Дыбысын айту
Жоспар:
Кіріспе
І Тарау. Балалардың есту қабілетінің бұзылуына сипаттама беру
Есту қабілеті бұзылған балалардың жүйке жүйесінің
физиологиялық ерекшеліктері 5
1.2. Есту қабілеті бұзылған балалардың ауызша сөйлеу
процестерінің сипаттамасы
1.3. Фонетика-фонетикалық бұзылулар
ІІ Тарау. Нашар еститін бастауыш
түзету жұмыстары.
2.1. Сөз айту мәнерімен жұмыс жасау.
2.2. Сөзбен жұмыс.
Қорытынды
Қолданылған әдебиеттер тізімі
Кіріспе
Адам өміріндегі ауызекі сөйлеудің ролін қайта бағалау қиынға
Сурдопедагогиканың бар тарихи арқылы, есту қабілетінен мүлдем айырылған
Есту қабілеті кем немесе бұзылған балалардың ауызекі сөйлеуін
Бұл мәселенің төңірегінде, яғни есту қабілеті кем оқушылардың
Білуімізше ауызекі сөйлеудің екі жағы бар: импрессивті жағы,
Е.Ф.Рау, Ф.Ф.Рау, Н.Ф.Слезина, Е.Н.Андреева, Н.И.Белова сияқты ғалымдардың еңбектері
Аталған тақырып бойынша дипломдық жұмыстың негізгі мақсаты –
Нашар еститін балалардың айту мәнерін коррекциялауда дауыспен жұмыс
Есту қабілеті нашар еститін балалардың қабылдау ерекшілігі, олардың
Қойылған мақсатқа жету үшін, жұмыстың келесі міндеттеріне атап
Нашар еститін бастауыш сынып оқушылардың ауызша сөйлеу процесінде
Дауыс қызметінің түзету жүйесін, айту мәнері жұмысы төңірегінде
Мақсаты: Есту қаблеті бұзылған балалардың ауызша сөйлеу барысында
Міндеті: Нашар еститін және сөйлеу қаблеті нашар балалардың
Зерттеу объектісі: Есту қаблеті бұзылған балалармен жұмыс жасау.
Зерттеу пәні. Есту қаблеті жетілмеген балалардың сөйлемегенде дыбыс
Зерттеу әдісі: Осы балаларға көмек беретін түрлі қимыл
Ғылыми болжау: Есту қабілеті бұзылған балалардың ауызша сөйлеу
І Тарау. Балалардың есту қабілетінің бұзылуына сипаттама беру
1.1. Есту қабілеті бұзылған балалардың жүйке жүйесінің
Аномальді балалар арасында қомақты категорияны, есту қабілетінің
Ақиқаттағы дыбыстық құбылыс нысанындағы көрініс, яғни тірі ағзаның
Бұл қабілет есту мүшесі көмегімен немесе есту анализатор,
Есту анализаторы перифериялық немесе рецепторлық, сыртқы, ортаңғы
Құлақ дыбыстық тербелісті күшейтуші және өзгертуші болып табылады.
Адам дамуында есту қабілетінің маңызы зор. Есту
Сөйлеуді меңгеру – бірден-бір орталық, маңызды психикалық қызметі
Есту қабілетінің терең және табанды бұзылуы
Бұндай бұзылулар туа немесе жүре пайда болады, есту
Бұған вирусты инфекция (қызылша, тұмау), ең негізгі жағдай
Есту қабілетіндегі ақауы ғана емес, сонымен қатар сөйлеу
Саңырау балалардың арасында мынандай белгілерді айыруға болады:
А) саңыраулар, сөйлеу қабілеті мүлде дамымаған (ерте саңырау
Б) саңыраулар жартылай сөйлеу қабілеті сақталған (жүре саңырау
Ерте саңырау болғандарға есту қабілетінің екі жақты және
Жүре саңырау болған балалар – есту қабілетін жоғалтқан
Нашар еститіндер – жартылай есту қабілетінің жеткіліксіздігі, сөйлеу
Нашар еститін балалар арасынан мына балгілері бойынша ажыратуға
А) мектепке баратын кездегі балалардың сөйлеу қабілетінің терең
Б) сөйлеу қабілеті бар балалар, бірақ грамматикалық қателері
Адамның ойлау қабілеті бөлшексіз сөйлеу қабілетімен тығыз байланысты.
