Қазақ және ағылшын тілдеріндегі қарсы мәндес фразеологизмдер

Жоспары
Кіріспе 3
І Қазақ және ағылшын тілдеріндегі қарсы мәндес
Фразеологизмдер .................... 5
І.1. Қарсы мәндес фразеологизмдердің зерттелу тарихы ......... 5
І.2. Қазақ және ағылшын тілдеріндегі қарсы мәндес
фразеологизмдердің жасалу жолдары .......... 11
І.3. Қазақ және ағылшын тілдеріндегі лексикалық антонимдер мен
фразеологиялық антонимдердің айырмашылықтары мен
ұқсастықтары .......................... 12
ІІ. Қос тілдегі фразологиялық антонимдік-синонимдік
парадигмалар .......................... 14
ІІ.1. Қазақ және ағылшын тілдеріндегі антонимдік
фразеологизмдердің болымсыздық категориясымен байланысы . 14
ІІ.2. Қарсы мәндес фразеологизмдердің полисемия құбылысымен
байланысы ................... 16
ІІ.3. Қазақ және ағылшын тілдеріндегі қарсы мәндес
фразеологизмдердің контексте орын алуы .............. 19
Қорытынды ............................. 22
Қолданылған әдебиеттер ................... 23
Кіріспе
Жалпы кез-келген ғылымда қарама-қарсылық ұғымы кеңінен сипатталынып, ауқымды түрде
Тілдегі антонимия құбылысы психолингвистикалық, семантикалық, гносеологиялық аспектлерде кеңінен зерттелді.
Зерттеудің өзектілігі. Қазіргі таңда синонимдік фразеологизмдердің семантикалық категорияларына қатысты
Зерттеудің мақсаты мен міндеттері. Курстық жұмыстың негізгі мақсаты –
қарама-қарсылықтың тіл біліміндегі зерттелу тарихына шолу жасау;
семантикасын басшылыққа ала отырып екі тілдегі фразеологизмдердің қарсы жұбын
екі тілдегі антонимдік тіркестердің жасалу жолдарының ұқсастықтары мен айырмашылықтарын
екі тілдегі қарсы мәндегі тұрақты сөз тіркестерінің болымсыздық категориясымен
екі тілдегі қарсы мәнді фразеологизмдердің полисемия құбылысымен байланысын ашып
қос тілдегі қарсы мәнді фразеологизмдердің контексте берілу сипатын
анықтау.
Зерттеу объектісі: Қазақ және ағылшын тілдеріндегі қарсы мәндес фразеологизмдер.
Зерттеу пәні: Қазақ және ағылшын тілдеріндегі қарсы мәндес фразеологизмдердің
Жұмыстың зерттеу әдістері: Тақырыптың мақсатына сәйкес екі тілдегі антонимдік
Зерттеу жұмысының құрылымы: Зерттеу жұмысы кіріспеден, екі бөлімнен, қорытындыдан,
І тарау Қазақ және ағылшын тілдеріндегі қарсы мәндес фразеологизмдер
1.1 Қазақ және ағылшын тілдеріндегі қарсы мәндес фразеологизмдер. Қарсы
Тілдің лексикасында қаралатын лексикалық бірліктерден (жеке сөздерден) басқа тіл
Осы күнгі тіл білімінде фразеологизм деген ұғым кең мағынада
Фразеологизмдердің осы айтылған түрлерінің құрылымдық, мағыналық, қолданымдық сипаты, лексикологияға
Тар мағынадағы фразеологизмдерге құрамы тұрақты, мағынасы біртұтас, даяр қалпында
Мысалы:
ұзақ түнді көзбен атқызды фразеологизмі – ұйықтамады, дүние салды
Ал кең мағынада фразеологизмдерге жататын мақал – мәтелдер мен
Мысалы:
Еңбек етсең ерінбей, тояды қарның тіленбей; Мың сіз –
Фразеологизмдердің сөйлеммен арақатынасы. Фразеологизм мен сөйлемнің құрылымдық жағында формалды
Қарама-қарсылық ұғымының әртүрлі ғылым салалары мен тіл біліміндегі сипаты
