ФИРМА ТЕОРИЯСЫ
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ . . . . . . .
I ТАРАУ. ФИРМА НАРЫҚТЫҚ ҚАТЫНАСТАР ЖҮЙЕСІНДЕ.
ФИРМА ТЕОРИЯСЫ. ФИРМАНЫҢ ДАМУ СТРАТЕГИЯСЫ . . .
ФИРМАНЫҢ ЖЕТІЛГЕН ЖӘНЕ ЖЕТІЛМЕГЕН БӘСЕКЕ НАРЫҒЫНДАҒЫ ЭКОНОМИКАЛЫҚ
МЕНЕДЖМЕНТ - ФИРМАНЫ БАСҚАРУ
ФИРМАНЫҢ НАРЫҚТЫҚ ЭКОНОМИКАНЫҢ НЕГІЗГІ АГЕНТІ . . .
ІІ ТАРАУ. ҚАЗАҚСТАНДА КӘСІПКЕРЛІКТІ БАСҚАРУ.
2.1. ЛИЗИНГ – КӘСІПКЕРЛІК ІСТІҢ АЙРЫҚША
2.2. КӘСІПКЕР - ЕЛІМІЗДЕГІ САЯСИ ЖӘНЕ
2.3. ҚАЗАҚСТАНДА КӘСІПКЕРЛІКТІ БАСҚАРУ . . .
ҚОРЫТЫНДЫ
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ.
КІРІСПЕ
Экономикасы нарықтық бағытқа бет алған Қазақстан үшін кәсіпкерлікті
І ТАРАУ. ФИРМА НАРЫҚТЫҚ ҚАТЫНАСТАР ЖҮЙЕСІНДЕ.
ФИРМА ТЕОРИЯСЫ. ФИРМАНЫҢ ДАМУ СТРАТЕГИЯСЫ.
Фирма теориясы негізін барынша көп пайдаға ие болу
Қысқа мерзімдегі фирамның өндірісте пайдаланатын құрылыстарының жалпы көлемін
Айталық, аяқ киім өндірісін көбейту үшін, бір жұмада
Қысқа мерзім шамасының көлемі өндіріс саласына, технологияға, басқа
Ұзақ мерзімге үнемі өзгеріп тұратын өндіріс дәрежесіне байланысты,
Ұзақ мерзімде фирма барлық өндіріс факторларының көлемін өзгерте
Фирма әрекеттеріне тек уақыт әсер етіп қоймайды, оларға
Бұған жауап алу үшін өнімнің нарықтық бағасы мен
Егер фирма өз өнімін бір, екі, үш, т.
бірліктің әрбіреуі (айтайық, жаңа орындықтың әр біреуі) жалпы
Осыған байланысты шекті табыстармен (MR-marginal revenue) шекті шығындардың
P2 = MR – MC
Шекті шығындар шекті табыстардан жоғары болғанда, керісінше болады.
Қорытынды: баға (Р) және шекті шығындар (MC) тең
P = MC
Егер Р > MC болса, өндірісті кеңейту қажет.
