Сөйлемнің тұрлаулы мүшелері

КІРІСПЕ
Тіл – қарым-қатынас жасаудың құралы да, сөйлем –
Сөйлем – синтаксис ғылымының басты зерттеу нысаны. Қазақ
Сөйлем синтаксисі өз ішінде екі үлкен салаға, яғни
Алайда, синтаксистің нысаны сөз тіркесі мен сөйлем құрылысын
Қазақ тіл білімінде синтаксистік зерттелуі жүйелі дамып келеді,
Қазақ тіл білімінде А.Байтұрсынов, Қ.Жұбанов, С.Аманжолов, Н.Сауранбаев т.б.
Мысалы, орыс ғалымы Н.Ю.Шведова қазіргі синтаксистің зерттеуге тиіс
Орыс тіл білімінің өзінде синтаксистің нысаны туралы түрліше
Біріншіден, синтаксис тек сөйлемді және оның бөліктерін, сөйлем
Екіншіден, синтаксис тек сөз тіркесін зерттейді дейтін пікір.
Үшіншіден, В.В.Виноградов, Ю.Шведова, В.Н.Ярцева, О.С.Ахманова сияқты ғалымдар синтаксистің
Қазақ тіл білімінде сөйлемнің көп қырлы, жан-жақты категория
Сөйлем қарым-қатынас құралы бола отырып, өзіндік белгілерімен нақтыланады,
Диплом жұмысымыздың мақсаты – қазіргі қазақ тіліндегі жай
І ТАРАУ. СӨЙЛЕМ ТҮРЛЕРІ
Қазақ тілі құрылымы, қолданылу аясы және міндет-мақсатына қарай
Сөйлемдегі айтылған ойдың объективті шындыққа қарым-қатынасына қарай сөйлемдер
Сөйлемдер коммуникативтік мақсатына және оған тәуелді интонациясына қарай
Сөйлем құрамындағы предикативті единицалардың санына қарай (біреу, не
Сөйлемде сөйлем құрауға негіз болатын бас мүшелердің сөйлем
Сөйлем құрамында тұрлаусыз мүшелердің болу, болмауына қарай жай
Сөйлем құрамында ойға қажетті синтаксистік позициялардың түгел қатысқан
Сөйлем түрлерінің жасалуында интонацияның ролі үлкен. Интонация әрі
1.1. Болымды және болымсыз сөйлемдер
Сөйлемдерді болымды, болымсыз деп бөлу объективті болмыстың, хабардың
Тілдегі барлық сөйлемдер осы сияқты екі түрлі синтаксистік
Болымсыз сөйлемдердің грамматикалық форма ерекшеліктері төмендегідей:
1. Баяндауыштары ма-ме тұлғалы болымсыз етістіктерден жасалады:
2. Есім, есімшеден болған баяндауыш құрамына емес көмекші
3. Жоқ сөзі баяндауыш қызметінде не баяндауыш құрамында
4. Сыз-сіз қосымшалары арқылы жасалған туынды сын есімдер
5. Кейде сөйлемдердің тұлғасы болымды болғанымен, мазмұны болымсыз
6. Кейбір болымсыз тұлғадағы сөйлемдер болымды мағына береді:
Сөйлемдердің бұлай қолданылуының стильдік мәні өте зор. Мұндай
1.2. Хабарлы сөйлем
Хабарлы сөйлемдер – ақиқат-шындық фактыларын, құбылыс, оқиға не
Жүргіншілер жақындап қалды (Ғ.Мұст.). Ертең сабақ басталатын болар.
1.3. Сұраулы сөйлем
Сұраулы сөйлем бірдеңе жайында біреуден ақпарат алу мақсатында
– Мұқатай ауылының қонысын білесің ғой?
– Әбден білемін (Ғ.Мұст.)
Сұраулы сөйлем жасайтын грамматикалық амалдар – сұраулық интонация,
1. Кейде хабарлы сөйлем лексикалық құрамы мен құрылымын
– Осы бала өлең шығаратын болыпты деп естідім.
– Қойшы?! (С.М.)
2. Сұраулы сөйлемдер ма-ме, па-пе, ба-бе сұраулық
3. Сұрау есімдіктері арқылы жасалады. Сен мұнда қашан
4. Баяндауыш құрамында көмекші етістіктер қосылып, сұраулық интонациямен
5. Баяндауыш құрамына ау, ғой шылаулары, ше демеуліктері
– Мен ертең жиналысқа келемін.
– Сен, өзің ше?
Ертең сенбілікке бәрің де жиналасыңдар ғой, ә?
Сұраулы сөйлемдер сөйлеу ситуациясына байланысты әртүрлі мазмұнда жұмсалады:
1. Ашық сұрақты білдіретін сөйлем. Ойды, не бірдененің
– Аты-жөнің кім еді сенің? (С.М.). Апаң келді
2. Қарсы сұрақты білдіретін сөйлем. Мұндай сөйлемдерде сұраққа
– Ертең жиналыста сөйлейсің бе?
– Сөйлемегенде қайтем?