Осы орайда философиядағы Аристотель, Гегель, И. Кант, В.И. Горбач,
Философиялық тұрғыда қарама-қайшылық бірін-бірі жоққа шығару қасиеттерін иеленсе, осы
Салыстыру нәтижесінде философиядағы “қарама-қарсылықтың бірлігі мен күресі заңының”: 1.
1. Қарама-қарсы ұғымдар бір-бірімен тікелей тығыз байланыста бола отырып,
2. Қарама-қарсы мәндес жұптар бірін-бірі жоққа шығарып, затқа жаңа
3. Антонимдер көбінесе қарамa-қарсы мағынада қолданыла келе бір-біріне жақындасып,
Психолингвист ғалымдар тәжірибеде адамдардың ассоциациялы ойлауы негізінде қалыптасқан жауаптары
Тіл білімінде фразеологиялық антонимдерге қарағанда лексикалық антонимдер көбірек қарастырылып,
Сөз мағыналарының жұмсалымдық қызметіне тән коммуникативтік-танымдық ерекшеліктер лексикалық мағынаның
Фразеологиялық парадигма сипаттаушы мен сипатталушы ұғымаралық байланыстан туындап, бір
Терминологиялық парадигма бір сөздің ішкі түрін айқындайтын семалардың түйісуінен
Атаулардың коммуникативтік-танымдық концепциясы. Тиянақты ойды хабарлау және қабылдауда сөздердің
Ғылыми танымдық атаулардың қолданыс аясындағы жұмсалымдық қызметі үш түрлі:
Адам атымен аталатын эпонимдер кірме терминдер ретінде жұмсалып, жеке
Бірқатар заттық атаулар ғылыми жетістіктер нәтижесінде пайда болғандықтан тілдік
Адам санасында бұрыннан орныққан табиғи болмыстағы заттар мен құбылыстардың
Қазақ тіл білімінде қарсы мәнді фразеологизмдер мәселесі бүгінгі күнгі
Тіл білімінде ағылшын тіліндегі фразеологиялық антонимдердің алғашқы теориялық негізін
Аталмыш зерттеушілер фразеологиялық антонимдерді семантикалық аспектіде қарастырады. Тек М.Н.
Сондай-ақ, антонимдік фразалық тіркестердің жалпы мәселелері: ағылшын тіліндегі етістікті
Синтаксистік қызметте жұмсалатын сөзер нақты, абстракт, тұрақты, контекстік мағынада
І.2 Қазақ және ағылшын тілдеріндегі қарсы мәндес фразеологизмдердің жасалу
Тілдік фактілерден мағына қарама-қарсылығы фразеологизмдерге де тән айырықша құбылыс
Бұл тараушада біз қос тілдегі антоним фразеологизмдердің жасалу жолдарының
Қазақ тіліндегі қарсы мәндес мағынадағы тіркестердің жасалу жолдарының төмендегідей
Тұрақты тіркестердің бір немесе екі компонентін тіркестен тыс жеке
Қарама-қарсы мәнде жұп құрайтын фразалық тіркестерде мағынаға өзек боларлық
Тұрақты тіркестердің компоненттерін антонимдік мағына түгел қамтуы керек: ындыны
Ағылшын тіл біліміндегі антонимдік фразеологизмдердің жасалу жолдарының төмендегідей үш
Бірінші белгі бойынша біз фразеологиялық материалдарды талдау нәтижесінде қарсы
Лексикалық жағынан түрлі-құрылымдық фразеологизмдерге мысалы : brisk as a
1. Түрлі лексикалық құрамға : at a low ebb
2. Жалғыз компонентпен барлық түрлі құрамдарға : with half
Антонимдік қатардың лексикалық бір-құрылымдық мүшелердің бір ғана
компоненті бір-біріне қарама - қарсы қойылады. Мысалы: a bed
Екінші белгі бойынша кейбір антонимдік қатар мүшелерінің саны тек
бинаралық, екімүшелік болуы мүмкін. Мысалы : in good faith
Тағы бір ерекшелігі фразеологизмдердегі антонимдік қарама-қайшылық екі бірліктен көп
