ТҮРКІ ТІЛДЕРІНДЕГІ СИНКРЕТИЗМ ҚҰБЫЛЫСЫНЫҢ ЗЕРТТЕЛУІ

МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ
1- ТАРАУ. ТҮРКІ ТІЛДЕРІНДЕГІ СИНКРЕТИЗМ
ҚҰБЫЛЫСЫНЫҢ ЗЕРТТЕЛУІ
2 - ТАРАУ ТҮРКІ ТІЛДЕРІНДЕГІ СИНКРЕТТІ ТҮБІРЛЕРДІҢ
ҚҰРЫЛЫМДЫҚ СИПАТЫ
3 – ТАРАУ ТҮРКІ ТІЛІНДЕГІ СИНКРЕТТІ
АНЫҚТАУДЫҢ ЖОЛДАРЫ
ҚОРЫТЫНДЫ
К І Р І С П Е
Түркі тілдерінің тарихы бойынша жүргізілген зерттеулер көптеген мәселелердің оң
Түркі тілдері өзінің дамуы барысында көптеген тарихи дәуірлерді басынан
Осы аталған ерекшеліктердің барлығы тілдік фактілер негізінде жасалған болжамдар
Тарихи факторлардың негізінде белгілі бір халықтың басында алуан түрлі
Тілдердің құрнамындағы ерекшеліктер адам санасының дамуымен бірге жаңаша
Осы аталғандарды жинақтай келгенде, қазіргі тілдік белгілерді тарихи-салыстырмалы әдіс
О бастағы тұтастық ұғымы ғылымда синкретизм терминімен белгіленеді. 1954
Қоғамның дамуы, ондағы күрделі өзгерістер, қоғамдық сананың ықпалынан синкретизм
Демек, жұмысымыздың арқауы болғалы отырған түркі тілдеріндегі синкретизм құбылысына
1- ТАРАУ. ТҮРКІ ТІЛДЕРІНДЕГІ СИНКРЕТИЗМ ҚҰБЫЛЫСЫНЫҢ ЗЕРТТЕЛУІ
Түркі тіліндегі синкретизм құбылысын алғаш зерттеушілердің бірі – Арминий
Ғалымның пікірі бойынша түркі тайпаларының географиялық жағынан ыдырамай тұрған
Осындай негіздердің бар екендігі жөнінде жазған ғалымдардың бірі –
Г.И.Рамстед 1916 жылы В.Банг етістік-есімдердегі біртұтас сөзжасам қосымшаларына қатысты
Дат түркітанушысы К.Гренбек етістік-есім корреляттарын әр түрлі сөздердің кездейсоқ
В.Банг, К.Гренбектен, Г.И.Рамстедтен кейін К.Брокельман грамматикалық қатынастағы омоформалардың сіңісуі
Сондай-ақ етістік есім түбірлер санының көптігіне ғана қарап, бұл
Етістік-есім омонимиясы (немесе түбірлер синкретизмі) түркі тілдерінде ғана толығырақ
Түркі тілдеріндегі синкретизм құбылысын зерттеген қазақ ғалымдары қатарында Ә.Қайдар,
Синкретикалық сөздер тек түбірлерді ғана емс, туынды түбірлерді де
Ә.Қайдар да синкретикалық сөздерді кеі топқа бөледі де, алғашқы
Ә. Ибатов синкретизм құбылысы дегеніміз не? деген сұрақтан бастап
Өзіне дейінгі зерттеушілердің еңбектерін саралай келіп, М.Ескеева синкретизм құбылысына
2 - ТАРАУ ТҮРКІ ТІЛДЕРІНДЕГІ СИНКРЕТТІ ТҮБІРЛЕРДІҢ ҚҰРЫЛЫМДЫҚ СИПАТЫ
Синкретизм құбылысына «Тіл білімі сөздігінде» грек тілінде synkretismos, ағылшын
Таңбалаушы – адамдарды даралаудағы таңбаланушылардың сәйкес келуі, бір формада
2. Бір-біріне қарама-қарсы жүйедегі тілдердің дифференциялды құрылымы мен семантикалық
Түбір, түбір сөз деп тіл білімінде дербес морфемаларға бөлінбейтін,
Мысалға мына сөздерді салыстырып байқайық: қарт, қария, кәрі –
Қазіргі қазақ тілінде, тіл нормалары бойынша бөліп-жаруға келмейтін жалаң
Қазақ тілінің, жалпы түрлі тілдерінің, түбір морфемалары жайлы сөз
Лексикалық қордың ұйтқысы бір буынды түбірлер болуы тек қана
Бұл ерекшелік қазіргі түркі тілдерінің бойында да сақталған. Сөз
Сонымен, байырғы түбір бір буынды, ал көп буынды түбірлердің
Қазіргі тілде екі буынды байырғы түбірлер ретінде қалыптасып кеткен
Дегенмен, екі буындылардың қалыптасуын да беріде болған деп қарауға
Алайда, В.М. Насилов келтіретін бір буынды, екі буынды (түбірлердің
Мысалы: ад (ат), ада (ата), сав (саз), сөзле (сөйле),
Сонымен бұл фактілер екі буынды түбірлердің, буын санының ұлғаюы
Сондай-ақ, өзара мәндес жалбарын, жалын етістіктері де бір ғана
Сонымен қатар – н тұлғалы етістіктерге негіз болған түбірлер
Көне түркі тіліндегі бұл түбірдің көрсетілген тұлғаларының бәрі де
Байырғы түбірлердің бірсыпырасы –бы //-і аффиксімен күрделенген. Фактілерге қарағанда,
Әрине, бұйрық рай тұлғасы туынды етістік тұлғасынан барып жасалған.
Солай салыстыруға негіз – қырғыз тіліндегі варианттың созылыңқы дауыстымен,
«Ірі», Радлов «Сөздігінде» «ір - гной» ірі – гнить,
Өйткені осы туынды түбірмен қатар «тат» /астан тат/ етістігі
Қазақ тілінде ол етістік тек етіс тұлғасында ғана сақталған:
Сонымен, түбірлердің дамуын оның тарихи өзгерістерінен бөліп алуға болмайды.
а) көне түбір тарихи негіздің құрамында ғана сақталады.
ә) көне түбір дербес те, тарихи негіз құрамында да
Соңғы жағдайда бүкіл сөз құрамының көнеруіне байланысты оның дербес
б) көне түбірдің тарихи өзгерісін анықтау үшін дыбыс өзгерістерінің
Түбірлердің фонетикалық сипатының өзгеруі тілдің даму барысында олардың көнеруіне
Кез келген тілде, классикалық грек, латын, араб тілдерінде болсын,
Лексикалық және грамматикалық түбір диффузиялығының түсіндірілуі сөз таптары синкретизмімен