3. Риторикалық сұрақ. Сөйлем эмоционалды, әсерлі болу үшінсөйлеуші
Күнде жақсы бола ма,
Бір қилығы жаққанға? (Абай)
4. Күмәнді білдіретін сөйлем. Бұл сөйлемдерде сөйлеуші бірдеңе
5. Таңырқаулы сұрақты білдіретін сөйлем. Мұнда сөйлем мазмұнында
– Ойпырай, қалай өзгерген? (Таңдана сұрау)
– Шіркін, Көкшетау! Дүниеде сендей де жер бар
Тілімізде сұраулы сөйлем формасы тыңдаушыны бір іске қосу,
Бұл жағдай альтернативтік сұрақ ішіндегі етістіктің бұл екі
1.4. Лепті сөйлем
Көңіл-күйінің әр түрлі қырларын білдіретін, эмоционалды бояулы, арнаулы
1. Қорқу, сескену, аяу, өкіну, таңырқау, сүйсіну, қуану
– Паһ, паһ, текті-ау антұрған! (Ғ.М.)
Алақай! – деп айқайлап жіберіппін
– Уа, кім бар-ау! – деп айқай салды
Бірінші сөйлемде сүйсіну, екіншісінде қуаныш, үшіншіде көңіл аударту
2. Көксеу, арман ету мағынасында лепті сөйлемдердің баяндауыштары
– Әттең-ай... Қабырғасы қайқайса! (З.Ж.)
Осы ойымды кеше айтсамшы!
3. Өткен шақ есімшеге екен көмекші етістік, оған
4. Есімше формалы етістікке сұраулық шылау мен еді
5. Масаттану, мақтан ету мағынасындағы лепті сөйлемдерге қандай,
Тілімізде құрылысы жағынан оқшау келетін, құрамындағы сөздерді мүшелік
– Тағы көреміз бе?
– Көрмей!
Реплика сөйлемдердің құрылысы төмендегідей болады:
1. Алдыңғы репликаның бір сөзін қайталау негізінде құралған
– Осыны айтасың ба?
– Айтпағанда! (Қ.Ж.)
2. Алдыңғы репликадан қайталанған сөз бен тұрақты компонент
а) «Қайдағы – қайталанған сөз (есім, есімше)» болып
– Ал жүрейік, шешей.
– Қайдағы шешей! Өзің орта жасқа келген
ә) «не қылған – қайталанған сөз (зат есім,
– Әлі жас қой, бұған әлі келеді дейсің
– Не қылған жас, Биыл он төртке келді.
б) Қайталанып сөйлемге енген сөз ылғи тәуелдік
– Шимайладың қалай! Бұл әдейі салынған сурет.
в) «Қайдан – бұйрық рай тұлғалы қайталанған етістік»
– Бұрынғы есепші өзі босады ма?
– Қайдан өзі босасын! Талай жыл орын теуіп
г) Қайталанған етістік шартты рай тұлғасында келіп ша,
– Сонда бір қалжыңдап едім.
– Қалжыңдасаң ше! Құрбың, қалжыңды түсінбейді ме!
д) Қайталанған етістік -ғанда тұлғасында келіп, ша, ше
– Соны да әкетесің бе?
– Әкетпегенде ше!
Ілгеріде аталған реплика сөйлемдер диалогтік ситуацияға сай құбылтып
1.5. Бұйрықты сөйлем
Ерік, талап, бұйрық т.б. мағыналарды білдіріп, сөйлеушінің тыңдаушыны
Сөйлем мәнінің өткір, әсерлі болуына және ықшамдалып айтылуына
Бұйрықты сөйлемдер ауызекі сөйлеу тілінде жиі қолданылады. Көркем
Көбінесе жалаң сөйлем баяндауыштары тұйық рай формасында тұрып,
Бұйрықты сөйлем түрлері публицистикада, іс қағаздары стилінде де
1. Баяндауыштары бұйрық райлы етістіктің ІІ жағы арқылы
– Әй, Әйгерім! Бұйырамыз! Айт, жаның барыңда? –
– Айт Әзімбайға, тоқтатсын орақ салғанын. Жылатпасын мынау
2. Бұйрықты сөйлемдердің баяндауыш формалары шы-ші қосымшалы болып
– Орындамай көрсінші, шашын бір талдап жұлайқ! –
– Балам, жөніңді айтшы! (М.Ә.)
3. Етістіктің қалау, бұйрық рай түрлерінде айтылса, үндеу,
4. Ақыл, кеңес мәнді бұйрықты сөйлемдер бұйрық райдың
Ғылым таппай мақтанба.
Орын таппай баптанба...
Бес нәрсеге асық бол,
Бес нәрседен қашық бол! (Абай)
5. Бұйрықты сөйлемдердің баяндауыштары болымсыз тұлғада айтылса, іске
– Әй, өрекпіме демеп пе ем, көп шуылдақ!