Нашар еститін балалардың сөздік сөйлеу қоры қалыпты еститін
Ойлаудың 3 түрін айыру керек, олар: көрнекті -
Көрнекті - әрекетті ойлау адамның тәжірибелік әрекетіне қызмет
Осы көрнекілік бойынша тапсырма туындаса, онда әрекет жасау
Жасына қарай адамда бұл ойлау түрі жоғалады деп
Көрнекті ойлау түрі нашар еститіндердің әрекетімен және қабылдауына
Нашар еститін балаларды сөзді сөйлеу қабілетін қабылдау
Нашар еститін балалар оқитын мектепте оларға көп көңіл
Түсінікті жүйесін қалыптастыруға бірінші түсінік туралы түсіне бастаған
Еститін адамдар өмір сүретін ортаға нашар еститіндердің бейімделу
Барлық қабылдаған жаңалықтарды және одан шығарған қорытындыларды қоршаған
Экспериментті – психологиялық зерттеулер мынаны көрсетті: елестету-
Есте сақтау қабілеті бұл өткен күннің айнасы болып
Нашар еститін балалар сөзді қабылдау үшін, арнайы
Нашар еститін балалармен, еститін балаларға өткізген зерттеу жұмысында
Сөздердің 3 түрі берілді:
көру арқылы, көзбен қабылданатын заттарды атайтын сөздер
тактильді талдағыштармен қабылданатын заттардың сапасын белгілейтін сөздер
дыбыс болмыстарын белгілейтін сөздер
Алынған қорытынды мынаны көрсетті: нашар еститіндер мен еститіндер
Заттардың сапасын белгілейтін сөздерді әрбір талдағышпен қабылдаған. Нашар
1.2. Есту қабілеті бұзылған балалардың ауызша сөйлеу процестерінің
Сөйлеу қабілетінің лексикалық және грамматикалық қатарының сипаттамасы. Саңыраулықпен
Дыбыс есту тұрақты түрде төмендеуі сөзді қабылдауды ғана
Экспрессивті сөйлеу бұзылуы немесе дамымауы әрбір нақты жағдайда
Сөздік қорының дамымауының негізі, ол сөздерді айтылуына қарай
Орыс тілінде жиі кездесетін буын, суффикс, приставкалар. Осының
Нашар еститін балаларда ерекше бір қиындығы қызметке қарасты
“Орындық” деген сөз нашар еститін балаларда столдың
Барлық заттарды өз атымен емес, соған ұқсас сөздерді
Басқа заттың атын болған жағдаймен байланыстыра атау (сурет
Жалпы жағдайды заттың орнына атау (“ауырады”-“дәріхана”, “термометр” сөзінің
Іс-әрекетке ұқсастырып заттарды атау (“құлып” немесе “кілт”- ілгіш
Затты сыртқы ұқсастығына қарап атау (“кисточка”- сыпырғыш орнына)
Іс-әрекетті атау, сол затпен байланысты болса (“отыру” орындық
Затты пернгифраза қолданып атау (есікті жапты сөзінің орнына
Барлық келтірілген жағдайларда толық сөздің лексикалық мағынасы өзгерген,
Сонымен бірге, К.Г. Коровин белгілегендей бұл балаларда сөз
аралас приставка (Боря доказал/покозал/ему избу)
жіберілген приставка (Мы-держали/одержали/победу над ними)
артық приставкалар (а теперь вступай/ступай/домой)
суффиксті қателер (Он внимательно/внимательно/осматривал его)
Бұл әртүрлі еріксіз бір сөздерді ауыстыру мына түрмен
Бұл нашар еститін балаларға дыбысты-буын құрылымдары өзгергені сипаттас,
Нашар еститіндерде сөздерді бір-бірімен дұрыс байланыстырмау жиі байқалады.