Нәтижесінде жетілген бәсеке нарығында, фирма өзінің өндірісін шекті
Графикте өндірістің оптималдық мөлшері, фирма өніміне сұраныс қисығы
баға P1 болғанда бұл Q1
баға P2 болғанда бұл Q2
баға P3 болғанда бұл Q3
Өндіріс көлемі оптималдық жоғары, немесе, төмен болса, пайда
Сөйтіп, фирмаға барынша көп пайда әкелетін өндіріс көлемінің
Қорытынды: тауар өндірудегі шекті шығындар мен солардың теңескенде,
Ұзақ мерзімдегі фирманың және саланың тепе-теңдік мәселелері, қысқа
Мәселе мынада: фирманың барынша төмен орта шығындары, нарықта
1.2 ФИРМАНЫҢ ЖЕТІЛГЕН ЖӘНЕ ЖЕТІЛМЕГЕН БӘСЕКЕ НАРЫҒЫНДАҒЫ ЭКОНОМИКАЛЫҚ
Егер фирманың орташа шығындарының барынша азы нарықтық бағадан
Жетілмеген бәсеке жағдаындағы фирманың рационалдық іс-қимылында кейбір ерекшеліктер
Жетілмеген бәсеке нарығында өндіруші (фирма) өзінің өнімдерінің бағасына
Фирмаға барынша көп пайда әкелетін өндіріс көлемін анықтайтын
Бірінші әдәсте өндірістің әр көлеміндегі жалпы табыстар мен
Екінші әдісте өндірістің оптималдық көлемін табу үшін шекті
Қорытынды: жетілмеген бәсеке жағдайнда барынаша көп пайда алу
MR = MC болса фирма барнша көп пайда
Батыс экономикалық әдебиетіндегі фирма теориясы пайданы барынша көбейту
Кейбіреулер фирманың мақсаты пайданы барынша көбейту емес, сату
Басқа концепция бойынша, американдық профессор Г. Саймонның «қанағаттандыру»
С. Винтердің «эволюцциялық теориясын» дәлелдеуі бойынша, фирмалар барынша
Уақытқа (қысқа, немесе, ұзақ мерзімге сәйкес) және бәсеке
Стратегия – бұл фирманың негізгі ұзақ мерзімді мақсаттары
Стратегия екі типке бөлінеді:
қорғаныстық;
шабуылдық.
Қорғаныстық стратегиясының екі бағыты болады:
1. Имитациялық (еліктеу) стратегиясында бәсекелестердің ғылыми –
2. Күту стратегиясы. Фирмалар осы стратегияны өзінің ұйғарымы
Шабуылдық стратегияның төрт бағыты болады:
Рационализациялау стратегиясы. Бұл жаңалықтар енгізу үшін ресурстардың өсуін
Квотаны (шығаратын өнімнің санын) дифференциациялау стретегиясы. Бұның мақсаты
Инновациялық стратегия өнім мен қызметтермендің жаңалануын, сонымен бірге
Өнімдік инновация жаңа өнім бағасын көтеру арқылы фирмаға
Технологиялық инновациялар өндірілген өнімнің өзіндік құнын төмендету арқылы
4. Нарықтық қуыстарды меңгеріп оларды толтыру стратегиясы.
Бұл бағытты жүзеге асыру ғылыми – зерттеу жұмыстарын
өндірістік;
коммерциялық;
қаржылық;
несиелік;
проценттік.
Коммерциялық қатер – кәсіпкер сатып алған тауарлар мен
Қаржылық қауып – қатер - қарызға алынған
Несиелік қауып - қарыз алушанаң оны қайтара
Проценттік қауып – қатер – процент нормасын өсуіне
Әдетте мынадай пікір қалыптасқан: қауып – қатер болу
Қауып – қатерден сақтандыру келісімін жасағанда, сақтандыру компаниясы
Фьючерстік контракт деп тауарды кейін (болашақта) жеткізу туралы
Фираманың қаржылары мен ресурсатары үнемдеуде қауып – қатер
Қауып – қатерді өлшеуге болады. Оны өлшеу үлгілерінің
Статистикалық әдісте кәсіпкерліктің осы түрінде бұрын болған шығындар
Эксперттік әдіс мамандар мен тәжірибелі бизнесмендердің ой-пікірлерін
Есептеу – аналитикалық әдіс математикалық тетіктер мен
Фирмалардың көбінде қауып-қатерлік мәселелерімен айналысатын менеджер болады. Ол
Өзін-өзі сақтандыру ерекше резервтік қордың құрылуын талап
1.3 МЕНЕДЖМЕНТ – ФИРМА БАСҚАРУ ТЕОРИЯСЫ.
Нарықтық экономикада меджмент фирманы басқарудың негізгі формасы болады.
Менеджменттің пайда болуы корпоративтік кәсіпкелліктің дамуымен байланысты. Осы
Менеджер деп акционерлердің пайда алуын мақсат ететін,
Менеджмент ХХ ғ. басында қалыптасқан. Осының негізін қалаушылар
Өндірістің тиімділігін жағарлатуға мүмкіндік тудырған еңбекті рационалдау мен
Осы заманда менеджменттің төрт қызметі аталады: жоспарлау, ұйымдастыру,
1. Жоспарлау фирманың іс-әрекеттерінің мақсаттарын, оларға жетудің басты
Бизнес-жоспарды – жан-жақты дәлелдеп жасау инвесторлар жағынан олардың
нарыққа талдау жүргізу және маркетингтік стратегия;
өнімдік стратегия;
өндірістік стратегия;
фирманы басқару жүйесінің және меншіктің дамуы;
қаржылық (экономикалық) стратегия.
