Қазақ тілі білімінде үстеу сөзжасамының зерттелуі

Мазмұны
І. Кіріспе--------------------------------------------------------------------------------------3
ІІ. Негізгі бөлім
2.1. Қазақ тілі білімінде үстеу сөзжасамының зерттелуі----------------------------7
2.2. Үстеудің морфологиялық белгілері, түрлері және жасалу жолдары--------9
2.3.Үстеудің мағыналық топтары------------------------------------------------------14
2.4. Үстеудің сөзжасамның жүйесі-----------------------------------------------------17
2.5. Ғ. Мұстафиннің «Қарағанды» романындағы үстеулердің сөйледегі қызметі---------------------------------------------------------------------------------------20
ІІІ. Қорытынды---------------------------------------------------------------------------24
IV. Пайдаланылған әдебиеттер тізімі----------------------------------------------26
Кіріспе
Үстеу сөздер заттың әр қилы қимылы мен ісінің
Сол сияқты бірге бірді қосса, екі болады: Бірге
Ал, екінші сөйлемдегі бірге (өзінің тура мағынасындақолданылып, сөзді
Осылар тәрізді бірден –бірді кемітсе, нольқалады; қуаныш, қайғы
Осылайша мағына жағынан әуелі төркіндерімен (Мысалы: зат есімдердің,
Қазақ тілінде үстеулер осындай көнелу тәсілі арқылы бір
Есімдерден көнелену арқылы туған үстеулер сияқты етістік формаларынан
Ал аздап, аз –аздап деген сөздерден сөйлей, сөйлеп
Оның бер бағында етістікке жалғанатын болымсыздық журналы
Етістіктермен төркіндес болып келетін (көсемше формалар) үстеулер
Көсемше формадағы сөздің екі рет қайталануы я синонимдес
Осындай көсемше тұлғада (формада) қосарлану арқылы жасалған үстеу
Сонымен, үстеу сөздер деп морфологиялық жағынан түрленбейтін (некен
2.1. Қазақ тіл білімінде үстеу сөзжасамының зерттелуі.
Қазақ тіл білімінде үстеу мәселесін зерттеу А. Байтұрсынов,
«Тіл құралдың» 1915 жылғы басылымындағы А. Байтұрсынов үстеуді
Үстеу сөзжасамына қатысты біршама толық мәліметтер С.
Наречие указывает на ризнаки действия или состояния, выраженного
Қазақ тілі оқулықтары мен грамматикаларында күшейткіш үстеулер тобындағы
Қазақ тіліндегі үстеуді алғаш ғылыми негізде зерттеген А.
Үстеудің сөз жасамы туралы мәліметтер оқулық көлемінеде ғана
Үстеу сөзжасамындағы ерекшеліктерінің бірі септік жалғауларының түбірге кірігуі
2.2. Үстеулердің морфологиялық белгілері, түрлері және жасалу жолдары.
Үстеу сөздерді морфологиялық құрылысы мен құрамы жағынан 2
Негізгі үстеулер 2) туынды үстеулер
Негізгі үстеулер ден қазіргі кезде морфоемаларға бөлшектеуге келмейтіні
Негізгі үстеулерге мынандай сөздер жатады: әрең, азар, (әсер),
Қазіргі кезде мүшелеуге келмейтіндіктен ғана, шартты түрде негізгі
Сонымен, негізгі үстеулердің көпшілігі тарихи жағынан ерте кездерде
Негізгі үстеулердің көпшілігінен шырай катеориясы жасалады. Демек, оларға
Негізгі үстеулердің кейбіреулері қосарланып та, палеониз жолмен қабаттаса
Негізгі үстеулерден қосымшалар арқылы да қосарлану арқылы да,
Туынды үстеулеп деп басқа сөз таптарынан түрлі қосымшалар
Құрылысы мен құрамы жағынан үстеулер екі топқа бөлінеді:
А) жалаң туынды үстеу
ә) күрделі туынды үстеулер
1. Жалаң туынды үстеулер түрлі қосымшалар арқылы жасалған
Жұрнақтар арқылы жасалатын жалаң үстеулер. Бұлар арнаулы жұрнақтар
1. –ша,-ше жұрнағы үстеу тудыратын, әрі негізгі, әрі
Осы жұрнақ арқылы кейбір негізгі сын есімнен де
2. –лай, -лей (дай, -дей, -тай, -тей) жұрнақтары
3. –дайын, -дейін (тайын, -тейін) жұрнақтары да аса