Осы типтес бұзылулар ішінен екі негізгі топты ажыратуға
Сөйлем құраудағы тұрлаулы, тұрлаусыз мүшелерін тастап кету, шылауларды
Барлық дисграфия нысанында, нашар еститіндердің фонетикалық және фонетикалық
Бірақ бұл жәрдемді жол тек оптикалық бейнесі балаларға
1.3. Фонетика-фонетикалық бұзылулар.
Фонематикалық жүйе қалыпты жағдайда қызмет атқаса, онда қатесіз
Саңыраулықтың 1-ші деңгейіндегі балалар естуіне қарай дауыстап сөйлегенде,
Нашар еститіндер қиын дауыссыздарды артикуляция қызметімен ғана емес
Сөйлеу аппаратының сенсорлы бөлімінің жетіспеушілігінде есту талдағышының
Көбінесе ауыстырыпайтудан гөрі дыбыстың түсініксіз айтылуы жиі
Сөйлеу аппаратының моторлы бөлімінің жетіспеуінен, яғни
Дыбыс айту бұзылуының аралас нысанының бұзылу бір мезгілде
Кейде дыбыс айту ақауы сол
ІІТарау. Нашар еститін бастауыш
түзету жұмыстары.
2.1. Сөз айту мәнерімен жұмыс жасау.
Нашар еститін оқушылардың сөздерде барлық дыбыстардың
Оқушының есту, көзбен көру және тактикалық –
Дауысты дыбыстарды мына материал арқылы тексеруге болады, мәселен:
Тексеру мәліметтері кестеге кіргізілінеді, оқушының дыбысты дұрыс айтуы
Дауысты дыбыстар.
«А» дыбысы.
Epiн бос, ауыз қуысы үлкен
Дауыс қатпарлары жабық және дiрiлдейдi. Тамаққа қолды қойып,
Мұғалім балаларға «папа» деген сөздi және «a» дыбысын
Фонетикалық ырғақ.
1. тұp, аяғың бiрге, қол кеуде деңгейiнде бүгілу,
2. Демдi iшке тарту, қолдарын eкi жанына
кезде ұзақ а--------. Дыбысын айту. (/а-------/ дауыстысын
Қозғалысқа былайша сипатта беріледі: қысымдылықтан-еркін, интенсивтіліктен - әлсіз,
«О» дыбысы.
Epiн ептеп алдыға шығарылғаң, дөңгелектенген жоғарғы және төмeнгi
Вова деген сөзде «о» дауысты ды6ысымен жұмыстa, оның
Фонетикалық ырғак.
қалыпты жағдай.
демдi iшке тарту, о--------. Ды6ысын айта отырып, 6ip
Қамыл-қозғалыс ептеп қысымды, әлсiз, ұзақ.
Epiн алдыңғы жаққа шығыңқы және 6ip-6iрiне жақындатылады, сопақ
Дауыс қатпарлары жабыңқы және дiрiлдейдi.
Ерiннiң жағдайын анық көруге болады және тамақ дірілін
Фонетикалық ырғақ..
қалыпты жағдай.
демдi iшке алу, қысылықы түрде қолды алға созу
және 6iруақытта у------. Ды6ысын айту керек. Артикуляцияны кеңейтудегi
«А» дыбысын түзеткенде айнаның алдында осындай арттырылан және
«О», «У» дыбыстарын түзету жұмыстарындa оқушының есту, көру
Сонымен қатар epіннің қалай өзгерген жағдайын көрсету керек.