1.6. Жалаң және жайылма сөйлемдер
Сөйлемнің ұйымдастырушысы ұйытқысы – предикативтік қатынасқа түскен, предикативтік
Сөйлемнің жайылу (кеңею) мүмкіншілігі шексіз емес. Оның өлшеуі
ІІ ТАРАУ. СӨЙЛЕМ
Сөздер өзара тіркесу арқылы сөйлем құрамына еніп, мүшелік
Қазақ тіл білімінде сөйлем мүшелері
Сөйлем мүшелері жөнінде көзқарасын батыл білдіріп, синтаксис саласында
Сөйлем мүшелерінің сөйлем құрауындағы ролі мен маңызы бірдей
М.Балақаев «Қазіргі қазақ тілінің» синтаксистік оқулығында: «Сөздер сөз
Сөйлемнің тұрлаулы, тұрлаусыз мүшелерінің өзара синтаксистік байланысын, яғни
2.1. Сөйлемнің тұрлаулы мүшелері
Сөйлемдегі айтылған ойға өзек, сөйлем құрауға негіз болатын
Қазақ тіл білімінде бастауыш туралы жазылған оқу құралдары,
1966 жылғы еңбегінде Қ.Жұбанов бастауышқа: «сөйлемнің кімнің я
Бастауыш – сөйлемдегі ойдың негізі, баяндауыш арқылы берілетін
Қ.Шаукенов өзінің «Синтаксис» атты зерттеу кітабында бастауышқа мынадай
Белгілі ғалым Т.Сайрамбаев «Сөйлемнің тұрлаулы мүшелері» атты еңбегінде:
Бастауыштар құрамына қарай дара, күрделі және үйірлі болып
Бастауыш қызметінде арнай жұмсалатын зат есімдер баяндауыш арқылы
Зат есімдер атау септігінде жекеше, көпше, тәуелдеулі, тұлғада
Есімдіктердің ішінде жіктеу, сілтеу, кім? не? деген сұрау
Сапалық есімдер заттың ұғымда жұмсалып (субъективтік), бастауыш қызметінде
Бастауыштар бір сөзден болған – жалаң, бірнеше сөзден
Күрделі бастауыштар төмендегіше жасалады:
1. Ілік септіктің жасырын түріндегі сөз бен үшінші
2. Көмекші есімдермен айтылған сөздер: Топтың ортасындағылар –
3. Тәуелдеулі өздік есімдіктерден: - Оның өзі шетірек
4. Жіктеу есімдіктері мен жалқы есімдерге тәуелдік формадағы
5. Заттанған етістіктер мен көмекші етістіктер, есімдер тобы
6. Заттанған күрделі сын есімдер сан есімдерден болады:
7. Сөз тіркестеркестерінен болған күрделі жалқы есімдер: Тәуелсіз
8. Кісі аттары, фамилиялары, ұйымға, қоғамға адамның қатысын
9. Мамандықты білдіретін қосалқы айқындауыштар тіркесіп жасалады: Әбдіғали
Күрделі бастауыш құрамындағы сөздер өз ішінде мүшелік жіктерге
Баяндауыш
Бастауыш арқылы аталған заттың қимыл, белгі-сапасын айқындап, онымен
«Ол нәрсенің сырын-сипатын, жайын, амалын, болмысын айтып баяндайтын
Кейде есім сөздер де түбір күйінде баяндауыш бола
Түбір етістіктердің ішінде жақтың мағынасы екі түрде қолданылатын
Қ.Жұбанов «Сөйлем мүшелерінің ішінде біреудің не бірдеменің не
М.Балақаев та өз еңбектерін синтаксис, оның ішінде сөйлем
Сөйлем жүйесінің, оның грамматикалық
Баяндауыштардың грамматикалық тұлғасы – жіктік жалғаулары. Жіктік жалғаулары
Баяндауыш болмайтын сөз табы жоқ. Барлық сөз табы
Жеке бір сөзден болған баяндауыштар дара баяндауыштар деп
«Туыстас түркі тілдерінің барлығында да бастауыш пен баяндауыш
Көп құрамды сөйлемде ұйымдастырушы
Дара баяндауыштар етіс тұлғаларында да жасалады. Өнер білім
Негізгі және көмекші етістіктерден құралып, қимыл процесінің әр
Сөйлем мазмұнына қарай тілдегі арнаулы көмекші етістіктерден басқа
1. Отыр, қал, бер, жатыр, кел, баста, жөнел
2. Тұр, кел, бер, жүр, қой, түс т.б.
3. Қал, кел, кет, бер, бол, қой, таста,
5. Қой, бер, жатыр, отыр, түс, бар көмекші
6. Істің әлі бітпеген созыңқылығын беру үшін күрделі
а) Қимылдың созыңқылығы баяндауыш құрамындағы
ә) Күрделі баяндауыштардың негізгі етістіктері қос сөз
6. Болар, шығар, көрінеді, білем деген модальдік мәні
Мысалдардан көрініп отырғанындай, күрделі баяндауыштар түрлі-түрлі құрамда кездесіп,
Күрделі баяндауыштардың құрамының семантикалық тұтастығы мен функциялық бірлігі
Қазақ тілінде зат есім, сын есім, сан есім,
1) түбір күйінде; 2) жіктік жалғаулар формасында. Түбір
Зат есімдер түбір күйінде де, септік, тәуелдік формаларда
Зат есімдер жатыс, шығыс және барыс септіктерінде көлемдік,
Сын есім, сан есімдер заттың, қимылдың күй-қалпының қандай,
Есімдіктер орынбасар сөз болғандықтан, қай сөз табының орнына
Екі немесе одан да көп есім сөздер тіркесіп,
Күрделі сын есім, сан есімдерден жасалады: Ажар –
Негізгі есімдер мен көмекші есімдер тіркесінен болады: Бурабай
Баяндауыштар есім сөздерден және етістіктерден жасалған аралас та
Құрама баяндауыштардың негізгі сөздері – зат есім, есімдік
1.Құрама баяндауыштардың еді, екен, ет, бол, кел, көр,
2. Құрама баяндауыштар көрінеді, тиіс, шығар, болар, білем,
3. Есімдер мен етістіктерден болған тұрақты тіркестер де
Баяндауыштың белгілі бір жақтық мағынада айтылып, сол тұлғада
І-ІІ жақтың жіктеу есімдіктерінен басқа, өздік есімдік бастауыш
Жинақтық сан есімдер мен жалпылауыш есімдерге тәуелдік жалғаулары
Бұдан үш жақта айтылатын бастауыштардың баяндауыштарын өздеріне үйлестіре
Келелі байтақ кең дала,
Кең дала саған мен – бала.
