз жан иманға қосылмайды.
Бұл айтыс тарихына байланысты ғалым Жанғара Дәдебаев былай
Бұқараның жолында түйе боздақ,
Тәңірге ісің жақпаса бардың тозақ.
Сол тозақтың ішінен шықпа жаным,
Қожекеңнің айтқанын қылсаң мазақ.
Бике:
Қыдырып құс салдың ба құнаныңнан, Ер өлтіріп кек
Қатынша, қожа тақсыр, қарғай бердІң,
Сен де көрмей кеткенсің Құраныңнан.
Жалпы, арнасы әзіл болғандықтан айтыстағы қарғыс дөрекілікке, өшпенділікке
Қожа:
Менімен жау болмассың елдесерсің,
Бір-екі ауыз сөзбенен теңдесерсің.
Арашалап қоймадың, Ұлбике ақын,
Не малдан, не бір бастан кем өсерсің.
Бике:
Сенімен жау болмағам елдескенмін,
Бір-екі ауыз сөзбенен тендескенмін.
Не малдан, не бір бастан кем болар деп,
Тәңірмен қашан, қожам, сөйлескенің?
Мұндай тойтарыстан соң айтыс тағы да тамамдалуға тиіс
Қожа-молдалар ел ішіндегі қадір-қасиетін, кең таралуын, көпшілікке өтімділігін
Бұл айтыстың бірнеше нұсқасы бар. Бір нұсқасында Ұлбикенің
Күдері:
Ата-баба, шынжыры қойылған қол,
Қожа келіп тұрады оң менен сол.
Әншейін-ақ бір айтқан сөзің шығар,
Ақылы бар баланың айласы сол.
Ата-бабам пір тұтып, қожа қылған,
Не себептен қожаға тимейді жол ?
Ұлбике:
Қожа болсаң, басыңда шалма болар,
Сомсынғанға зорсынған балға болар.
Қожа сендей болар ма, сары құлақ сарт,
Көңілінде иман, аузында алла болар.
Есек мінген сартпенен айтысқаным,
Сүйегіме бір үлкен таңба болар.
Ақын қыз ел пір түтқан қожаны осылай әжуалайды.
Пайғамбардың нәсілін сары құлақ деп,
Ақыретте бересің үлкен сұрақ, -дегенде Ұлбике одан да
Аулақ тарт, қожа болсаң кеселіңді,
Осы жолы қайтарармын меселіңді.
Ат мініп, біздің елден тон алған соң,
Сатқансың қашқарлыққа есегіңді.
Қожеке, пайғамбардың атын сатып,
Таппай ма құдай сенен есебіңді?
Пайғамбардың атын саттың деп қарсыласын тырп еткізбей тұсап
Өлең десе көңілім судай тасар,
Мен емес қару таппай сөзден қашар.
Қан жауғырдың тексізін мүнан байқа, Өкпелеген қойшыдай тұра
Өкпелесе қоя бер құрғырыңды,
Өзінің де құзғындай ниеті нашар.
Жарты мата басына орап алған,
Және бір сарт қожа кеп орнын басар,
-деп айтқанда, Күдері қожа біржола жеңіліпті.
Қорыта келгенде, Ұлбикенің шығармашылығы арнайы зерттеліп, зерделенбесе де
Ұлбикенің айтыстарындағы жеңіл әзілден бастап, қалжың-қағытпа, садақ оғындай
1.2. Кеңес дәуіріндегі айтыстар. Ақындар
1922 жылы Семей қаласында Иса Байзақов пен Нұрлыбек
Айтыс-үлкен өнер, халықтың рухани азығы, сонымен қатар идеологиялық
1943 жылы Ұлы Отан соғысының қызу жүріп жатқан
Халық бойындағы сарқылмас суырыпсалма өнерінің жаңа қоғам талабына
20-30 жылдардағы айтыстарда әр алуан тақырыптық, мазмұндық өзгерістерден
30-40 жылдардағы айтыстардың өнімді бір саласы - мысал
Соғыстан кейінгі дәуірдегі айтыстар (1947-1957) бүкіл еліміздің ұран-үнімен
Кеңес дәуіріндегі айтыстың 50-60 жылдардағы даму жолдарына көз
Кеңестік Қазақстанның 60 жылдық мерекесіне орай өткізілген айтыстың
Задында жалтақтамай, жалтармай, әділін, турасын айту - айтыс
Ұзақ уақыт қысымда болған сөз өнері, кейінгі жылдары,
Ендігі жерде республика жұртшылығы ақындар айтысын аңсай күтіп,
Бұрын тек сүре айтысы ғана ел назарына ұсынылып
Қазақтағы сөз өнерінің аса бір қиын және өте
Осы мерекеге орай Алматыда 1972 жылдың шілде айында
Жамбыл шығармашылығы жөнінде баяндамалар жасалуымен қатар Республиканың түкпір-түкпірінен
Жинақта жарияланған айтыс мәтіндері бізге сол дәуірдегі ақындар
I Республикалық ақындар айтысын «Алатаудан, Арқадан, Ақындарым, келіпсің»,
Өлеңді айтқан сайын күшке енемін,
Айтысқа әлде неше түскен едім.
Меселім еш уақытта қайтқан емес,
Сарқытын Жамбыл баба ішкен едім.
Жамбылым – жыр алыбы,тәрбиешім,
Басына бақыт қонған әулие шын.
Оған мен өмірімше қарыздармын,
Тәлімді маған берген тәрбие үшін.[18]
-деп сексенге келсе де жыр
Әсімхан Қосбасаров Алматы облысынан сынға түссе, ал ел
Сыр бойынан мен келдім,
Сүлейлердің мекені.
Сыр туралы сыр шерткен,
Ақын болып кетеді.