Өздерінің даму дәрежесіне байланысты, әрбір жеке фирмалар жоспардың
Жұмысқа жаңадан кіріскен фирмалар қаржылық стратегияға назарын көбірек
Дамыған, қалыптасқан фирмалар көбінесе өнімдік және өндірістік стратегияның
2. Ұйымдастыруға фирманың құрылымен құру және көзделген мақсаттарға
3. Мотивацияға жұмыскерлердің еңбекке деген ішкі ынтасын оятып
4. Бақылауға жоспарланған нәтижелер мен нақты қол
Басқарулық шешімдер қабылдау үшін фирманың экономикалық іс-әрекеттерінің көрсеткіштеріне
Көрсеткіштер жүйесінен мыналарды бөліп атауға болады:
экономикалық потенциалдың көрсеткіштері;
шаруашылық қызметтер нәтижесінің көрсеткіштері;
фирманың төлем қабілетін сипаттайтын қаржы болмысының көрсеткіштері.
Соңғысымен танысайық. Талдаумен маман-аудиторлар айналысады. Кейде фирманың өз
Олардың қызметі – фирманың нарықтық позицияларының мықтылығы (сенімділігі,
Осы туралы мәлімет алуды қалаушылар:
банктер – фирманың несиені өтеу қабілетін айқын білу
партнерлер – фирманың өндірістік сауда операцияларының тұрақтылығын айқындау
фирманың акцияларын сатып алушылар капитал нарығындағы фирманың күнделік
Фирманың қаржы көрсеткіштерінің аса маңыздылары:
«қызметтегі капиталдың» мөлшері. Бұл айналым капиталы мен ағымды
акцияларды өтеу коэффиценті. Бұл фирманың құнды қағаздарына ақша
облигациялардан түсетін проценттік табыстың өтелу коэффиценті. Бұл облигацияларды
акция әперетін табыс пен оның нарықтық бағасы арасындағы
девиденттер төлеу коэфиценті;
меншікті капиталдың рентабльдегі.
Фирманы басқару оның құралымының жасалуын талап етеді.
Құрылым деген басқарудың әр түрлі жәрежелері мен
директорлар кеңесі;
президент, вице-президент, басқа басқарушылар;
функционалдық штабтар мен қызметтер;
орындаушылар.
Директорлар кеңесі – бас орган. Ол фирманың жалпы
Директорлар кеңесі мүшелерінің фирманың экономикалық, қаржылық және құқықтық
Менеджмент құрылымы үш бөлімнен тұрады:
өндірістік менеджмент;
қаржы менеджменті;
нарықтық (өткізу) менеджмент, немесе, маркетинг.
Өндірістік менеджмент белгілі көлемде белгіленген сапада, келісімді
Қаржы менеджменті фирманың қаржы құралдарының қалыптасуын, табыстардың
Нарықтық менеджмент – маркетинг – бұл нарыққа бағытталған
1.4. ФИРМА НАРЫҚТЫҚ ЭКОНОМИКАНЫҢ НЕГІЗГІ АГЕНТІ.
Фирма рыноктық экономиканың негізгі экономикалық агенті болып табылады.
Фирма – бір немесе бірнеші кәсіпорындары бар және
Жеке кәсіпкерлерді фирмаға бірігуге қандай себеп мәжбүр етеді
Бұл шығындарды төмендету әдісі фирма ұймдастыру болып табылады.
Батыс экономикалық әдебиетінде фирма теориясының бірқатары бар, олардың
Дәстүрлі теория – фирма жүріс – тұрысын пайданы
Менеджерлік теория - фирманың мақсаты бірінші сату
Бұл процесте негізгі рөльді меншік иелері емес басқарушылар,
Өсудің екі жағы бар: өндіріс пен капиталды шоғырландыру
Өсудің ішкі көздері.