Бақытты елге мен – бала,
Бақытты елге сен – ана (А.Т.).
Баяндауыштарға екпін түсіріліп, экспрессивтік мағынада қолданылған. Сол арқылы
Бастауыш пен баяндауышты сандық мағынада әртүрлі көптік мағынадағы
Мысалдардан етістік баяндауыштардың өз бастауыштарымен тек ІІ
Кейде ІІІ жақтағы бастауыш пен есім баяндауыштар көптік
Сөйлем құрамында оның предикативтік негізін құраушы
Қазақ тілінде тұрлаусыз мүшелер жайында көптеген еңбектердің жарыққа
М.Балақаев «...Сөздер сөз тіркесінің құрамына ену арқылы сөйлем
Орыс тіл білімінде сөйлемнің тұрлаусыз мүшелерін зерттеуде Н.И.Греч,
Семантикалық құрылымы жағынан да тұрлаусыз мүшелерсіз түсінікті, айқын
Тұрлаусыз мүшелердің құрамы дара, күрделі және үйірлі болады:
Есім сөздер мен атрибуттық қатынаста тіркесіп, олардың сөйлемде
Анықтауыштар сөйлемде заттың әр түрлі сыны, белгісі болып
Шоқпардай кекілі бар қамыс құлақ,
Қой мойынды қоян жон, бөкен қабақ,
Ауыз омыртқа шығыңқы майда жалды,
Ой желке, үңірейген болса сағақ (А.).
Анықтауыштар терең ой, нәзік сезім, көңіл-күйді беріп, айтайын
Желсіз түнде жарық ай,
Сәулесі суда дірілдеп,
Ауылдың маңы терең сай,
Тасыған өзен күрілдеп (А.).
Көрсетілген мысалдардан анықтауыштардың көркем ойды берудегі шебер тілдің
Анықтауыштар бір сөзбен болған дара және бірнеше сөзден
Сын есімнің семантикалық негізі сапаны білдіретінгінен не
Заттың сандық, мөлшерлік сапасын білдіретін сан есімдер негізгі
Анықталатын заттың сапасының жалпылық жағын нақтылап, белгілі етіп,
Есімшелер анықтауыш қызметінде жұмсалғанда заттың сапасын қимылдық сапа
Екі зат есім атау
Сонымен, жоғарыдағы анықтауыштардың бәрі де зат есім сөздерімен
Екі зат есімнің алдыңғысы ілік жалғауда, соңғысы тәуелдік
Анықтауыш пен анықталатын сөздің арасына басқа сөздер түсіп,
Ілік жалғаулы анықтауыштар кейде бірыңғай бірнеше мүшені де
Сонымен қатар, әр уақытта ілік жалғаулы болып айтылатын
1. Есімдіктер – Менің кітабым айшада. Оның даусы
2. Сан есімдер – Мұны екінің бірі, егіздің
3. Сын есімдер – Жақсының ісі де жақсы,
4. Есімшелер – Оның айтқанының бәрі – шындық.
5. Тәуелдік формадағы есімдер – Бүгін жолдасының үйінде
6. Зат есімнен ілік жалғауы арқылы жасалған анықтауыш
Келтірілген мысалдардан ілік септігінің жалғанып, не жалғанбай түсіріліп
Меншік анықтауыштар негізінде зат есімдерден және заттанған сын
1. Зат есім мен зат есімнен болуы. Арасына
2. Зат есім мен сын есімнен болуы. Ауылдың
3. Зат есімнен сан есімнен болуы. Екі аттың
4. Есімдік пен зат есімнен болуы. Ауылды айнала
5. Есімдік пен сан есімнен болуы. Бұлардың үшеуі
6. Зат есім мен есімшеден болуы. Ресей жақта
Егер анықтауыштар күрделі есімдер тобынан жасалса, олар сол
Үйірлі анықтауыштардың да құрамы екі не одан көп
1. Зат есім мен зат есімнен болуы: Білектері
2. Өздік есімдіктер мен есімшелерден жасалуы: Сіздер әлі
3. Зат есім мен есімшеден болуы: Әлде жасы
4. Зат есім мен сын есімнен болуы: Қолы
5. Зат есім мен көп сөзі арқылы жасалуы:
6. Зат есімнен аз сөзі арқылы жасалуы: Көлемі
7. Зат есімнен мол сөзі арқылы болуы: Қуантқан
8. Күнкөрісі шамалы кедейлердің байларға кіріптар болмасқа шамасы
9. Зат есімнен бар, жоқ сөздері арқылы жасалуы:
«Анықтауыштарды барлық сөз таптарынан жасалады дегенімізбен, анықтауыштардың негізінен
Айқындауыш дегеніміз анықтауыштың ерекше бір түрі. Айқындауыш –
С.Исаев «Қазақ тілі» оқулығында: «Сөйлемде кейде бір сөзді
Мысалы: Біздерге, қарттарға, жастар сияқты өмір
1. Қосалқы айқындауыш. 2. Қосарлы айқындауыш. 3. Оңашаланған
Қосалқы айқындауыш дегеніміз – атрибуттивтік реңктегі зат есімдердің
Айқындауыш қызметінде жұмсалатын сөздер адамның – кәсібін, қасиетін,
Қосалқы айқындауыштардың кәдімгі анықтауыштардан мағыналық, тұлғалық, интонациялық айырмасы
Қосарлы айқындауыш дегеніміз – өзара мағыналас екі жалпы
Қосарлы айқындауыштар төмендегіше жасалады:
1. Қосарлы айқындауыштар жалқы есім мен заттанған есімнен
2. Жалқы есім мен сан есімнен болады. Алматы
3. Екі жалпы есім тіркесінен болады. Мен телефон-автоматпен
Оңашаланған айқындауыштар дегеніміз – айқындайтын сөзінен соң тұрып,
«Оңашаланған айқындауышты сөйлемдер – белгілі бір сөйлем мүшесінің
Оңашаланған айқындауыштар айқындайтын сөздерін конкреттеу, сипаттау, мінездеме беру
Оңашаланған айқындауыштар нақ, тек, қана, немесе, әсіресе, тіпті,
Айқындалатын зат есім тәуелдік жалғаудың үшінші жағында тұрса,
Оңашаланған айқындауыштар айқындалатын сөздің морфологиялық құрылысына орай жасалады.