Есім мен етістік негіздерінің формальді сәйкес келуін Г.И.Рамстед үндіеуропа
Соңғы жылдар әдебиетінде әсіресе Э.В.Севортянның етістікті-есімді омморфизм төңірегіндегі зерттеулер
И.А.Батманов омонимдерге ұқсас, бірақ қазіргі етістіктер мен есімдер өсіп
1952 жылы Г.И.Рамстед ең алғашқы, бастама көне түбір жалқы
Егер осы келтірілген мысалдарды байырғы алғашқы түбірлер деп қарасақ,
Алдыңғы топқа қарағанда, контекссіз-ақ бұлардың есім не етістік екенін
Енді бір алуан түбірлер түрлі ыңғайда ұшырасады. Мысалы, кең,
Н.К.Дмитриев, етістіктердің тарихи қалыптасуының үш түрлі сатысын көрсетеді. Бірінші
Алайда, есім мен етістік негіздерінің синкретизмі туралы айтқанда, олардың
Э.Севортянның зерттеулеріне қарағанда, етістік пен есімдердің синкретизмі тек қана
Туынды түбірдің синкретизмі оларға негіз болған байырғы түбірлердің ғана
Сонымен синкретизм дегенді қалай түсінуге болады? Синкретизм немесе синкретикалық
Түркі тілдеріне ортақ синкретикалық етістіктер мен есімдер құрамында да
Сонымен, синкретикалық сөздер құрамында да фонетикалық өзгерістер болады. Алайда
Етістіктердің есімнен келіп шығуы жайлы пікірді ұғынушылардың бірі –
Э.В.Севортян азербайджан, түркмен, түрік тілдерінде қолданылатын гудуз (құтырған) сөзі
Синкретикалық түбірлер мен негіздерді шолу мынандай қорытындыға алып келеді:
3 – ТАРАУ ТҮРКІ ТІЛІНДЕГІ СИНКРЕТТІ
Түркі тілдерінің құрамында көнеден жеткен түбірлер мен туынды негіздердің
Түркі синкретизмінің өзіндік табиғаты түрколог және алтаист ғалымдардың көптен
Осыған байланысты Ә.Қайдар тілдің өзге элементтері секілді өзіндік сипатынан
Алайда бұл мәселеге кіріспес бұрын түркі синкретизмі өзінің құрылымы,
Екі буынды лексикалық бірліктерден тұратын синкретикалық жұптар: қаз. толық-
Мысалдарды көптеп келтіруге болар еді, алайда түркі тілдеріндегі синкретикалық
Шындығында екі түбірлі синкретикалық жұптарды талдағанда, олардың туынды негізден
Дегенмен, М.Қашқари еңбегінде ортақ етіс жұрнағы тікелей арқа сөзінің
Түркі жазба ескерткіштерінде ондаған СУ тектес бір буынды түбірлер
Бір буынды түбір морфемалардың қазіргі түркі тілдерінде де бар
Осы негізге сүйеніп, синкретизмдердің пайда болуы мен дамуы түркі
Түркі синкретизмін қарастырғанда осы ерекшеліктердің бәрі ескеріліп, назарда ұсталуға
Осы кеңірек тараған синкреттік типтер ғылыми айналымға ене алмай
«Жасырын синкретизм» категориясына көне түркілік ут/ уд «тесік», «өткел»
Бұған тағы мысалды Э.В. Севортиянның этимологиялық сөздігінен кездестіреміз. Онда
Бұл атаулардың бәрі есім сөздер болып табылады. Алайда өзбек
Бұл жерде сыртқы тұлғасындағы өзгерістер ротацизм, дыбыстық сәйкестік, дауыстылардың
Түркі синкретизмінің табиғаты күрделі, сондықтан терең ізденістерді, негізінен, тарихи-салыстырмалы
ҚОРЫТЫНДЫ
Жұмысымыздың арқауына айналып отырған синкретизм құбылысы тілдің табиғатына тарихи
Тарихи-салыстырмалы әдісті қолданудың мақсаты – қазақ тіліндегі дыбыстар мен
Айыр зат. Қос өркешті түйе [6. 117] және айыр
Ақта зат. Азбан, пішпе [6. 147], Ақта
Алу зат. Арифметика сабағындағы санды азайту тәсілі [6. 284];
Синкреттік омонимдердің енді біршамасы етістік – сын есімдерден тұрады.
Ақылдас сын. Пікірі, ойы бір [6. 159], Ақылдас ет.
Аз сын. Көп емес, шағын, азғантай [6. 75], Аз
Албырт сын. беті қайтпаған, тауы шағылмаған, басылмаған [6.
Синкреттік омонимдердің енді біршамасы зат есімдер мен сын есімдерден
Ақ сын. Қардың, бордың, сүттің түсіндей [6. 126]; Ақ
Ақпа зат. кәсіб. Үлкен өзендерде пайдаланылатын аудың бір түрі
Ақпа сын. 1. Ағатын, құйылатын (су), көшпелі (құм); 2.
Ала зат. көне. Жылқы ішіндег көрнекті, жүйрік ат
Синкреттік омонимдердің кейбірі етістік – одағай сөздерден тұрады:
Айт ет. Сөйлеу, сөзбен ойды білдіру [6. 105], Айт
Синкреттік омонимдердің кейбірі үстеу мен сын есім сөздерден тұрады:
Алагөбең үст. сөйл. Кешкі алагөбең уақыт еді [6. 183];
Осы келтірілген мысалдардан тілдің өз ішіндегі мағынаның ауысуы мен
Синкретизм құбылысындағы ең бірінші мәселе бірдей тұлғаларға түрлі мағынаның
Біртүбірлілер турасында алар болсақ, олардың тарихи сипатына талдаулар жасаған
Сонымен қатар ілгеніде аталған мысалдардан тағы бір байқалатыны, сөздерді
ӘДЕБИЕТТЕР
1. Тіл білімі сөздігі
2. Сауранбаев Н. Орысша – қазақша сөздік
3. Қазақ тілі. Энциклопедия Алматы, 1998
4. М.Томанов Қазақ тілінің тарихи грамматикасы Алматы, 1988
5. Қайдар Ә. Қазақ тілінің өзекті мәселелері Алматы, 1998
6. Қазақ тілінің түсіндірме сөздігі І том Алматы,