Сырда туып, Сырда өсіп, Толқынымен түлегем. Сылдырымен тілдесіп,
Сырда малды өсіріп,
Сырда баптап күрішті.
Сыр тіл қатты шешіліп,
Сырдан таптық ырысты.
Бірыңғай бір дыбыстан тұратын бастама поэтикалық шығарманың әуезділігі
Манаптың маржандай төгілген сұлу сырлары мен жырларына «көмейден
Сен болсаң Қызылорда алыстағы,
Жақсының жер жарады дабыстары.
Сыртыңнан «Сыр сүлейі» естуші едім,
Отырмын халық алдында танысқалы.
Мейман боп Манап бізге төрлегенсің,
Айтыста ақын жыры термеленсін.
Тойына Жақаевтың шақырмайсың,
Шай беріп ата сыйлап көрмегенсің,
-деп төге сөйлеумен қатар, кінә тағып сөге сөйлеп,
Кешегі өзгерді ме Қызылордаң,
Түсті ме түйеге артқан ала дорбаң?
Аралап ауылымды көріп түрсың
Бізге ұқсап жүремісің асфальт жолдан?
Бұл тойда ақын да бар жыршы да бар,
Бұл тойда ғалым да бар, сыншы да бар.
Аузыңды бағып сөйле, ақын Манап,
Газетке жазатұғын тілші де бар.
Ұстазым Үмбетәлі айтып кеткен:
«Айтысқан ақыныңды шымшылап ал».
Айтысты елдің қызыға тамашалайтыны, ішкен асын жерге қойып
Құлан аян Құлмамбеттің жинағын қүрастырып, алғы сөзін жазған
Екіншіден, сенің аузыңнан шыққан сөзде әзіл-қалжың араласа жүрсін,
Үшіншіден, қарсыласың бұрын кіммен айтысып, кіммен қағысқанын, кімді
Әсімханның жоғарыдағы сөзіне Манап та табан астында әзілмен
Білмеймін «түйеңді» мен «дорбаменен»,
Жол жүрем «Москвич» пен «Волгаменен».
Аспанға ұш, мейлі жерде жүрсеңдағы,
Кетесің «старт» алып жолға менен.
Жақаевты сұрадың,
Тойына бірақ, бармадың.
Жамбылдың тойын құрметтеп,
Қошеметтеп келсем де,
Алдымнан күтіп алмадың.
Қонақ үйде жатқанда
Есімнен шықпас, Әсеке,
Орнымды тартып алғаның.
Жазығым не бүл жерде,
Баспанасыз қалғаным?
Осыған әуелі жауап бер,
Көрерміз сосын ар жағын.
Жыр алыбы Жамбылдың туғанына 125 жыл толуына арналып
Алғашқы қыз бен жігіт айтысына Оңтүстік Қазақстан облысының
Айтысты әуелі Құлжабай бастайды:
Отаным, қасиетті Совет елім,
Кең байтақ Қазақстан - туған жерім.
Келтірген адамзатты кемеліне
Көш басы - Компартиям, Ұлы Ленин.
Ойдағым Айдан ашық, Күннен жарық,
Айтыңыз дүниеде кімнен кеммін?
Жәкеңнің 125 жыл тойы болып,
Ағайын, туған-туыс бәрің келдің.
Ақ шашты, әжім бетті, еңбекте өскен
Мінекей, оңтүстіктің шалы менмін,
-деп көсіле шапқан ақын өзінің шал екенін жасырмайды.
Бақытжамал да бұған қалжыңмен жауап қайтарады.:
Ақынның тілі майда, жаны жарқын,
Құлжеке білесіз ғой сөздің парқын.
Қойшыдай ұйқысынан жаңа тұрған,
Ұнамсыз тұнжыраған осы қалпың.
Бір байқайтынымыз айтыс ақындарының қай-қайсысы да партия міндеттеген
Айтысқан қарсыласын дене тұрқына, бойына, киіміне қарап қойшыға
Енді Құлжабай мүндай сөзге өршеленіп, қарсыласына шабуылды осал
Естуім Бақытжамал Оспанова,
Кең пейіл, сынық мінез дос-жарына.
Қолыңда домбыраң жоқ, гармоның жоқ,
Оларды «құдай» сізге қоспады ма?
-деген жыр жолдарынан Бақытжамалдың қолында музыкалық аспабының болмағанын
Алайда, тығырыққа тіреліп түрған Бақытжамал да шеберлігін танытып
Ақынсыз әжептәуір әнің биік,
Кетейін анда-санда сөзбен түйіп.
Костюміңе қарасам «модный жігіт»,
Келерсің ендігіде шапан киіп.
Шапансыз шалды «модный жігіт» деп сөзбен түйген Бақытжамалға
1980 жылы өткізілген Республикалық П-айтыста Манап Көкенов (Қызылорда
Қорыта келгенде, сәтті шыққан айтыстарда ақындардың әйтеуір кезектесіп
II тарау Жаңа заман айтыстары
2.1. Телеайтыс және ондағы сатира. Теледидар ХХ-ғасырда халық
Қазақ теледидарындағы алғашқы әдеби-көркем хабарлар желісі 1958 жылғы
Осындай хабарлардың бірі - "Айтыс". Қазақтың өзіне ғана
Телеайтыстың тағы бір ерекшелігі - кадрден тыс отырған
80-жылдардың басынан бастап ұйымдастырыла бастаған телеайтыс хабарының түп-төркіні
" Айтыс" хабары халықтың асыл мұрасын, төл өнерін
Ақындар айтысының жаңа өріс алып дамыған кезі өткен
Сол айтыста торғайлық ақын Жадыра Құтжанова топ жарған
Жадыра бұл сөзіме нанар ма едің,
Қабыл ап бір қолқама жарар ма едің?