4. – шалы, шама жұрнақтары сілтеу есімдіктерден үстеу
5. Көсемшенің құрамында - лап, -леп (-дап, -деп,
6. –шылап, -шілеп жұрнағы бастапқы ша және
7. -қары, -кері жұрнағы санауы біраз сөздерге жалғанып
8. –ын, -ін, -сын, -сін қосымшалары тек біраз
Көнеленген формалар арқыылы туған жалаң туынды үстеулер. Оларға
Септелу қашанда болсын есімдерге тән қасиет болғандықтан, мұндай
а) Барыс септігінің көнеленгенінен туған үстеулер: зорға, босқа,
ә) Жатыс септігінің көнеленуінен туған үстеулер: алда, артта,
б) Шығыс септігінің көнеленуінен туған үстеулер: шалқасынан, жүресінен,
в) Көмектес септігінің көнеленуінен туған үстеулер: кезекпен, шынымен,
ІІ Күрделі туынды үстеулер. Күрделі туынды үстеулер деп
а) басқа сөз таптарына тән сөздер бірігудің
Ондай үстеулер мыналар: бүгін, биыл, таңертең, әрқашан, әрдайым,
ә) Сөздердің қосарлануы арқылы туған үстеулер мыналар: Әрең-әрең,
б) Жазуда бөлек таңбаланып, мағына жағынан бір сөз
Грамматикаланылған және лексикаланған тіркестер: күні кеше, күні бүгін,
Идиомаланған тұрақты тіркестер: қас пен көздің арасында, аяқ
2.3. Үстеулердің мағыналаық топтары
Үстеулердің мағыналары
Сол сияқты, ол өлең
1. Мезгіл үстеулер
2. Мекен үстеулер
3. Мөлшер үстеулер
4. Сын (я бейне) үстеулер
5. Күшейту үстеудер
6. Мақсат үстеулер
7. Себеп –салдар үстеулер
8. Топта у (я
1. Мезгіл үстеулері қимылдың
Мекен үстеулері қимылдың
2. Мекен үстеулері қимылдың орнын, бағытын
Мекен үстеулеріне мынадай
3. Мөлшер үстеулері түрлі
Мөлшер үстеулері мынадай
4. сын (бейне) үстеулері
5. Күшейті (я ұлғайту)
Бұл топқа мынадаьй
6. Мақсат үстеулер қимылдың
7. Себеп - салдар үстеулер
8. Топта у (я саралау)
2.4 Үстеудің сөз жасам
Әр сөз табының
Туынды үстеулер тілде әр
Әр сөзжасамдық тәсіл
Сөзжаюсамның үш негізі
Үстеудің сөзжасамдық жүйестінің
Сөз жасамдағы уәждеге
Зерттеуде туынды үстеудің
Олардың ішінде үстеуге мағыналық жақындығы бар
Үстеу сөз жасам жүйесінің екінші тілдік бірлігіне сөзжасамдық
әлемдік тіл білімінде нолдік морфеме мәселесі ерте танылды.
Үстеудің сөзжасам жүйесінде қарастырылған мәселенің бірі- туынды үстеулер.
Туынды түбір үстеулердің ішкі ерекшеліктері ескеріліп іштей көне
Көне туынды түбір үстеулерге не уәждемесін не
Қазір туынды түбір үстеулерге мұсылманша, ойлап, ағайыншылап, сияқты
Аналитикалық тәсіл арқылы жасалған күрделі уынды үстеулер біріккен,
Тілдің сөзжасамдық жүйесіне сөзжасамдық мағыналар кіреді.
Біріккен күрделі үстеулер іштей кіріккен үстеулер және кірікпеген
Біріккен деген термин жалпы атауы болмағандықтан ішкі түріне
2.5. Ғ. Мұстафиннің «Қарағанды» романындағы
үстеулердің сөйледегі қызметі
Үстеулерде сөйлемдегі өзге сөздермен қарым-қатынасқа түсіп, қызмет
Үстеулер негізінен алғанда сөйлемде әр түрлі пысықтауыш мүше
Үстеуле осы жоғарыдағы сияқты, етістіктен болған басқа мүшелерді
Үстеулер есімнен ьолған баяндауышьы да пысықтайды, мысалы, бозбаламын
Кейбір үстеулер жіктеліп, баяндауыш ьа болады. Мысалы, мен
Сөйлемде үстеулер қашан да болсын ( өлеңді сөзщден
Үстеулердің басқа топтары өздерінің пысықтайтын (айқындайтын) мүшелерінің тікелей
Егерде бірнеше үстеу қосса - қабаттаса қоланылса,
Оның төңіректей ертеде салынған бес алты тас
тортбақ қара мұрттыжігіт, «бұл кім өзі» дегендей шүйіле
Ермек енді әр қайсысымен қол алысты.
Маңайдағы колохоздардан көмір алуға келген, колхозшылар да, өтіп
Шербаков кілтті алған соң, тебінгідей жалпақ алқанына салп,