1. Зат есім мен зат есімнен болуы. Өзім
2. Жіктеу есімдіктері мен зат есімінен болуы. Сонда
3. Жіктеу есімдігі мен есімшеден болуы. Сендер, шындық
4. Есімше мен есімшеден болуы. Трестегі кен зерттеу
5. Есімдер мен үстеулерден жасалады. Жаздың бір әдемі
6. Зат есіммен септік формадағы есімдіктен болуы. Сонымен
7. Заттанған сан есімнен, зат есімнен, есімдікпен айтылады.
8. Сын есімнен зат есімнен, сын есімнен сан
9. Көмекші есім сөздері бар есімдерден болады. Пештің
Оңашаланған айқындауыш мүше бір сөзбен де, өзімен бірге
1. Дара түрі – Сәуленің ойы оған, Мырқалға,
2. Күрделі түрі – бізде, бұл жақта, күздік
3. Бірыңғай түрі – «Алғашқы айдың» кейіпкерлері –
4. Үйірлі түрлері – Дәл осы кешке дейін
Оңашаланған айқындауыштардың айқындайтын сөздерімен мағыналық, формалық үйлесімін негізге
Ғылыми-техникалық әдебиеттер стилінде бұлар көбінесе термин сөздерді, неологизмдерді
Көркем әдебиет стилінде проза жанрында оңашаланған айқындауыштар жиі
Толықтауыш – зат есімдерден не заттық мәндегі басқа
Табыс септік формасында сабақты етістіктен болған баяндауыштың объектісі
1. Тура толықтауыш өзі қатысты сөзінен қашықтап, арасына
Толықтауыштар құрама баяндауыштарды толықтап, ортақ меңгерілгенде жалғаулы болады:
2. Тура толықтауыштарға экспрессивті мағынадағы күрделі баяндауыштарды толықтырса
3. Тура толықтауышқа логикалық екпін түсіріліп айтылса, ол
4. Бір сөйлемде бір сөз табынан болған екі
5. Бірыңғай тура толықтауыштардың жалғаулық арқылы айтылғандарының соңғысы
6. Тура толықтауыштар қайталама қос сөздерден жасалса, олар
7. Сөз мағынасы ауыс айтылса, ондай сөзді тура
8. Кісі аттарынан және жіктеу есімдіктерінен жасалған тура
Барыс, шығыс, көмектес, жатыс септіктерінің бірінде айтылып, негізінде
Жанама толықтауыштар зат есімдер, есімдіктерден жасалады: Маған
Барыс септігіндегі жанама толықтауыштар қимыл процесінің кімге, неге
Көмектес септігіндегі жанама толықтауыштар бірлестік, ортақтастық, құралдық, заттық
Шығыс септік тұлғасындағы жанама толықтауыш сөздер мен пысықтауыштардың
1. Орынды, мекенді, маңайды көрсетеді. Самолеттен түскен Дәулет
2. Заттың неден істелгенін, тегін көрсетеді. Түлеген бұғының
3. Заттың, адамның белгісін көрсетеді. Қызын қабағынан танитын
4. Бөлшектелетін бүтінді көрсетеді. Бір бақаннан бір қазық
5. Жай-күйді білдіреді. Қарт науқасынан айықты.
6. Қимылдың қарқынын, барысын көрсетеді. Сақай ал деп
7. Істің мезгілін, шағын көрсетеді. Ахмет жасынан ұсталықпен
8. Қимылдың сипатын көрсетеді Дәулет үндеместен жүгіре берді
9. Істің тездігін көрсетеді. Дулат Абайға салғаннан ұнады
10. Істің, заттың мөлшерін көрсетеді. Осы қыста қой
11. Бағытты, ниетті көрсетеді. Не керісінше. Айтқанынан қайтпайтын
12. Салыстыру мәнін білдіреді. Өлімнен ұят күшті (Мақал).
13. Істің себебін көрсетеді. Ол тым қауырт жұмыспен
14. Істің, заттың істелу тәртібін білдіреді. Үштен, төрттен,
15. Әдетті, дағдыны білдіреді. Көргеннен, білгеннен аспау, барды
16. Қимыл нысанын білдіреді. Қарын тасқа түнгі жортуылдан
17. Адамның қабілетін білдіреді. Олардың жұмыс істеуге жағдайы
Сөйлемде етістіктен болған мүшенің қимылдық, іс-әрекет сапасының сынын
Пысықтауыш қызметінде өзінің табиғаты жағынан ылайықты, арнай жұмсалатын
Мезгіл пысықтауыш іс-әрекеттің, күй-қалпының не белгісінің мезгілдік мінездемесі
Зат есімдерден пысықтауыш қызметінде жұмсалатындары – мезгілдік мәнде
Кейбір мезгілдік ұғымы бар зат есімдерге тәуелдік жатыс,
Сөз тіркестерінен күрделі мезгіл пысықтауыштар жасалады. Олар қимыл
1. Үстеу мен үстеу не үстеу мен зат
2. Мезгілдік мәндегі зат есімдерге кейбір сілтеу есімдіктері
Есім сөздер көмекші есімдермен тіркесіп, күрделі пысықтауыштар жасайды:
Іс-әрекеттің болу орнын, бағытын, қимылдың шығу және тіркелер
Кейбір үстеулерге рак-рек жұрнағы қосылып, мөлшерлі орындық мағынада
Барыс, көмектес, шығыс жалғаулары да қимылдың болу орнын,
Іс-әрекет қимылдың мақсатын білдіретін пысықтауыш мақсат пысықтауыш делінеді.