а) өндіріске қайтарылатын бөлінбеген пайда;
б) акциялар шығару;
в) банктен алынған қарыз қаражаттары.
Өсудің сыртқы көздері.
а) қосылу, яғни бір немесе одан көп компаниялардың
б) бір фирманың екінші фирманы оның акциясының бақылау
Біргу және еріксіз түрде қосып алу басқа салалар
Көлденең (горизонтальды) бойымен интеграция бір фирманың бірдей бизнеспен
фирмалардың бірігуі (масылы, «Дюпон» фирмасы химиялық жіптер, дәрі
Вертикальды интеграция өндірістік процестің төменнен жоғары этаптарының технологиялық
Мақсаттардың көптік теориясы фирманың жоғары басшылығы мінез-құлқы
Коммерциялық фирма үшін максималды мүмкін болатын пайда әкелетін
уақыт факторымен (қысқа немесе ұзақ мерзімді);
бәсеке түрімен (жетілген немесе жетілмеген).
Кәсіпкерлік әр түрлі формада болады. Оларды топтастыру негізінде
Меншік формасына байланысты кәсіпкерлік мемлекеттік және жеке былып
Мемлекеттік кәсіпкерлік әдетте тұрақты және капитал сыйымдылығы жоғары,
түсімділігі жоғары қызмет сферасын таңдауға еркін.
бизнес көлемі шектелмеген.
қатаң бағамен шектелмеген.
Кәсіпкерлікте үш түрді бөлім алады:
жеке тұлғалар,
серіктестік (жолдастық),
корпорация (акционерлік қоғам).
Жеке кәсіпкерлік деп бір адам ғана айналасатын бизнесті
Оның артықшылықтары: әр меншік иесі өз пайдасына өзі
Серіктестік деп екі немесе одан да көп адам
Корпорация деп бірге кәсіпкерлік қызмет істеу үшін бірлескен
Корпорация артықшылықтарына мыналар жатады.
акциялар және облигациялар сату арқасында ақша капиталын тартуда
- басқару функцияларын орындау үшін кәсіби мамандарды тарту;
корпорация қызмет етуінің тұрақтылығы, өйткені акционерлерінің біреуінің
Бизнесті корпоративті формада ұыймдастырудың кемшіліктеріне төмендегілер жатады:
корпорация табысының акция ұстаушыларға дивиденд түрінде төленетін бөлігіне
экономикалық теріс пайдаланушылыққа қолайлы мүмкіндіктер. Ешқандай нақты құны
меншік және бақылау функцияларының бөлінуі. Акциялары көптеген иелер
Корпорацияның басқа да кемшіліктері бар, бірақ олардың орнын
Кәсіпкерлік көлеміне қарай: кіші, орташа және ірі бизнеске
Фрончайзинг – ірі фирманың фабрикалық маркасын пайдалануға құқ
Ұсақ фирмалар ірі компаниялар өнімдерінің бөлшек сатушылары болып
Венчурлық фирма – ғылыми зерттеулерді жасаумен шұғылданатын коммерциялық
Орта бизнес елеулі рөль атқармайды. Ол бәсекеде мықты
Ірі бизнес кіші және орта бизнестен өте қуаттылығымен
Қазақстанда кәсіпкерлік қызмет формалары Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексімен
Соған сәйкес барлық ұймдар (заңды тұлғалар) коммерциялық және
Жауапкершілігі шектелген қоғамның мүшілері, өздері қосқан салымдардың құны
Қосымша жауапкершілігі бар қоғамдардың мүшелері жауапкершілікті өздері қосқан
Акционерлік қоғам – жарғылық қоры (капиталы) акциялардың белгілі
Ашық акционерлік қоғам шығарылатын акцияға ашық жазылу жүргізіп,
Жабық акционерлік қоғамның акциялары тек осы қоғамның құрылтайшылары
Балалық шаруашылық қоғамға капиталының мөлшері барлық қоғамның
Тәуелді қоғам, әдетте, негізгі қоғам дауыс беретін акциялардың
Өндірістік кооператив өздерінің бірлескен жеке еңбектеріне және қосылған
Унитарлық кәсіпорын – бұл меншік иесі оның қарауына
Коммерциялық емес ұйымдар, тұтыну кооперативтері, қоғамдық, немесе, діни
Материалдық және басқа қажеттерді қанағаттыру мақсатпен, адамдардың жарна
Тұтыну кооператвтердің кәсіпкерлік қызметтерден түскен табыстары солардың мүшелері
ІІ ТАРАУ. ҚАЗАҚСТНДА КӘСІПКЕРЛІКТІ БАСҚАРУ.