Иесі орамалдың бір інім бар,
Келін боп біздің жаққа барар ма едің?
Жадыра:
Мен өзім сөзіңізге нанып қалам,
Өрт болып деміңізге жанып барам.
Қайдағы ініңді айтпа, дәл өзіңдІ,
Достықтың символы етіп алып қалам [22].
Жадыраның жауабынан оның ойының ұшқырлығын, әзілінің сәттілігін көреміз.
Мен тұрмын қарсы алдыңда ақ шырай боп,
Көзіме елестейсің жақсыдай боп.
Орныңнан қайта-қайта қозғалмашы,
Бұл елге зікір салған бақсыдай боп,
-деп қағытады. Себебі, айтыстың драмалық сипатын сақтаған Қабдыжәлел
Мұнан кейінгі айтыс жеңге мен қайнысының айтысы. Бұл
Өнердің жиналыпты саңылағы,
Өнерлі өзге елде де танылады.
Сүйінбай, Жамбыл, Сара, Біржан тіккен,
Айтыстың Қазақстан - шаңырағы,
-деген жыр жолдарымен басталады.
Атажүртқа деген махаббаты мен құрметін осындай өнерге өріп
Ақында айтылмаған н қалған ба,
Жетелер жыр күшімен арманды алға.
Жүрсіннің атасына рахмет,
Бір жеңге тауып берген Моңғолдан да.
Айтыстың көшін алға сүйреп жүрген Жүрсіннің атасына шет
Мен келдім аймағымнан әнге сала,
Бір қайны кезігер деп көңліме ала.
Кешегі от басының айтысы еді,
Көтердік халықаралық аренаға, - дейді.
Кешегі от басы, ошақ қасында, ас пен тойда,
Әбдікәрім:
Дейсің ғой «қарсы алуға жарамадың»,
Сездім мен сіздің үйде аға барын.
Сондықтан сол кісінің көзіне мен,
Шөп салуға арланып бара алмад
Егеухан:
Жарасар ізді кесу тек сонарда, Несі ұят ағайынды
Қайынның жеңгесіне қызыметі, Ойлашы, сонда көзге шөп салар
Әбдікәрім:
Кеше күні қаланы араладық,
Бір жүріп бар жақсысын сараладық.
Ендеше калай ғана қайнылыққа,
Япырмай, екі арада жарамадық.
Жеңгесіне ауыр сөз айтқанын аңдамаған Әбдікәрім «Сізге жасаған
Ол рас, барып келдік «Медеуіңе»,
Теңеуге сөз таба алмай не деуіме.
Келген соң ерқара боп ертіп бардың,
¥ят қой дайын асты жемеуің де.
Әкеңіз көп жасасын ақын Манап,
Өзіңе жоғарырақ қойсын талап.
Мәңгілік жүрегіңде сақталсын деп,
Елімнің «Бесбоғдасын» берем қадап.
1990 жылғы төрт күнге созылған "Наурыз-айтыстың" шымылдығын ашқан
Ал енді Қонысбай Әбілов пен Ерік Асқаровтың айтысы
Ерікжан, сыртқа салар айбарым-ай,
Түріңнен кетпеймін бе айналып-ай.
Балама айырбастар бауырым ең,
Өзіңе қарсы салып қойғанын-ай, - деп, бағасын асырды.
Сұраққа жауап таппай қаламыз ба,
Жабылды екі обылыс даламызда.
Бірақта, секретарлар кінәлі емес,
Барлық гәп Мәскеудегі ағамызда.
Талайдың қала жаздап табанында,
Бұл күнде ел болуға жарадың да.
Жабыла жаздады ғой Алматы да,
Хрущев пен Юсуповтың заманында, - деп, сілтейді. Қызыл
Халқымыз болып қалған шошымалы,
Бұл сөзің біздер үшін тосын әлі.
Аузыңды Москваға салған кезде,
Кейбіреу тыңдауға да шошынады.
Қашанда зиялы ақын сүйкімді ғой, Бірақ та, шауып
Бағаңды бір адамдай білер едім,
дейді. Оған Ерік мүдірместен:
Әр заман мен әртүрлі жасар едім,
Қашанда осы әніме басар едім.
Тұсында төңкерістің туғанымда,
Демеймін ініні аға күндейді ғой, Сөйлейді суырылып бұл
Бүл інің осы жайды саралайды,
Сондықтан Кремльді жағалайды.
Қазақша тіл білем деп бізді алдаған,
Колбин де тілмаштыққа жарамайды, -деп төгілте жөнеледі.
«Айтыс сөз тапқырлығының ғана жарысы емес, ол халықтың
Шын мәнінде тамыры тереңде, халықпен бірге ғасырлар бойы
Соңғы кезде айтыс өнерінің жандануына, бірнеше факторлар себеп
Құдайдың үйін келіспес,
Бос уәделермен бітірген.
Қиып түсер қарғыс бар,
Қате кетсең үтірден.
Мультфилмдегі қояндай, Муфтиің қойды-ау оянбай, Пікір
Бекжан Әшірбаев.
Демек, цензураның жойылуы ащы шындықты айтуға, күнделікті өмірде
Тарасқа екі қала берген елміз,
Өзінің Махамбеті болмағандай.
Ерік Асқаров.
Үкімет бүл шындыққа аузын ашпас,
¥ры тісін жасырған бойдақ қыздай,
немесе:
Көктөбеден үй салған көкелердің
Көктөбеті ән салар көкке қарап.
Мұхаметжан Тазабеков.
Ертеңгі иелері болашақтың
Бүгінгі базарларда алашапқын.