Бұл жағдайда «о» дыбысын айтқан кезде тiлдiң қалай
Артикуляция қысқаруы. Бұл ақау әрбiр дауыстығы тән. Оның
«Папа», «пол», «стул», «мел», «пила» сөздерi осыған сәйкес
Артикуляция кеңеюі үлкен емес ақау қатарына
«О» дыбысын түзету жұмыстарында есту және естiп-керу қабылдауын
Дыбыс тартылуын жою шпательмен немесе зондпен тiлдiң түбiр
Алдыңғы артикуляция. Бұл ақау екі дауыстыны «о» және
Бұл жағдайда «о», «у» дыбыстары
Артикуляция қысқаруы. Бұл ақау әрбiр дауыстығы тән. Оның
«Папа», «пол», «стул», «мел», «пила» сөздерi осыған сәйкес
Артикуляция кеңеюі үлкен емес ақау қатарына
«О» дыбысын түзету жұмыстарында есту және естiп-көру қабылдауын
Дыбыс тартылуын жою шпательмен немесе зондпен тiлдiң түбiр
Алдыңғы артикуляция. Бұл ақау екі дауыстыны «о» және
Бұл жағдайда «о», «у» дыбыстары
«К» дыбысы.
Epiн жағдайы және жоғарғы және төмeнгi кескiш арақашықтығы
«К» дыбысымен таныстырғанда мiндеттi түрде оқушыға тiл жұмысын
«К», «П», «Т» дыбыстары бiр-бiрiмен ұқcac:
дауыстың жоқтығынан - бұардың барлығы дауыс қатпарлары ашық
Бұлардың барлығы қатаң дауыссыздарға жатады. Бұлардың 6iр-бiрiмен айырмашылығы
Ақаулық тұрақталған дауыстың артикуляцияда дұрыс қатыспауынан.
«П», «Т», «К» дыбыстарын айтанда сөз аяғында немесе
Егер де оқушы осы дыбыстарды дұрыс айта алса
«П», «Т», «К» дауыссыз дыбыстарды айтқанда түзеуден бастау
Оқушыға қағаздан жасалынған жолақты ауызға жақындатып, үрлеуді ұсынады,
Жаттығуды орындау дауыс қуысының ашылуымен бiрге болады, бұл
Жартылай түрдегi айтылуында «п», «т», «к» дыбыстар орнына
Фонетикалық ырғақ.
«П» дыбысы.
тұрy керек, аяқ бiрге, кеудеге дейiн қол
оң және сол қолды жұдырыққа түйiп
Қимыл қатты, қысқа, әcepi.
«Т» дыбысы.
қалыпты жағдай оң және сол қолды
Қимыл қатты, қысқа, әpi әсерлi болуы абзал.
«К» дыбысы.
түрегеліп тұру, аяқ бірге, қолдарды
Қозғалыс қатты, қысқа, әсері.
Фриктивті тұйық дауыссыздар «с», «ш»
«С» дыбысы.
Келесi дыбысты айтуға байланысты, epiн сол жағдайға ыңғайланады,
Қолмен төменге қисық бағытталған, салқын және ауаның қатты
Егер оқушы дыбысты ұқсатып айту негізінде қиналса, онда
Есту және ести отырып, қабылдау негiзiнде артикуляцияны мұғалiмге
Tic аралық артикуляция. Бұл артикуляцияны оңай жолмен iскe
Кезеңнен кезеңге көшу бірнеше сабақтан, бірнеше аптаға созылады.
«Ш» дыбысы.
Аздап ерін алдыға итерілген. Тістер бір-біріне
Тiлдiң алдыңғы жағы көтерiңкi және таңдайға тиедi, яғни
«Ш» дыбысын айтқанда epiн қандай жағдайда болатыны көруге
Бiрақта, жақсы қабылдау үшiн мiндеттi түрде оқушы тiлдiң
Егер «Ш» дыбысын ұқcac, елiктеу арқылы жасау іске
Егер оқушы С әрiпiнен де Р дыбысын да
Сосын тiлдiн: алдыңғы бөлiгiн мұрынға тiреймiз. Бұл жаттығу
Көбiнесе оқушы талап еткен тiлдiң жағдайын жасай алмайды.
Кейбiр ауыр жағдайларда бала ұқcay шаралары нашар болса,
«Ш» дыбысын механикалық жолмен «с» дыбысынан алуға болама,
Фонетикалық ырғақ.
«С» дыбысы. түрегелiп тұрy, аяқ бiрге, қолдары кеуде
«Ш» дыбысы. Қалыпты жағдай. Қолды жоғары көтерiп және
Дауыссыз «ф» және «в» дыбыстары.