Үшінші белгіге тоқталар болсақ, мұнда фразеологизмнің тура мағынасы компонент
Егер екі стилистикалық тұрғыдан тең бірмағыналы фразеологизм қарама-қарсы қойылса,
Егер екі немесе одан көбірек бірмағыналық, көпмағыналық, стилистикалық тұрғыдан
Антонимдік қатар мүшелерінің саны бір мағыналы және көпмағыналы фразеологизмге,
Сонымен, тілдегі бір өлшемді және бір және көп өлшемді
І.3. Қазақ және ағылшын тілдеріндегі лексикалық антонимдер мен фразеологиялық
Қазақ және ағылшын тілдеріндегі лексикологиялық және фразеологиялық антонимдердің мынадай
екі тілдегі лексикалық антонимдер фразеологиялық антонимдерге қарағанда көбірек кездеседі.
Фразеологиялық антонимдерді жинақтауда олардың басым көпшілігі
етістіктен болып, санаулы болса да сапалық-бағалық сипатындағы
есімдер мен үстеулерде ұшырасады.
екі тілдегі лексикалық және фразеологиялық антонимдердің семантикалық категориялармен байланысы
Қуану ↔ қайғыру антонимінің фразеологизмде ұшырасатын антонимдік
қатарын жинақтасақ, ол төмендегідей болады:
қуану қайғыру
әйелі ұл тапқандай қуану ↔ әкесі
тұла бойы алып ұшу ↔ жүрегі
бөркін аспанға ату ↔ қан жұту
жерден жеті қоян тапқандай қуану ↔ сары уайымға салыну
бойын құаныш билеу ↔ көкірегі шерге толу
екі құлағы езуіне жету ↔ қайғымен қан
қуаныштан жүрегі жарыла жаздау ↔ қағыдан улану
Aғылшын тіліндегі to be rich ↔ to be poor
to be rich to be poor
be well off ↔ be badly off
live like a fighting cock ↔ live on air
get on the world ↔ fall on evil days
in easy street ↔ in deep waters
in low keep ↔ in bad keep
Қос тілдегі лексикалық антонимдер мен фразеологиялық антонимдердің бірінші ұқсастығы
ІІ тарау
Қос тілдегі фразологиялық антонимдік-синонимдік парадигмалар
ІІ.1 Қазақ және ағылшын тілдеріндегі антонимдік фразеологизмдердің болымсыздық категориясымен
Этномәдени лексиканы құрайтын сөздер фразеологизм құрамында жұмсалып, концептуалдық мән
Қос тілдегі қарсы мәнді фразеологизмдердің синонимия, полисимия сияқты семантикалық
Антонимдер мен синонимдер туралы зерттеуші З.Г. Лукина: “Антонимдік жұптардың
1. Фразеологизмдердің бір қатарлы антонимдік-синонимдік топтары. Мұнда бір фразеологизмге
қаз.:
көңілі көтерілу көңілі құлазу
көңілі жер болу
көңілі жүдеу
иығы жауыр болу
aғыл.:
keep one’s temper lose one’s temper
lose one’s hair
to be out of temper
to be in bad humour
2. Фразеологизмдердің екі қатарлы антонимдік – синонимдік топтары.
Байланыстың бұл түрінде синонимдік фразеологизмдердің екі қатары алынады да,
Қаз.:
айтқан сөз құлағынан ағып кету ↔ айтқызбай-ақ түсіну;
айтқан сөз құлағынан ағып кету ↔ ернінің емеурінінен білу;
айтқан сөз құлағынан ағып кету ↔ құлағының тесігі бар;
немесе:
бас десе құлақ деу ↔ айтқызбай-ақ түсіну;
бас десе құлақ деу ↔ ернінің емеурінінен білу;
бас десе құлақ деу ↔ құлағының тесігі бар;
Ағыл.:
be in health ↔ be in poor;
be in health ↔ feel seed;
be in health ↔ keep one’s bed;
немесе:
be red about the gills ↔ be in poor;
be red about the gills ↔ feel seed;
be red about the gills ↔ keep one’s bed.