Тонын сатып жесе де тойып жату,
Бүгінгі проблемасы бар ошақтың.
Бекарыс Шойбеков.
Мына заман қай заман,
Арбаны жарға айдаған?
Саудагердің заманы -
Басы айналған пайдадан.
Ұрылардың заманы -
Үйірлеп мал айдаған.
Бұл - байлардың заманы
Аузы-басын майлаған,
Тоқал алып тойлаған.
Кедейдің де заманы -
Қанағат қып отырған
Қара суға қайнаған.
Айтақын Бүлғақов.
Қалың бұқара сан жылдар сыртқа шығара алмай келген
Бүгінгі айтыс өнері нағыз халықтығымен, қазақилығымен, табиғилығымен үлкенге
Шаңытып жолға шықты Байшұбарлар,
Шабыттың шаңқан бозын қамшылаңдар.
Жердегі жақұттарды алып болдың,
Бәйгеге аспандағы Ай сұраңдар.
(Мелс, 1990, мамыр)
Ақынды алсаңызда қай тұстағы Ой айтпай қала алмаған
(Мұхаметжан, 1995, наурыз)
Сондықтан да болар кейінгі кезде телеайтыстардың ұтымды шығуына
Телеайтыс бүгінде халықтың сүйіп тыңдайтын хабарларының бірегейіне айналды.
Жанат Әскербекқызы: "Айтыс өнерінің көркемдік сипатын саралағанда ең
Мәселен, Мэлс Қосымбаевтың Мұхаметжан Тазабековпен сөз қағысындағы:
Байқасаңыз, халайық,
Айтыс деген - асқардай.
Асқарды қарап тұратын
Бұл халықтың көңілі
Биіктегі аспандай -
деген сөзі айтысқа қойылар биік талапты түсіне білетіндігін,
Алдыңа сар желдіріп мен де келдім,
Желдіртіп сағыныштың сары атанын. Немесе:
Қашаған - өлең қаз болып,
Қаңқылдап маған қайта кел,
Сүйінбай - өлең саз болып,
Сүңқылдап маған қайта кел,
Қүдайдың берген бақыты.
Жанданып жатса қайта өнер,
Тірісі - тілге тоқталған
Айтысым ~ алмас, мәрт өнер...
Бекарыс Шойбеков айтысына назар аударғанда ең әуелі
Сол сияқты айтыс өнерінде өз ерекшелігімен дараланып жүрген
Жұртымды бөлеп жырдың құндағына
Салиқалы сөз айттым сындарыңа.
Махаббатпен жыр сыйлап мәуелі елге,
Шапағатпен үн қаттым шыңдарыңа.
Сонымен қатар қазақ өлеңінің басты тақырыбы - ұлт
Ұлттық мүддеге тікелей қатысты төмендегідей ділгір мәселелердің қазақ
Қазіргі айтыстың тақырыбы сан алуан. Мұнда көтерілмейтін мәселе
2.2 Кейінгі кез айтыстарындағы юмор мен сатира. Тәуелсіздік
Мұхтар Әуезовтің ақындар айтысының өзгешелігін «театрлық, драмалық қызу
1997 жылдың күзінен 1998 жылдың наурызына дейін төрт
«Қарсыласының бір сөзін қағыс жібермейтін, бір оғы нысанадан
Ақтық сындағы алматылық Оразалы Досбосынов пен түркістандық Бекарыс
Бар ма екен адал жаннан өткен үлық,
Кетпейтін өмір жолын текке қүрып.
Ақының ақтық сынға шығып қапты,
Електен өткендей-ақ тексеріліп.
Қасыма жақсы жігіт жеткен екен,
Бөктерінде кетпейін бөктеріліп.
Аман-есен жүрсің бе, Ораз ақын,
Аузыңнан - жыр, көзіңнен - от төгіліп,
-деп Бекарыс бұрыннан айтысып үйренген жауының ақтық сынға
Жалпы бұл айтыстарда «келіп едім, желіп едім», «нар
Оразалы да, Бекарыс та, юморлық сезімдері де, сықақшылдық
Ораз: Армысың алты алаштың іргелі елі,
Беделің бес қарудай іргедегі.
Бекжан(!) аман-есен кеп қалдың ба,
Жамбылдағы айтыстың жүлдегері.
Табаның тесілгендей көрінеді,
Жамбылдың бас бәйгесін сүйрегелі.
Мен қазір аруақ деп айғайласам,
Батырлар дулығалы түргеледі.
Армысың, ақ жаулықты аналарым,
Қадірі хан қызындай күймедегі.
Бекарыс: Осындай додалы айтыс талай болар,
Біздерге үмітпенен қарайды олар.
Аруақтанған сөзіңді айтып жатсың,
Тышқанды қорқытуға жарайды олар.
Бекарысты келдің де Бекжан дедің,
Ақын адам сөзіне абай болар.
Мысалы сенің атың Ораз екен,
Оразды қораз десем қалай болар.
Оразалы: Мен өзі айтыс десе жайыламын,
Қарағым, асықпай айт, жай ұғамын.
Аруақты айттың тышқанды қорқытат деп,
Олай десең аузыңды айырамын.
Сен мені қораз десең қораз дей бер,
Тауық қып, бүгін сені қайырамын [25].
Тартысты басталған бәсеке осылай сатира мен юморлық желіде
Ақтық сындағы арпалыс бірін-бірі бағалаған екі замандас ақынның,
Арының болып бүгін селден бетер,
Арыстан-Қарабастай желден бетер.
Беліңді бес ақынға будың дейсің,
Қалайша намыс бүгін ерден кетер.