Ұқсас жұмыстар

Түркі тілдерінің салыстырмалы гарамматикасы

ОРХОН, ЕНИСЕЙ, ТАЛАС ЕСКЕРТКIШТЕРI ЖӘНЕ ҚАЗIРГI ҚЫПШАҚ ТIЛДЕРIНДЕГI МОНОСИЛЛАБТАРДЫҢ ҚҰРЫЛЫМДЫҚ ЕРЕКШЕЛIКТЕРI ТУРАЛЫ

Қытай тілі грамматикасындағы (介词) сөз алды қосымшаларының ерекшелігі

ҚАЗАҚ ТІЛ БІЛІМІНДЕ СӨЗЖАСАМ МӘСЕЛЕСІНІҢ ЗЕРТТЕЛУІ

Контаминацияның қазақ тіл білімінде зерттелінуі

Түркі тілдерінің, оның ішінде қыпшақ тілдерінің, әсіресе, қазақ тілінің сөздік қоры ғасырлар бойы қандай жолдармен дамығанын зерттеу

Контаминация құбылысының тілдегі көрінісі

Орхон, Енисей, Талас ескерткiштерi және қазiргi қыпшақ тiлдерiндегi моносиллабтардың құрылымдық ерекшелiктерi

Сөз таптарындағы семантикалық тәсілдің қызметі