Үйленуден бұрын келіншекке үй саламыз.
Екі қолын кең шалбарының қалтасына байлата сұғып, жай
Атбарадан, тачка, қайламен өндіріс алысқа бара алмайды.
Орта белінен жерге батқан ағаш үй ерте күнде
Жалғыз ол емес, әріп – ақ осынлай мініп
Астын мұнша алыстан неге іздедің, шырағым
Осы жастар ертең оның ролін тізгінше ұстайды.
Өте сақ машинаны көрісімен мыртық-мыртық жүгіріп,қашып бара
мейрам ертеңіне таңертең сейітқалыны ерте Щербаковтың пәтеріне қарай
Ерте уақытта жан-жақтан келетін тоғыз торап жолды шоп
Төмен қарап еді, қалташаның шоғындай әлденелер смығырайды.
Бүгін тамырсықтық болатын түрі бар.
Бұрын шахта көрмесе де бойына сеніп келгшен бетіне
Көміршілер арсында үлкен қайлашы үлкен атақ.
Мейрам сөзі Ермекті тез тебірентті
Қазыр әр қүұдықпен әр төбемен сырласып тұрғандай
Бұрын бүкіл Қарағандыға жеткен су қалай жетпейді.
Бүгінім ертеңгіге бағынышты болған соң бұрын айттым
Ыстағы екі құдықты қоршай қонған қараша аулдардың ішінде
алысқа кетсе су жоқ, жақында олт жоқ желкесін
Бұрын істеппе едіңіз жер астында.
Осында бір қыз жүр, жұрттың бәрі соған қарайды
Есігі ашық алдында бір қыңыр үй тұр.
Үйге кіріңіз деп, бастай жөнелді
Бағанадан тапжылмай қалған ұрты суалыңқы, қара сақал, қара
Аспанда ақ шарды бұлттар бар еді, қазір шайдай
Ауылсыртында ұзын желі
тор алдында омалып отырғандардың кейпі бұлардан бөлек
сыртқа шығуға өрісі жоқ, жан таласқан бір адам
Төмен қарап тып-тыныш , отырған қалпын бұзбастан көзщ
Боз үйдің жананда, бағанадан бері әркімнің атын атп
Бүгіннен бастап ,- деджі бағанадан бері жұртқа мал
Түздегі адамның қашан келетінін кім біледі
кешегі ақсүйек бүгінгі « жұмысшы» әлібек көп жиылған
Бұдан бері жұма бұрын партия бюросының сайлауы болып
Қыздармен қысқа амандасты да Жанәбілмен болып кетті.
Қауіпсіз болу үшін кғамеронды тағы бір арқанмен тартып,
Бүгін көрген завод өмірі жаңа ой салды
Соның ішінде сен не бітіріп жүрсің, деген сұрақардақтың
Үйне келіп бүктесе жатқанда да осы сұрақ кетпрей
Мейрам бұны бұрын естімеген
ат екпіні бағанадан бері басқанқ қапырық ыстықты, шытырман
Қорытынды
Жалпы тіл білімінде үстеу түрліше сипатталып оның түрлену-түрленбеуіне,
Үстеу қимыл-әрекеттің жай күйін, оның қанша ? қайда?қалай?
Үстеу мағынасына байланысты сөйлемде пысықтауыш қызметін тұрақты
Пайдаланған әдебиеттер тізімі
Ысқақов «Қазақ тілі» Алматы-1991 жыл
Кеңесбаев С. «Қазақ тілі» морфология Алматы-1992 жыл
Исаев С. «Қазаігі қазақ тіліндегі сөздердің грамматикалық сипаты»
Қалыбаева А. Оралбаева Н. «Қазіргі қазақ тілінің морфемалар
Оралбай Н. «Қазақ тілінің сөз жасамы» Алматы –
Салқынбай А. «Тарихи сөз жасам» Алматы – 1999
Омарова А.К. «Қазаіргі қазақ тіліндегі нөлдік морфема» Алматы
Омар Б. «Қазақ тілі» Шымкент -2005
саралбаев Ж. «Сөзжасам мәселелері» Алматы – 2002 жыл
Жаңабекова А.Ә. «Сөз формаларын жасаудағы қосымшалардың функциялдық
«Қазақ тілінің грамматикасы» Морфология Алматы -
Ғ. Мұстафин « Қарағанды» романы ІІ-том Алматы –
Тансықбаева Б. «Қазіргі қазақ тіліндегі үстеудің сөзжасам
3

Ұқсас жұмыстар

Үстеу жайында

Үстеу сөзжасамының ерекшеліктері

Қазақ тіліндегі үстеу сөздер жайлы

Еліктеуіш сөздерден жасалған үстеулер

Қазақ тілі мамандығының магистратураға қабылдау емтиханның бағдарламасы

Сөз таптарындағы семантикалық тәсілдің қызметі

Сын есім сөзжасамы

Үстеулердің үстеулер тіркесі

Аналитикалық тәсіл - сан есім сөзжасамының негізгі тәсілі