Белдеуіңді бекемдеп бір байлашы,
Не бел кетер, немесе белбеу кетер, -дегенде, Оразалы
Бел кетпес, кетпесе егер белбеу еріп,
Көр елге өлең-жырдан теңге беріп.
Домбыраны қолға алып шыққаннан соң,
Қанжығаға көкпарды өңгерелік.
Өрмекші торындағы шыбындай ғып,
Тұрқыңды тастайын ба сөзбен өріп.
Өрт болсам кетіп жүрме сен де өртеніп,
Ішінде қалың оттың дөңгеленіп.
Өткен жолы аман-сау жіберіп ем,
Тағы да кезігер деп елге келіп,
-деп төге жөнеледі.
Бекарыс бұдан ары қарай «шыбындай өріп» тастап, өртіне
Демеймін сенен мықты атанармын,
Өлкеден әулиелі бата алармын.
Өртіңмен өртеймін деп өлерменім,
Алдыңа көлденеңдеп жата қалдың.
Сүйінбайды жеңем деп мұрттай үшқан,
Күйін кешіп жүрмегін Қатағанның.
Шыбындай деп мен жаққа оқтал, аға,
Шығын болып жүрмесін оқ далаға.
Өткен жолы жеңілсең қайтушы еді,
Осы жолы жеңгенше тоқтама, аға.
Оңай ма төрт ақынды шөкелету,
Арының жаман екен, аптал аға.
Бәлкім Ораз бұл жолы сен жеңерсің,
Дүние-кезек деген кеп қала ма?
Бірақ, мүмкін, тағы да мен жеңермін,
Айтыста пәлен-төлен деп бола ма!
Айтыста жеңу-жеңілу ақынның осалдығы мен мықтылығынан ғана емес,
Өлеңде ақын болсаң өрістеген,
Қалайша өнеріңді теріс көрем.
Сүйінбайдың ұрпағы болам дейсің,
Мен бірақ ниетіңмен келіспегем.
Ақындық тұқым қуып біткенменен,
Тұқым қуаламайды жеңіс деген,
-деп қисынды жауабын қайтара қояды. Е.Ысмайылов бүл туралы:
Айтыс юморлық, сатиралық белгілерге ерекше бай. Нарық заманында
Ниетін ақындары білдіріп жүр,
Біреулер елді бекер бүлдіріп жүр.
Тағы да бір қауесет шығып жатыр,
Біраз басшы мұрнынан сүрнігіп жүр.
Жайғасып жайлауына көш біткеннің,
Көрсетіп жатыр қонақ, дос күткенін.
Бойдақ шал көбейді ме деп сұрайсың,
Мен сенен мұндай сөзді еш күтпедім.
Шымкентте бойдақ шалдар көбейердей
Кемпірлер қырылды деп естіп пе едің?
-десе, Оразалы да қапы қалмай:
Естігем жоқ кемпірлер қырылды деп, Апаларым жатыр ғой
Сақтамай көңіліңе кекті қандай,
Жайың бар еді сенің тек тұрардай.
Алматыда жүр сенің апаларың,
Арманын оңтүстікке жеткізе алмай.
Базарды күні-түні жағалайды,
Қап-қара шемішкесін өткізе алмай.
Осындай айшықты әзілдер, мақтамен бауыздайтын базыналы күлкі мен
Жалпы айтыс өнеріне кейін қосылған жас толқынның екпіні
Сиқырын түрлендірсең сырлы әуеннің,
Жырласам жаңалығын туған елдің.
Әйтеуір халқым аман-есен отыр,
Жатырмыз біз тілегін тыңдап елдің.
2030-ды ойға жиі алады,
Көңілі көншігендей сұңғақ елдің.
Сары бидайын сапырған сары қымыздай,
Сұлыға зар болып тұр қырманы елдің.
Мемлекеттің бар малы жоқ боп жатыр,
Тоз-тоз боп тоқымындай сынған ердің.
Шаршаған жүрт көңілі құлазымай,
Айтыспен көтергелі мұнда келдім.
Қызылшаны сүбедей сүйкеп отыр,
Қызыл еті таусылып қырдағы елдің,
-деп қырдағы елдің жайын айтса, Бекарыс оған жауап
Халықтың аманатын ақтаймыз деп,
Басшыларға біз осы жақпаймыз көп.
Оңбастан қаншама рет опық жедік
Ауруды ішімізде сақтаймыз деп.
Бізге біткен басшының бағы да бар,
Тірісінде көзіне мақтаймыз кеп.
Соры да бар, өйткені, өлгеннен соң,
Ит терісін басына қаптаймыз кеп, - дейді.
Оразалы елдің мұң-мұқтажын ащы тілмен жеткізсе, қарсыласын келесі
Енді әзілдесейік түзу келіп,
Айтысқа аздаған бір қызу беріп.
Алпыс екі айлалы түлкідей ең,
Маржандай шашылатын жырың келіп.
Қызыл түлкі ін қазып түмсығымен
Құйрығымен кетеді ізін көміп.
Р.Сыздық 1998 жылғы 14 тамызда «Қазақ әдебиеті» газетіндегі
Қазіргі ақындар айтыстағы түрлі әдіс-тәсілдерді, айла-амалдарды еркін меңгерген.
Сөз айтсақ ақ көңілдің ордасындай,
Салмағың да бар еді қорғасындай.
Ағасы жанұғарлық сөз айтқанда
Кетпеші мас адамдай жолға симай.
Дәл бүгін адуынды айтпасаң да,
Көңілің бар ханның аппақ ордасындай.
Мақтауға ұшып кетіп жүрмегейсің,
Үрлеген шар секілді қолға симай.
Айдалаға бұрасың әр сөзіңді,
Аңқау елдің арамза молдасындай.
Арамза дегенімді ауыр алма,
Доп-домалақ болушы еді ол да осындай.