Синоним фразеологизмдер мағына жағынан бiр-бiрiне жақын болғанымен, үнемi бiрiнiң
Тіл біліміндегі тұрақты тіркестерге барлық құбылыстар тән. Бұл тараушада
Осы аталған жұптар антоним болады ма, жоқ па деген
Aғылшын тілінде төмендегідей фразеологиялық тізбектерді кездестіруге болады: of much
Көрсетілген қарсы мәндес фразеологизмдер “no” немесе “not” сөздері арқылы
Демек, әр сөздің болымсыз формасын жасауға болады, алайда оны
ІІ.2. Қарсы мәндес фразеологизмдердің полисемия құбылысымен байланысы
Тіл білімінде тұрақты сөз тіркестерге көп мағыналы құбылыстың қатысы
Дәл осы мәселені терең зерттеген ғалым В.П. Жуков: Фразеологизмдердің
Біздіңше, фразеологизмдерде үнемі бір мағынада жұмсалатындығымен қоса, бірнеше мағынада
1. Көп мағыналы фразеологизмнің бір мағынасының антоним болуы. Қазақ
Көп мағыналы тіркестердің әр мағынасының бір мағыналы фразеологизммен антоним
1) аурудан айыға бастау; 2) ашуы тарады мағыналарын білдіреді,
ағыл.:
әлсіз, күші жоқ, арық ↔ as strong as a
as weak as water “аяқ қолы балғадай болу”
еріксіз, мейірімсіз ↔ as hard as a flint
“ тастай қатты, қатігез”
2. Көп мағыналы фразеологизмнің мағынасы келесі көп мағыналы фразеологизмнің
Ағыл.:
off the track ↔ be in the track off
“жолын қумау” “жолын қуу”
be off the be on the
scent scent
go off the track ↔ on the right track
“жаман жолға түсіп кету” “дұрыс жолға түсу”
«Қазақ және ағылшын тілдеріндегі қарсы мәндес фразеологизмдер және контекст»
Қарама-қарсылық құбылысындағы контекст ұғымы. Р.С. Әміров сөйлемнің ой-пікір алысу
Айтылған тұжырымды сараптай келе, контекст тіл мен адамның сөйлеуіне
Әр тілдің өзіндік ерекшеліктері бар. Ғалымдардың пікіріне сүйенсек, ағылшын
Контекстің 1-түрі: қарсы мағыналарының жалпылығымен ерекшеленеді (барлық А/ немесе
Контекстің 2-түрі: мағыналарды тура мәнде қарама-қарсы қоюмен ерекшеленеді (А-Б
Контекстің 3-түрі: альтернативтік мағына арқылы ерекшеленеді (А немесе В).
Контекстің 4-түрі: контрастық сипаттың болуы арқылы ерекшеленеді (А деген
Контекстің 5-түрі: айқын құрылымдық формуланы игермейтін қарапайым жұптардың бірге
Бұл топтастыру өзге тілдерде де антоним сөздердің контексте қолданылу
Антонимдер сөздер сияқты фразеологиялық антонимдердің де мән-мағынасын, қызметі мен
Фразеологизмдердің мәнінің ашылар тұсы – контекст ауқымы. Өйткені, тіркестер
ІІ.3. Қазақ және ағылшын тілдеріндегі қарсы мәндес фразеологизмдердің контексте
Қазақ және ағылшын тіл білімінде фразеологиялық антонимдерді зерттеудегі өзекті
Тар көлемдегі фразеологиялық антонимдік контекст;
Кең көлемдегі фразеологиялық антонимдік контекст деп қарастыруды ұйғардық.
Тар көлемдегі контексте антоним фразеологизмдер бір ғана сөйлем ішінде
Осындай бірінші сөйлемде қой аузынан шөп алмас – шаш
Кең көлемдегі контексте антоним фразеологизмдер абзацта, шағын мәтін ішінде
Үйдің іші азан-қазан болып, жоқтау айтқан әйелдердің дауысынан күңіреніп
Қорыта келгенде, қазақ тіліндегі фразеологизмдердің антонимдік ерекшеліктері контексте айқын
Қорытынды
Антонимияға қатысты “қарама-қарсылық” “қайшылық” ұғымдарының мәнін ашып саралай келе,