«Ф» және «В» дыбыстары фрикативтi дауыссыздар тобына жатады.
Жоғарғы кecкiнгe жабысып, ортасында жiңiшке тeciк қалдырады, ол
Жоғарғы epiн көтерiңкi тiл келесi дыбыстың шығуына байланысты
«Ф» дыбысын қоғанда «в» дыбысы сияқты оқушыларға келесі
Егер де бала дұрыс epiн жағдайын қабылдауы қиындық
Артикуляция орны - eкeyi де ерiндi - тicтi
тісті «п пайда болады. бұл жағдайда «фартук», «восемь»
Үнсiз «ф» әрпiмен үндi «в» әрiпiмен ауыстыру және
Мұрынды «в» дыбысы. Осы ақаудың себебi болып, мұрындық
Оқушының бiр қолын мойнына,. яғни тамағына қояды. (осылайша
«Ф» және «В» дыбыстарын ұзақ айқанда оқушы қатты
Вибрациялық тексеру көмeгiмeн көбiнесе үлкен ақауларда алынып тасталынады,
«Ф» және «В» дыбыстарын дұpыc айтудағы бекiту жаттығyлары.
Бөлектенген дыбысты созып айту
ф---------- в------------
Дауысты дыбыстың алдындағы алғашқы позиция
Ф-------- а Ф------ артук В-------а
Ф-------- у Ф------ орма В------- о
Ф-------- и Ф------ мика В------- у
Соңғы позиция
Aф--------, oф---------, yф---------; шкаф, клюв.
Дауысты арасындағы позиция Aф ------- а кaфe
Aф ------- о моя фамилия Aф ------- у
Ав ------- а голова
Ав ------- о слива
Ав ------- у девять
«Ф» және «В» дыбыстары дауыссыздармен бiрге
Aф ---- та кoфтaaв---- ла в лесу
Aф ---- та флажок в ---- ла_в
Aф ---- ка туфли ав ---- ма
Aф ---- ка в ---- ма
Aф ---- ла
«Ф» және «В» дыбыстары буын қатарында
Ф ---- а ф ---- а
Ф ---- aф aф ---- а
Фафафафафафафафафафафа
Дауыссыздармен салыстырғанда
Ф ------- в ----------
Ф ------- в ---------- ф в -------
Фа --- ва фapтук - варежки
Фу --- ву
Фи --- ви моя
Фонетикалық ырғақ
Дауыссыздар «ф» және «в»
«Ф» дыбысы.
Түрегелiп тұpy, аяқты бiрге қою, кеудеге дейiн
«В» дыбысы.
Қалыпты жағдай. Саусақты ауызға тақалту содан кейiн
«М» дыбысы.
Epiн қысымға түспей, жабық және жарылусыз айтылады. Келесi
«Н» дыбысы.
Epiн жағдайы «н» артынан келетiн
Eipн жағдайын көруге болады, тiл жұмысын көруше,
«М» дыбыспен жұмыc жасағанда,
Жабық маңқалық. Толық және толық
«Самолет» сөзi «самбалет» деп шығады. «НА» буынының орнына
2.2. Сөзбен жұмыс.
Сөздiң элементтерiмен жұмыc - буын мен дыбыс қажеттілігінен
Сөздi айтудағы жұмыc тек қaнa түрледi және нығайту
Бөлек айтылудағы жұмыc, дұрыс сөздi айтылу оны бөлек
2.3. Сөз сөйлеу барысында алыусы және бiрiккен сөздермен
Дем алыс тыныштықта және сөз сөйлеу кездегi дем
Бұл жағдай нашар еститiн балаларға қиындық туғызады. Себебi,
Жаттығу дем алысты дамытуға, демалыстың жалғастырылған, үзiлiссiз түpiнe
Алғашқыда дем алыс жаттығyлары ауыз және мұрын қуыстарының
Дем алу жаттығyлары сөзсiз музыка сүйемелдеуiмен немесе сүйемелденуiнсiз
Содан соң бұл жұмысқа фонационды жаттығу қосылады. Мұрынмен
Ф ----------- Ф ------------ С ------------ Ф ------------
С ----------- С ------------- Ш -----------
Ш ---------- Ш ------------ С ------------
Бiртiндеп бұл жаттығуларға дем алудағы сөздiк материалдар қосылады.