Аман-есен жүре бер ау, ағасы,
Апамның қатық сүзген дорбасындай.
(Оразалы-Мэлс)
Айтыс өнерінің тағы бір даралық белгісі — айтыскердің
Ендігі кезекте ақындар айтысының тәуелсіздік алып, егемен елдің
Айтысқа алғаш түсіп бірден алдаспандай жарқ еткен Дәулеткерейдің
Әр ақынның «әу» деп сөз бастағанынан-ақ оның дарын
Мэлс:
Армысың асқақтаған Алатауым,
Далама айбат берген дара тауым.
Ассалаумағалейкум көрерменім,
Алтыннан қымбат маған алақаның.
Алдыңа сар желдіріп мен де келдім,
Мінген соң сағыныштың сары атанын.
Өлең-қызды алмасаң өкпелетіп,
Бұрымын талдап, өріп таратамын.
Армысың Дәулеткерей ақын інім,
Мен бүгін бауырыңнан жаратамын.
Ей, тәкаппар дүние, тас та болсаң
Мойыныңды бір бұрғызып қаратамын.
Мэлс «өлең қыздың бұрымын»
Тілі көркем, ойы орамды бұл айтыста да негізгі
Кей ақын көбік сөзге көп семірген,
Көбік сөз ілесе алмас көшке мүлдем.
Айтыстың ақтангері өзің едің,
Бағасын баталы ойдың беске білген.
Ағасы өзің мінген қайығыңды,
Өзіңнің жүздіремін ескегіңмен.
Өйткені әуеніңді алып шықтым,
Аулақпын бүгін сенен сескенуден.
Сынады деген сөз бар қазағымда,
Сексеуілді ұрсаң тек сексеуілмен, -
десе енді бір кезекте:
Сөйлейді інің сөзден жол білгесін,
Жел сөздің желмаясын желдіргесін.
Жілігі татитұғын сөз айтайық,
Ертең күн артымыздан ел күлмесін.
Айтыстың көрсетейік шын үлгісін,
«Ит қуды, қоян қашты» боп жүрмесін,
-деп айтыстың ажарлысын жасауға талпынысын білдіреді. «Ағасы үлгі
Жүргенде басың қатып саудаменен,
Жаныңды алсын бүгін баурап өлең.
Орақпен орылып күні кеше,
Балғаменен соғылып қалған өлең.
Аз ойлап, көп сөйлейтін пенделердей,
Қаз ойнап кетті бүгін қарғалармен,
Менен кеткен өлеңде елге барар,
Жел қанат, жер тарпыған аруана өлең,- дей келе:
Бағана айтқан сөзің бар,
Сен соған жауап берсеңші
Итің кім сонда, қоян кім?
-деп бағанағы айтылған мақалдың астарын түсінбеген кейіп танытады.
Талтаңдап Мэлс ақын келген кезде,
Балпаңдап өлең айтпай бәлем бар ма?...
Делдиген танауыңнан танып тұрмын,
Тынысы кең тұлпардан екеніңді...
Бекарыстың өлеңдерінде юмордың да сатираның да бояуы қалың.
Сен біздің болашаққа үмітсің ғой,
Ал, енді сырт көздерге күдіксің ғой.
Өлеңіңе қарасам мін таппаймын,
Ешкім суын ішпеген тұнықсың ғой.
Және ешкімнің шамына тиіспейтін,
Саясаткер болатын жігітсің гой,-
деп мақтай отырып, мысқылдайды:
Сөздің шынын айтамын Мэлс аға,
Өмірден ілгенің мен білгенің көп.
Әйтпесе, мақтап-мақтап мына сенің,
Қызыңды алайын деп жүргенім жоқ,
-деп қойып қалады. Мэлс сөзді басқа жаққа бұру
Алдыңа арқыраған Мэлс келді,
Шабысын Бекарыстың тегіс көрді.
Ал енді осы жерде көрсетейін,
Мысалы, келіскен мен керіскенді.
Үйде жатқан кінәсіз сәби ғой ол,
Аламын деп желікпе періштені.
Бекарыс:
Қырандай қияларды шолыпсың ғой,
Біздерге қорғансың ғой, қорықсың ғой.
Көркем сөздің көсемі деген сайын,
Ештеңеге ұғынбай толыпсың ғой.
Мен сенің қызыңды еш сүрағам жоқ,
Өзің бір мақал бұзғыш болыпсың ғой.
Көкейден ағыл-тегіл жыр аққасын,
Халықтың көңілінде тұрақтасын.
Айтысып отыр едім қызық үшін,
Мына жұрт екеумізді сынатқасын.
Сұрамаған қызыңды қызғандың-ау,
Құдай сенен бізін де сұратпасын.
Мэлс:
Әй, Бекарыс, Бекарыс,
Көңілің бүгін көктем боп,
Жапырақ жайып гүлдесін.
Өлеңнің өзің еншілеп,
Бөлекше бекіт іргесін.
Сәби деген-періште,
Ауызыңды қисайтып,
Киесі ұрып жүрмесін.
Бекарыс:
Теңеуші ем, Мэлс аға, жаныңды айға,
Сабыр сақта, ашуға салынбай да.
Сен мені кінәлі ғып отырсың ғой,
Әділеттен аттамас арың қайда?
Киесі ұрады деп қорқытпағын,
Періште де құдайға бағынбай ма.
Мен сенің періштеңнен күнді көрдім,
Періштемен ұстасқан кімді көрдің?
Періштенің әкесі Мэлс деген,
Періштемен қоса енді ұлды болғын.
Мэлс:
Таңдайды тақылдаған тіл тебеді,
Мылтығым әуел бастан білтелі еді.