2.1. ЛИЗИНГ – КӘСІПКЕРЛІК ІСТІҢ АЙРЫҚША ТҮРІ.
Бұраннан қолда бар кәсіпорындарды іске қосуды, шағын және
(Ел Президентінің Қазақстан халқына жолдауында).
Бүгінгі таңда Қзазақстандық өндірушіліердің өнімдері төмен бәсекелестік жағдайында
Лизинг – кәсіпкерлік іс-әрекеттің айрықша түрі. Ол –
Лизингтің өзіндік нақты басымдалықтары бар. Ол артықшылық лизингты
Мерзімді және кезенді төлемдерге қатысты қарыздарды өтеуді анағұрлым
инвестициялық жоболауға жақсарту енгізу мүмкіндігін (лизингтік компания сараптамасы
Саудалық келісімдерді бекіту және орындауға байланысты барлық қауіптерден
ҚР-да қазіргі кезенде лизингтік іс-әрекеттің дамуына белгілі қиындықтар
Мұндағы жағдай қалыптасуының Қазақстандағы нормативті заңдылық базасының кемшіліктерінде,
Парламенттің Азаматтық Кодексін бекітуінен кейін (айрықша лизингтік операцияға
Сөйтіп, Қазақстандағы лизинг рыногының дамуы үшін қажет алғашқы
Белгілі болғандай шетелдердегі лизингтің кеңінен таралуына, бизнестің типімді
Бұл қадамдарсыз лизинг Республикамызда бастапқы күйінде қала береді.
2.2. КӘСІПКЕР-ЕЛІМІЗДЕГІ САЯСИ ЖӘНЕ ЭКОНОМИКАЛЫҚ ТҰРАҚТЫЛЫҚТЫҢ ТІРЕГІ.
Республиканың Табиғи монополияларды реттеу, бәсекелестікті қорғау және шағын
Қазір еліміз бойынша 390 мың жеке шағын кәсіпкерлік
Бұл деректерге қарап шағын бизнесті дамыту ісі елімізде
Бүгінгі форум мерекелік болғаннан соң ғана шын мәнінде
Шағын кәсіпкерліктің елорданың әлеуметтік-экономикалық дамуындағы маңызды ерекше. Астанамыз
Соңғы екі жыл ішінде бұл сала бойынша Қазақстан
Үстіміздегі жылдың шілде-тамыз айларында кәсіпкерлер арасында жүргізілген сауалнаманың
Алайда, олар ең басты проблема ретінде сол бұрынғыша
«Күзет» РМК күзет фирмалары мен жеке тұлғалар қызметін
Бұл жағдайды түзету үшін монополияға қарсы коммитет пен
2.3. ҚАЗАҚСТАНДА КӘСІПКЕРЛІКТІ БАСҚАРУ.
Индустрия, энергетика, Сауда министірлігі мен Қаржы министірлігі министрліктердің,
Республикада кәсіпкерлікті дамытуға үлкен ден қойылып, бірқатар заңдар
мемлекет тарапынан кәсіпкерлікті барынша қолдау;
мақсатты бюджеттік қаржыландыр саясатын жүргізу;
жеңілдетілген несие беру саясатын жүргізу;
кәсіпкерлер құқығын қорғайтын орган жұмысын жандандыру;
- кәсіпкерлік қызметті тіркеуден өткізу
заңдардың орындалуын қамтамасыз ету, т. б.