1. Қимыл есіміне барыс жалғауы жалғану арқылы: Мен
2. Зат есімдерге ғалы формалы көсемше қосылу арқылы:
3. Мақсат үстеулері арқылы: Мұны да жорта айтып
4. Есімдерге үшін шылауы қосылу арқылы: Мен жазбаймын
5. Қалау, бұйрық рай формалы етістіктерге деп көмекші
6. Бола етістігі барыс жалғаулы есімге жалғану арқылы:
Қимыл процесінің себебін білдіретін пысықтауыштар себеп пысықтауыш болады.
1. -дықтан, -діктен жұрнағы қосылып, есімше шығыс жалғауында
2. Шығыс жалғауы есімшеге тікелей не тәуелдеулі түрінен
3. Есімшеге соң, себепті деген шылаулар қосылу арқылы:
4. Сондықтан, сол себептен, солай болғандықтан деген шылау
5. Есімдерге үшін шылауы қосылу арқылы: Озат еңбегі
Іс-әрекеттің сапасын, санын, күй-қалпын және атқарылу амалын білдіретін
Қимылдың атқарылу тәсілін, күй-қалпын білдіретін пысықтауыштар амал
Етістіктің көсемше түрлері көбінесе қимылдың істелу тәсілін білдіреді.
Өткен шақ есімшелерге ша-ше жалғанып, қимылдың шегін білдіреді:
Қимыл процесінің сапа-сынын білдіретін пысықтауыштар сапалық амал пысықтауыштар
Сыз-сіз, дай-дей жұрнағы арқылы жасалған сын есімдер қимыл
Есептік сан есімдер түбір күйінде де рет, есе
Аз, көп сөздері де сапалық пысықтауыш жасайды: Қонақ
Өзара салаластық қатынаста байланысып, сөйлемде бір синтаксистік позицияда
Бірыңғай мүшелерді байланыстыратын жалғаулықтар мағынасына қарай ыңғайластық, қарсылықты,
1.Ыңғайластық жалғаулықтар –және, мен, тағы, да, де, әрі.
2.Қарсылықты жалғаулықтар –бірақ, сонда да, алайда жалғанған мүшелерін
3.Талғаулықты жалғаулықтар –я, не, немесе, біресе, әлде т.б.
Жай сөйлем ішінде бір ғана баяндауышқа қатысты бірнеше
1.Етістікті бірыңғай баяндауыштар қимылдың қатар болып жатқан күй-қалпын,
2.Есімді бірыңғай баяндауыштар көбінесе зат есім, сын есімдерден
Тұрлаусыз мүшелердің бірыңғай болып жұмсалуында өздеріне тән ерекшеліктері
Сөйлем құрамындағы сөздер тілдің грамматикалық заңдылықтарына байланысты өзара
Сөйлем құруға негіз болатын екі бас мүшенің қатынасуымен
Кейде сөйлем арқылы берілетін ой иесін көрсетуді қажет
1. Күрделі баяндауыш құрамындағы негізгі етістікке «бол» көмекші
2. Баяндауышы тұйық етістік пен «керек» сөзінің тіркесуі
3. Барыс септік формасындағы тұйық етістікке «тура келу»
4. Баяндауышы барыс септігіндегі тұйық етістікке «мүмкін, мүмкін
5. Тәуелденген қалау рай формасына «кел» етістігі тіркесу
6. Баяндауыш құрамына «не» есімдігі мен «керек, қажет,
7. Сапалық есім сөздерден (қиын, ұят, көңілді, ауыр,
8. Баяндауыштары ырықсыз етіс формасында жасалған жақсыз сөйлемдер
Кейбір сөйлемдерде қимыл иесін дәлді көрсетпей, іс-әрекеттің белгісіз
Кейде баяндауышы ІІ жақтың жіктік жалғауда айтылған сөйлемнің
Сөйлем құрамында ойға қажетті мүшелердің түгел болуы толымды
– Кім сөйледі?
– Агроном Оспан.
Толымды сөйлем мен толымсыз сөйлем айырмашылықтарын тануда мәтін
Бастауышы жоқ толымсыз сөйлем мен бір негізді сөйлемдердің
Диалог сөздердің өзіне тән жасалу заңдылықтары бар. Әрбір
– Мына біреу жалаңаяқ қой...
– Тпа, бәлекет, өзіңмен кет! (Б.М.)
Заттың, құбылыстың, болмыстың ақиқаттығын білдіретін бір бас мүшелі
Бұлар бастауыш ыңғайындағы сөздерден, сөз тіркестерінен құрылады. Түн.
Жұмсалуына қарай атаулы сөйлемдерді үш топқа бөлуге болады:
1) Бейнелеу мағынасындағы атаулы сөйлемдер. Майдың күні. Көк
2) Эмоциялы атаулы сөйлемдер.