Баяғы бабалардың айтуында,
Ағасы - Ай, інісі - Үркер еді.
Ай менен Үркер келіп тоғысқанда,
Аспанда ала бұлтты бүркер еді.
Тоғысып, татуласып тарасайық,
Ақындар сөз түсінген сүйтер еді [26].
Сиқырлы сөз шұрайы мол осындай айтыстар халық жадында
Мэлспен айтысқа түскен Оразалы да көркем де шұрайлы
Ақырғы айтыс «аһ» үрып кетпегейсіз,
Ақырғы оқты атқандай айдалаға.
Мэлс:
Сырыңды Оразәлі білген жоқпын,
Әсерсіз әңгімеңе күлген жоқпын.
Айдалаға оқ атып айтысқанда,
Ауғанның соғысында жүрген жоқпын.
Ораз:
Әрнеге жүргізсең де әміріңді,
Ұмытпа деген қазақ тәңіріңді.
Саудың көбі сырқат боп бұл қоғамда,
Жалап жаза алмассың жауырыңды.
Қытайың жылтырағын жылтыратып,
Балқытып сипап жатыр сауырыңды.
Қысық көз табаныңнан жалап жүріп,
Бір күні қиып кетер тамырыңды.
Ертерек ойланбасаң айығуды,
Алтын төсек жаза алмас ауруды.
Мэлс:
Жан берген бәрімізге жалқым, Қүдай,
Етсе екен еліміз бен халқымды бай.
Шабытың шала жанған шөп сияқты,
Оты жоқ сөздеріңнің салқындығы-ай.
Айтыстың мәні кетер, сәні кетер,
Қара өлеңге бермесек қарқынды рай.
Суырып салмаған соң сөз де әсерсіз,
Сабаның түбіндегі сарқындыдай.
Мэлс ақын да талай бәйгеде шашасына шаң жұқтырмаған
Мэлс пен Мұқамеджанның айтысы ең үздік, ең озық
Осы бәйгеде бас жүлдені қанжығасына байлаған Мұқамеджан Тазабеков
«Жазба ақындар оңашалықты сүйсе, айтыс ақындары қаумалаған қауымды
Ақтық сынға шыққан екі ақынға да демеушілер оқалы
Келеді жыр моншағын қатар үзгім,
Батасы қабыл болсын атамыздың.
Ал енді Мұқамеджан арқырайық,
Шапаны шабыт берсін апамыздың,
-деп кезек үсынғанда, Мұқамеджан іле-шала:
Шапаны шабыт берсін апамыздың,
Өтеуі секілденіп батаңыздың.
Дегенмен әр нәрсені орныменен,
Киейікші ізіндей аталы іздің.
Қазақтай кім түсінген дәл киені,
Киелілер босатар жан жүйені.
Басыңдағы қалпақты «мұрап» дейді,
Мұрапты тек патша мен хан киеді.
Жөн-жосықты білмейтін бұл заманда,
Келінінің кебісін шал киеді,
-деп түйреп өтеді. Мұқамеджан халықтың дәстүрі, әдет-ғұрпымен қатар
Сен едің Мэлс ақын Оралдағы,
Ойыңның өзгермепті орамдары.
Маң-маң басып жүруші ең Маңғыстауда,
Ол арманың Оралдан оралмады.
Толағайдай деп сені неғылайын,
Ізге түскен аңшыдай сонардағы.
Екі үйдің ерке ұлы секілдісің,
Етегіне сап жейтін он алманы.Домбыраңды көтеріп келіп қапсың,
Бөренені көтерген піл секілді.
Шығысқа келгеннен соң шырайыңды аш,
Түнеріп жүре бермей түн секілді.
Мұхамеджан Тазабеков әріптестерінің, айтысып отырған қарсыластарының портретін жасауға
Айтыскер ақындар кез-келген нәрседен комизмді таба біледі. Олар
Құлыншақ ақынның Майлықожаға тиісе:
Майлы, Майлы дегенге май болмадың,
Жұрттан алып жесең де бай болмадың, -дегеніне
Сен Құлыншақ болғалы талай заман,
Не құлын, я жабағы, тай болмадың,
-деп жауап береді [30, 46 б.]. Бұл -
Қазіргі ақындар айтысында да бұндай әдіс-тәсілдер молынан ұшырасады.
"Мэлстей атыңызды ту еткенсіз,
Көңілін комунистің гүл еткенсіз.
Барлық ауыл, қалада ескерткіш боп,
Қол шошайтып тұрушы ед гүр еткен күш.
Иншалла азаттықты алғаннан соң,
Қалмады соларыңнан бір ескерткіш.
Кешегі социализм заманынан,
Сақталған сіз ғанасыз ірі ескерткіш.
Маркс, Энгельс, Ленин мен Сталинге,
Мәңгілікке қойылған тірі ескерткіш,
-деп Мэлстің есіміне кенедей қадалады. Алайда, ақын сөзінің
Басшылық сеніміңді жойып кетті,
Шындықтың екі көзін ойып кетті.
Шуткин деген әділ деп жүрді дағы,
Қазақтың есебінен тойып кетті.
Аттары қандай жаман, орнына оның,
Хитрин деген біреуді қойып кетті,-
дегенді айта отырып, қу мен сұмға жем болған
Ресейдің әлі де жоқ алыстығы,
Нарық-заман сынап тұр намыстыны.
Қарт Каспийдің асты-үстін бөлісе алмай,
Көкейдің құрты боп тұр табыс түбі.
Байқоңырдың төбесін тесіп бітті,
Төленбестен жалға алған ғарыш құны.
Тек оны Елбасымыз оңдай алар,
Барыс жылы боп кетпесе Борис жылы.