Жоғарыда аталған фокторлар кәсіпкерлік субъетілерін «көлеңкелі экономикаға», салық
Сондай-ақ кәсіпкерліктің дамуына, әр түрлі ресурстарын жылдам айналуына,
Қазақстанда құрылған кәсіпкерлік субъектілерінің басым бөлігі сауда саласында
Ұзақ мерзімде кәсіпорындар тек саудамен ғана емес, экономиканың
Жалпы кәсіпкерліктің экономикалық белсенділігі мен әлеуметтік бағдар ұстауының
Тұрақты экономикалық жүйеде кәсіпкерлік: динамикалық түрде дамуы мүмкін,
Заңдық құжаттарда көрсетілгендей, кәсіпкерлік - өзінің, қарызға алынған
Кәсіпкерлік қызмет субъектілері болып заңды тұлғалар, Қазақстан және
Кәсіпкердің мемлекетпен арадағы қатынасы да белгіленген. Мемлекеттік басқару
салық және қаржылық – несиелік саясат, соның ішінде
баға белгілеу саясатын реттеу;
монополияға қарсы заңдылық;
мемлекеттік мүлік және резерв жүйесі, лицензия, лизинг;
сыртқы сауда және валюта саясаты;
мемлекеттік тапсырыстар;
ғылыми – техникалық, экономикалық және әлеуметтік бағдарламалар.
Республика кәсіпкерлерінің бар көңілі мен энергиясы белгілі бір
шешімдерде өз бетімен қабылдау;
жаңалықтарға икемді болу;
бизнеске белсенді қатысу;
жаңалықтарды батыл енгізу.
Қазақстан Республикасы Президентінің 1996 жылғы 4 маусымындағы «Кәсіпкерлік
Кәсіпкерліктің орын алар жері – ең алдымен кәсіп
Кәсіпкерлікті ұйымдастырудың ең қарапайым формасы – ол жеке
Бизнестің мұндай формасынд мекеме құру құқы кез келген
ҚОРЫТЫНДЫ
Жалпы кәсіпкерліктің экономикалқ белсенділігі мен әлеуметтік бағдар ұстауының
Кәсіпкерліктің күрделі мәселелерінің бірі – несиелік ресурстарды алудың
Тұрақты экономикалық жүйеде кәсіпкерлік: динамикалық түрде дамуы мүмкін,
Кәсіпкерліктің орын алар жері – ең алдымен кәсіпорын.
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
Аубакиров «Экономикалық теория»
//Алматы 2001 ж.
Әжібаева Н. «Қаржылық есеп»
//Алматы 2001 ж.
Әкімбеков С. Ә. «Экономикалық теория»
//Алматы 2003 ж.
Бердалиев К. Б. «Қазақстан экономикасын басқару негіздері»
//Алматы 2001 ж.
Болат Сартаев «Алматы ақшамы»
//1999 жыл 9 мауысым
Бұхарбаев Азамат «Астана ақшамы»
//1999 жыл 9 қыркүйек
Ерғазы Әсембекұлы «Астана ақшамы»
//2001 жыл 27 қыркүйек
Құдайбергенов Н. А. «Қаржылық шаруашылық есебі»
//Алматы 2001 ж.
Нүрпейісов Ж. Қ. «Экономикалық теория негіздері»
//Алматы 1996 ж.
2
Q0
0
АCJ
MCJ
P
P0
P2
0
D
S1
Р
S0
Q1
Q
P
P3
P2
P1
0
MC
Фирма теориясы
МИКРОЭКОНОМИКА ТЕОРИЯСЫНДАҒЫ ФИРМАНЫҢ ЭКОНОМИКАСЫ
Қазақстанда нарықтық экономикаға көшу
Фирма теориясы және оның нарықтық экономикадағы рөлі
ФИРМА ПАЙДАСЫ ШЫҒЫНДАР МӘСЕЛЕСІ, ОЛАРДЫҢ ҚҰРЫЛЫМЫ МЕН ФИРМА ПАЙДАСЫН КӨБЕЙТУ
Менеджмент теориясы. Менеджмент және фирма
Менеджмент фирманың басқару теориясы
Тұтынушы мінез-құлқы теориясы
ФИРМАНЫҢ АЛЬТЕРНАТИВТІ ТЕОРИЯЛАРЫ
Олигополияның үлгілері