– Жарықтықтың исі-ай! – деді кемпір үнді шайының
3) Сөгіс, тілек мағыналы атаулы сөйлемдер.
– Ә, зәнталақ! Сен маған сәлем бере келген
Атау сөйлемдерді негізгі мүшенің грамматикалық тұр-тұрпатына қарай:
1) Негізгі мүшесі атау тұлғалы зат есімнен болған
Айсыз ашық аспан. Жұлдыздар сайрап тұр. Үркер төбеден
2) Негізгі мүше сын есімнен болған атаулы сөйлемдер
– Қайран менің, ақ жеңешем-ай! (Қ.Ж.).
3) Негізгі мүшесі –ғыр, -гір, -қыр, -кір жұрнағы
Ол бүгін де бір арқа отынды есік алдына
4) Негізгі мүшесі –ған, -ген, -қан, -кен, -тын,
Тоба-ай, сенің түсінбейтінің-ай (Б.М.).
Жай сөйлем құрамында оның мүшелерімен байланысатын, яғни олармен
Сөйлем арқылы біреуге арнай айтылатын ойдың, хабардың кімге,
Қаратпалар сөйлемнің басында да, ортасында да, соңында да
1) Жалқы есімдер, көбінесе, туыстығына, жасына, жынысына байланысты
– Жеңеше, сабыр етіңіз, Әбіштей баласы бар шеше
– Жиен-ау, көзің талды ғой... Тым болмаса кірпігіңді
Жалқы есімдердегі әр түрлі реңкті білдіру олардың одағаймен,
– Қалқам, Әбіш-ау, қара жерге отырып қапсыңдар ғой!
2) Басқа да тірі жан-жануарлардың аттары да қаратпа
– Шыдай тұрыңдар, қошақандарым. Ертең кешке дейін шыдаңдар.
3) Жансыз, дерексіз заттардың атауы да қаратпа бола
– Ой, дүние-ай, соның бәрі, енді мінекей көрген
Қаратпа сөздер құрылымы жағынан жалаң және жайылма болып
1) Атау тұлғадағы жекеше, көпше түрдегі тәуелдік жалғаулы
– Жігіттер, осы біз тым қызып кеткен жоқпыз
– Балам, дүниеге қызығып қайтесің (Қ.Ж.).
– Уа, лебізің, періштенің құлағына шалынсын, өркенім, жалғасым!
2) Жасы кіші адамға, балаға, жақсы көрген адамға
– Жаным, есен жеттің бе?
– Сәулем, ұзағынан сүйсіндірсін!?
– Сапарың құтты болсын, қарағым!
– Қош келіпсің, Әбішжан! – деген сан тілеулес
3. Әй, ау, ей, ой, уа тәрізді одағайлар
Сонда үйде отырған желөкпелеу жігіт, анау кіргенде:
– Әй, сен менің үстіме неге кіресің? –
– Уа, үйде кім бар (М.Ә.).
Жайылма қаратпалар құрамы жағынан әр түрлі болып келеді.
1. Жалқы есім мен туыстық қатынасқа, адамның жасына,
– Жоқ, Игілік мырза, сіз уақытты бағаламайды деп
Сейіт күндегі әдетінше есікті еркін ашып кіріп:
– Айғанша апа, пана бола көріңіз... Бұл Назыкеш
2. Бір немесе бірнеше сөзден жасалған анықтауышы бар
– Осы бір көмірі құрғырымен-ақ басымызға секіріп болды-ау,
Сөйлемдегі ойға ой иесінің қатынасын, әр түрлі көзқарасын
Сөйлем арқылы берілетін ойға сөйлемнің бес мүшесі қатысады.
Қыстырма құрылымдар сөйлем мүшелерімен синтаксистік байланысқа түспейді, сондықтан
1) Кісінің көңіл күйін, сезімін білдіретін қыстырмалар: бақытымызға
2) Айтылған ойға нануды, жорамалдауды білдіретін
3) Ойдың айтылу амалын. тәсілін білдіретін қыстырмалар: қысқасы,
4) Айтылған ойға басқаның пікірі тұрғысынан қарағандықты білдіретін
5) Айтылған ойлардың өзара қатынасын
Қыстырма сөздердің мағыналық қызметін кейде сөйлемдер де атқарады.
Олар сөйлем басында келсе, одан соң үтір, ортасында
Қыстырмалар айтылған ойға алуан түрлі көзқарасты білдірумен қабат,
Қысқасы, қыстырма құрылымдар негізгі
Адамның көңіл-күйін, сезімдерін эмоциональды бояулы етіп беретін, ерекше
Әттегене-ай! Алақай! Бәлі! Бәлі!
– Қап! Айымторыны неге ерте келмедің екен? (Ә.Қ.).