Кескін –келбетін суреттеп болған соң, тағы бір ұстайтын
Мұхамеджан оны да қалт жібермейді.
Еңсең бар ел алдында ер іспетті,
Атағың алты алашқа тегіс жетті.
Пірдің соңы – Бекекттің ұрпағы едің,
Бірінші боп сиынсақ неміз кетті.
Маркс, Энгельс, Ленин мен Сталиннің
Басын қосып атыңды МЭЛС депті.
Тегінде затың қазақ болғанменен,
Әттең-ай, атың бірақ келіспепті,-
деп айтыстың арнасын әзілге бұрады. Қиын сұрақ қоймай,
Біз жүрміз бес күн тірлік жалғаншыда,
Алданбай жылтыраған алдамшыға.
Рас-ақ, атым Мэлс екендігі,
Осы аттан баяғыда-ақ алғам шүбә.
Атымды өзіме өзім қойған жоқпын,
Үйдегі кемпір менен шалдан сұра!
Ақиқатында адам атты өзіне таңдап алмайды. Ол –
Биіктен бергеннен соң ұлт серпінді,
Бұл ініңнің қанаты күрт жетілді.
Күркіреп келгенінмен жауа алмадың,
Тауды айнала жөңкіген бұлт секілді.
Менің сенен күткенім биік еді,
Жайбарақат айттың-ау жұрт секілді.
Оза сөйлеп көрейін бұл ағамнан,
Сақалдан бұрын шыққан мұрт секілді,
-деп Мұхамеджан әңгімені келесі бір келелі мәселелерге аудармас
«Алғашқы әсерді бүкпей айтсақ, жазба поэзия мен айтыстың
Қазіргі таңдағы ақындар айтысы шын мәнінде биік асуларды
Көшпелі өмір салтында аталы сөзден, ұтымды ойдан қуатты
Біз бұл бөлімде айшықты айтыс өнерінің көшін алға
Сөз соңында айтарымыз XIX ғасырдың екінші жартысында өзінің
Біздіңше, қазіргі заман ақындар айтысының мынадай мәселелері мен
Қорытынды
Айтыстағы сатира мен юмор объектісіне қарай сын-сықақ, әзіл-оспақ,
Екі ақынның айтысқа дейінгі, екі шешен бидің негізгі
Айтыс жанры табиғатында әзіл-қалжыңға, сатира мен юморға бейім.
Әр заманның айтыскер ақынға қоятын басты талабы —
Қазақ халқы ертеден ойын сауық пен ән-күйді, әзіл-күлкіні,
Әдетте айтыс күтпеген жерден, тұтқиылдан басталады. Айтысты бастаушының,
Қазіргі айтыс өлеңдерінің идеялық бағыты біркелкі болмауы сияқты,
жатқандықтан олқы қүбылыстардың болып тұруы да заңдылық. Сонымен
М.Тазабековтың, А.Әлтаевтың, О.Досбосыновтың, М.Қосымбаевтың,
А.Бұлғақовтың, Д.Кәпүлының, Ж.Болтанованың, Б.Шойбековтың, А.Леубаеваның, А.Қалиевтің,
Қалай десек те, қазақ ауыз әдебиетінің орасан зор
Тапқырлыққа, шынайы шындыққа негізделген күлдіргі әзіл өлеңдерде философиялық,
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
Абай. Шығармаларының екі томдық толық
Әуезов М. Әдебиет тарихы. - Алматы: Ана тілі,
Мұқанов С. Қазақтың
Имашев.Б. Айтыстағы юмор мен сатира. Ф.ғ.к. дәрежесін алу
5
6
7
8
Қара өлең. /Қүраст. О.Асқар/. - Алматы: Жазушы, 1989.
Айтыс. Екі томдық. І-т. - Алматы: Жазушы, 1988.
Сыдиықұлы Қ. Біртума жыр саңлақтары (ХҮІІІ-ХХ ғғ.). -
12
13
Көпеев М. Таңдамалы. - Алматы, 1990.
Борев Ю.Б. О комическом. - Москва: Искуство, 1957.
Жолдасбеков М. Жүз жыл жырлаған жүрек. - Алматы:
Дәдебаев Ж. ¥лбике// Қүраст.:
Жамбыл және қазіргі халық творчествосы. - Алматы: Ғылым,
Тәжібаев Ә. Жамбыл - ұлы заманның ұлы ақыны//Жамбыл
Негимов С. Ақын-жыраулар
21
Жекпе-жек. - Баян-өлгей. 1999. - 346 б.
Жолдасбеков М. Наурыз айтыс//Алматы ақшамы. 1990 ж. 9
Ерман.Ж. Жыл келгендей жаңалық. Қазақ әдебиеті. 1998.
Қазіргі айтыс. – Астана: Күлтегін, 2004. 1-кітап. –
Қазіргі айтыс. – Астана: Күлтегін, 2004. 2-кітап. –
Ысмайылов.Е. Ақындар. – Алматы: Қаз.мем.көр.әдебиет, 1956.-340
Сыздық Р. Ақындар айтысы: бүгіні мен ертеңі //
1998.
29
Жолдасбеков М.
4
Айтыстың жанрлық ерекшелігі
Қазіргі айтыс тілінің ұлттық мәдени сипаты
Қазіргі айтыс тілінің ерекшелігі
Айтыс түрлерінің зерттелу тарихы
Халық шығармашылығының публицистикалық қыры
Қазіргі айтыс ақындарының сөз қолданымы
Қыз бен жігіт айтыстары
Қазақ ескілігінің бір үлкен саласы айтыс өлеңдер
Қазіргі айтыс өлеңдеріне тілдік сипаттама
Ирония мен сарказм - айтыс жанрын көркемдеуіш тәсілдер