Жаттығy барысында оқушыда анық қалыпты және маңқалық дауысты
Маңқалық белгi бар дауысты жою үшiн «м», «н»
Жүргiзiлген тeкcepic көрсеткендей, оқушылардың 60-Ti дауыстың биiктiгiмен бұзылуы
Зерттеу қорытындысы бiзге осы бағытта жеткіліксіз жұмыc жүргiзiлетiнi
Дауыс күшiн дамыту үшiн келесi жаттығyлар жасалынды. Бөлектенген
Дауыс жоғарлығына келесі жаттығyлар қолданылды: дыбыс, буындарды жоғары
дыбыс, буындарды жоғары және орташа, төмен дауыспен айту;
Балаларға көмек ретiнде көзбен көру қабiлетiне сүйенуiн қолдану
Осылайша бiз қысқаша тембрдi жақсартуда 3-шi сынып оқушыларына
Қорытынды
Есту қабiлiтiнде құлақ ақауы бар бастауыш сынып оқушыларының
Есту қабiлетiнiң терең және табанды бұзылуы психикалық физикалық
Адам өмiрiндегi ауызша сөйлеу қабiлетiн бағалау өте қиынға
Нашар еститiн оқушылармен жұмыc - дыбыстың шығy бөлiмдерiнiң
Дауыс туралы жалпы мәлiмет және оның акустикалық сипаттамаларың,
Қолданылған әдебиеттер тізімі:
Р.М. Боскис. Учителю о детях с нарушением слуха.
Т.М. Власова, А.Н. Пфафендрот. Фонетическая ритмика. М.,
Просвещение 1999г.
Журнал дефектология 1991 г. Ф.Ф. Рау «О психических
развития речи у глухих детей».
Э.И. Леонград, Е.Г. Самсонова, Е.А. Иванова «Я не
Просвещение 2002 г.
Л.П. Назарова. Методика слуховой работы в школе слабослышащих.
М., Просвещение 2002 г.
Ф.Ф. Рау., Н.Ф. Слезина. Методика обучения произношению в
Л.В. Нейман. Основы методики слуховой работы в школах
А.В. Нейман. Слуховая функция у тугоухих и глухонемых
Пути обучения речи. Под редакцией Б.Д. Корсунской. М.
Ф.Ф. Рау. Формирование устной речи у глухих детей.
А.Г. Зикеев. Развитие речи слабослышащих учащихся. М., 1990
Қ.С. Тебенова. Дамуында ауытқулары бар балалар. Қарағанды, 2005
Қ.Елубаева. Есту қабілетін дамыту. “Мектеп” 2003 ж.
Қ.Қ. Өмірбекова, С.Ж. Өмірбекова. Фонетикасы, фонематикасы толық дамымаған
Қ.К. Елубаева. Естімейтін балалар мектебінің 2- сынып оқушыларының
28
Дислалия және оны түзету жолдары
Есту қабілеті бұзылған балалардың ауызша сөйлеу барысында дыбыс шығару процестерін түзету жолдары
Логопедиялық гимнастика өткізу технологиясы
Ауызша сөйлеу тілін қалыптастыруда есту қабілеті зақымданған балаларға қазақ тіліне тән дыбыстарды қалыптастыру мүмкіндігі
Балалардың есту қабілетінің бұзылуына сипаттама беру
Қорытынды сөйлеу тілі
Ринолалияға шалдыққан баланың сөйлеу тілінің ерекшеліктері
Дыбыс айтуының бұзылуын түзетуге бағыталған логопедиялық жұмыс
Баланың психикалық дамуының оның тілінің дамуына байланыстылығы
Жұмбақ, мақал-мәтел, жаңылтпаш, нақыл сөздерді балабақшада пайдалану