Одағайлардың мағыналары алуан түрлі: қорқыныш, өкініш, шаттану, қынжылу,
– Ой, байғұс, бала-ай! Қарғадай баламды тағы шырылдатты-ау
Одағайлар ойға эмоциональды-эскпрессивті мән берудің амал-тәсілдерінің бірі ретінде
ҚОРЫТЫНДЫ
Сөйлем – сан қырлы сыры бар құбылыс. Қазақ
Тілдің ғасырлар бойы жасалып, қалыптасқан синтаксистік құрылыснда белгілі
Сөйлем мүшелері деп аталған синтаксистік категория өзінің грамматикалық
Сөйлемнің негізін тұрлаулы мүшелер (бас мүшелер) құрайды. Ал
Айқындауыш – қазіргі қазақтың әдеби тілінде өте жиі
Сөйлем арқылы айтылатын ойға қатысты сөздер өзара мағыналық
Жақты сөйлемдердің бастауыштары сөйлем ішінде ерекше айтылмай да,
Жалпы тюркологиялық және қазақ тіл білімінде жай сөйлем
Пайдаланылған әдебиеттер
Байтұрсынов А. Тіл тағылымы. Алматы, Ана тілі,
Жұбанов Қ. Қазақ тілі жөніндегі зерттеулер. Алматы, Мектеп,
Аманжолов С. Қазақ әдеби тілі ғылыми синтаксисінің қысқаша
Сауранбаев Н. Қазақ тіл білімінің проблемалары. Алматы, Ғылым,
Балақаев М. Қазіргі қазақ тілі. Сөз тіркесі мен
Қордабаев Т. Қазақ тіл білімінің қалыптасу, даму жолдары.
Әбілқаев А. Қазіргі қазақ тіліндегі жай сөйлем
Сайрамбаев Т. Сөйлемнің тұрлаулы мүшелері. Алматы, Қазақ университеті,
Әмір Р., Әмірова Ж. Жай сөйлем синтаксисі. Алматы,
Жақыпов Ж.А., Жөкеев Т. Морфосинтаксис мәселесіне //Қазақ тілі
Шведова Н.Ю. Об основных синтаксических единицах и аспектах
Шалабай Б. Қазіргі қазақ тіліндегі күрделі синтаксистік тұтастық
Жиенбаев С.
Төлегенов Ө. Қазіргі қазақ тілі синтаксисі. Алматы, Баспа
Сарыбаев Ш. Қазақ тіл білімі мәселелері. Алматы, Арыс,
Аханов К. Тіл білімінің негіздері. Алматы, Кітап, 2002,
Балақаев М., Қордабаев Т. Қазіргі қазақ тілі грамматикасы.
Аманжолов С. Қазақ тілі теориясының негіздері.
Хасенов Ә.
Балақаев М. Қазіргі қазақ тілі.
Томанов М. Қазақ тілі грамматикасы. ІІ бөлім. Синтаксис.
Шәукенұлы Қ. Синтаксис. Алматы, Арыс, 2004, 248 б.
Исаев С. Қазақ тілі. Алматы, 1993, 192 б.
Дыренкова Н. Грамматика ойротского языка.
Кононов А.Н. Грамматика узбекского языка. Ташкент, 1948, 268
Ермекова Т. Есім баяндауыш. Алматы,
Бектаева Ш. Қазақ тіліндегі тұрлаулы мүшелердің инверсиялануы. Алматы,
Сайрамбаев Т. Есім пысықтауыш. Алматы, Мектеп, 1976,
Қордабаев Т. Қазақ тіліндегі құрмалас сөйлемдер синтаксисі. Алматы,
Серғалиев М., Бектұров Ш. Қазақ тілі. Алматы, Мектеп,
Күлкенова О.К. Қазіргі қазақ тіліндегі жай сөйлем синтаксисі.
Сайрамбаев Т., Өмірбекова Р. Анықтауыш, оның кейбір жасалу
Буслаев Ф.И. Опыт исторический грамматика русского языка. Ч.
Потебня А.А. Из записок по русской грамматике. Москва,
Елікбаев Б. Есімді анықтауыштар. //Қазақ тілі мен қазақ
Қазіргі қазақ тілі. Оқу құралы. Алматы, PrintS, 2005,
Қараев М.Ә. Қазақ тілі. Алматы, Ана тілі,
Есенов Қ. Қазақ тіліндегі
Бакубаева Г. Шығыс септіктегі жанама толықтауыш. //Қазақ тілі
Серғалиев М. Етістікті сөз тіркестерінің синонимиясы. Алматы, Қазақ
Сайрамбаев Т., Оңалбаева А. Есімдер синтаксисінің кейбір мәселелері.
Көпбаева Ж. Мөлшер пысықтауыштың лексика-семантикалық сипаты. Алматы, Қазақ
Елікбаев Б. Есімді пысықтауыштар. //Қазақ тілі мен қазақ
Шаяхметова М. Қазіргі қазақ тіліндегі бірыңғай мүшелер. Алматы,
Серғалиев М. Стилистика негіздері. Астана, Л.Н.Гумилев атындағы ЕҰУ,
Балақаев М., Сайрамбаев Т. Қазіргі қазақ тілі. Алматы,
Жақыпов Ж.А. Сөйлеу синтаксисінің сипаттары. Оқулық. Қарағанды, ҚарМУ
Қазақ грамматикасы. Фонетика. Сөзжасам. Морфология. Синтаксис. //Ред. Жанпейісов
Қазақ тілі (Фонетика, лексика, сөзжасам, морфология, синтаксис). Құрастырған
Төлеуов Ә. Сөз таптары. Алматы, Мектеп, 1982, 122
Қазақ тілінің грамматикасы. //М.Балақаев, Т.Қордабаев, А.Хасенова, А.Ысқақов. Алматы,
60

Ұқсас жұмыстар

Жай сөйлемді оқыту

Тұрлаулы мүшелердің тіл біліміндегі зерттелуі

Қазақ тіл біліміндегі сөйлем мүшелері

Белгісіз жақты сөйлем

Бірыңғай мүшелердің байланысуы

Бір құрамды сөйлемдер

Сөйлем мушелерінің зерттелуі

Сөйлем мүшелері

Сөйлем мүшелері - сөйлемнің ішкі бөліктері