қос тілде де компоненттері бірдей сөздерден жасалған, мысалы, қазақ
фразеологиялық антонимдер фразеологиялық бірліктерге тән қасиеттер негізінде туындайды. Зерттеу
фразеологиялық антонимдер фразеологизмдердің құрылымын негізге ала отырып жасалады деген
қос тілде қарсы мәндегі тұрақты сөз тіркестерінде қарама-қарсы мағына
фразеологиялық антонимдік – синонимдік парадигмалар мәселесіне байланысты: бір қатарлы
фразеологиялық антонимдердің полисемия құбылысымен байланысы талдана келе, қос тілде
контексте қолданылу ыңғайына орай қос тілдегі фразеологиялық антонимдерді бір
ағылшын тіліндегі қарсы мәндес фразеологиялық бірліктердің көркем шығармалардағы контексте
Әдебиеттер тізімі
Философиялық сөздік // Құрастырғандар Н.М. Нұрғалиев, Ғ.Ғ.Ақманбетов, Ж.М.Әбділдин.
Кеңесбаев І. Қазақ тілінің фразеологиялық сөздігі. – Алматы, 1977.
Болғанбаев Ә. Қазақ тілінің синонимдер сөздігі. – Алматы, 1975.
Лукина З.Г. Синонимы и антонимы в пределах лексико-семантической группы
Плотников Б.А. Дистрибутивно-статический анализ лексических значений. – Минск, 1979.
Кайдаров А.Т., Жайсакова Р.Е. Принципы классификации фразеологизмов и их
Гепнер Ю.Р. Очерки по общему и русскому языкознанию. –
Жуков В.П. К вопросу о многозначности фразеологии // Вопросы
Әміров Р.С., Әмірова Ж. Жай сөйлем синтаксисі: Оқу құралы.
Комиссаров В.Н. Проблема определения антонима // Вопросы языкознания. –
Жақыпов Ж.А. Сөйлеу синтаксисінің сипаттары. – Қарағанды, 1998. –
Синтаксистік тіркестер мен изафеттік тіркестердің танымдық көрінісі // Қазақ
Когнитивный аспект словосочетаний казахского языка // Кыргызстандын келечеги –
Сөз тіркесі семантикасына тән заңдылықтар // Профессор С.М.Исаев: қазақ
Сөз тіркесіне тән синтаксистік синтагма мәселелері // Ментальділіктің тілдегі
Сөз – қатысымдық тұлға // Парасат айдыны. – Алматы:
Синтаксис саласының зерттелу тарихы // Жоғары оқу орындарында қазақ
Сөз тіркесі және оған ұқсас тұлғалар // Жоғары оқу
Сөз тіркесі синтаксисі. Оқу құралы. – Алматы: «Полиграфия-сервис и
Атаулардың тілдік қатынаста алатын орны // Түркі әлемі: Тіл.
Меңгеріле байланысқан сөз тіркестерінің сөйлесім әрекетінде алатын орны //
Қатысымдық бірліктердің функционалдық сипаты. Монография. – Алматы: «Інжу-Маржан», 2010.
Лексикалық деңгейдегі қатысымдық тұлғалардың қолданылу аясы // Ұлт тағылымы.
www.yahoo.ru
23

Ұқсас жұмыстар

Ағылшын және қазақ тілдеріндегі етістікті фразеологизмдердің қалыптасуы және құрылымдық сипаты

Афаризмдер мен фразеологзмді аудару

Ағылшын, қазақ және түрік тілдеріндегі анималистік мақал – мәтелдер

Ағылшын және орыс тілдердің сөз тіркестерін аудару мәселесі

ФРАЗЕОЛОГИЯЛЫҚ ТІРКЕСТЕР МЕН КОММУНИКАТИВТІК ФРАЗЕОЛОГИЯЛЫҚ ТІРКЕСТЕРДІҢ ЖАЛПЫ СИПАТТАМАСЫ

Фразеологиялық символ мен таңбаны зерттей отырып, ағылшын және қазақ фразеологизмдеріндегі «жақсылық-жамандық» компоненттерінің қолданылу ерекшеліктерін анықтау

Ағылшын және қазақ тілдеріндегі фразеологиялық антонимдер

Қазақ тіліндегі фразеологизмдердің аударма тіліндегі көріністері

Қол-рука соматизмдері