Бюджет шығыстарын қалыптастыру негіздері
МАЗМҰНЫ
Кіріспе
Негізгі бөлім: Қазақстан Республикасындағы бюджет тапшылығы
1. Мемлекеттік бюджеттің экономикалық мәні мен ролі
1.1 Бюджет жүйесі және бюджет құрылысы
2. Салықтың мәні, түсінігі, бюджетке төленетін салықтар
3. Бюджет шығыстарын қалыптастыру негіздері
4. Қазақстан Республикасындағы бюджет тапшылығы
Қорытынды
Қолданылған әдебиеттер
Кіріспе
Жалпы алғанда мемлекеттiк бюджет - араларындағы өзара өтелетiн
Мемлекетттік шығыстардың шығыстары негізінен бекітілген бюджеттің
Курстық жұмыстың басты көздеген мақсаты – мемлекеттік шығыстардың
1. Мемлекеттік бюджеттің экономикалық мәні мен ролі
Қаржылық байланыстардың орасан зор әр алуандығына жеке ортақ
Қаржы қатынастарының белгілі бір жиынтығы ретіндегі мемлекеттік бюджетке
Құндық бөліністің айрықшалықты сферасы ретінде мемлекеттік бюджет мына
мемлекеттен жалпы қоғамдық өнімнің бір бөлігін оқшауландырумен және
құнды жасау және оны тұтыну процесін шарттастыратын материалдық
3) қоғамдық өнімнің оның тауар нысанындағы қозғалысымен тікелей
Мемлекеттік бюджет, кез келген басқа экономикалық категория сияқты,
Мемлекеттік бюджет экономикалық категория ретінде жалпы қаржы сияқты
Мемлекеттік бюджеттің сан қырлы маңызын ескере отырып, оны
Мемлекеттік бюджет ұлттық экономиканы басқарудың басты механизмдерінің бірі.
Ақырында, мемлекеттік бюджет орындалуы міндетті мемлекет заңдарының бірі
Сөйтіп, бюджетті осы жоғарыда айтылғандардың жиынтығы ретінде қараған
Нарықтық механизмге көшу жағдайында мемлекеттік бюджеттің қаражаттары ең
Қаржылық жоспарлау процесінде бюджет ұлттық шаруашылықтың салаларына және
2. Бюджет жүйесі және бюджет құрылысы
Мемлекеттік органдардың өздерінің функцияларын орындауы үшін басқарудың барлық
Дүниежүзінің әр түрлі елдерінде бюджет құрылысы мсмелекеттің құрылысына,
Бюджет құрылысында басты орынды бюджет жуйесі алады, ол
Бюджет жүйесінің құрамы елдің ұлттық-мемлекеттік құрылымымен анықталады. Мемлекеттің
Федеративтік мемлекеттерде бюджет жүйссі үш буыннан тұрады:
мемлекегтік бюджет немесе федералдық бюджет немссе орталық мемлекеттің
федерация мүшелерінің бюджеттері (АҚШ-та - штаттардың, ГФР-да-жерлердің
жергілікті бюджеттер.
Унитарлық (біркелкі) мемлекеттерде екі буынды бюджет жүйесі қолданылады:
Қазақстан Республикасының бюджет жүйесі бюджет құрлымының унитарлық типімен
республикалық бюджет;
облыстық бюджет, республикалык, маңызы бар қаланың, астананың бюджеті;
ауданның (облыстық маңызы бар қаланың) бюджеті.
Қазақстанда төтенше немесе соғыс жағдайында төтенше мемлекеттік бюджеттін
1991 жылы Қазақстан Республикасының бюджет жүйесі түбірлі өзгерістерге
Бюджет кодексінс сәйкес, мемлекеттік бюджет- араларындағы өзара өтелетін
Мемлекеттік (республикалық) және жергілікті (муниципалдық) бюджеттер кез-келген басқа
3. Салықтың мәні, түсінігі, бюджетке төленетін салықтар
Салық мәселесі мен салық салудың бай тарихы бар.
А. Смиттің айтуы бойынша, салықты төлеушілер үшін, бүл
Шарль Монтескье (1689-1755 жж.) ризықтың қанша бөлегін бодандардан
А. Смит салық салудың төрт принципін айқындаған. Оның
1. Өзіне бекем мемлекет мүмкіндігіне қарай, қабілеті мен
Бұл ережені сақтау немесе сақтамау салық салудың терендігіне
2. Жеке тұлға төлейтін салық міңдетті түрде айқын
3. Әрбір алынатын салық белгілі уақытта немесе белгілі
4. Әрбір салық ой елегінен өткізіліп, толғағына толық
жеткізілгені дұрыс. Оның мемлекет қазынасына құйылуы, халық қалтасынан
А. Смит тікелей, жанбасы, жанама салықтар жүйесін және
Салық дегеніміз не? Экономикалық мазмұн тұрғысынан салық дегеніміз
Салық салудың мынадай принциптері бар:
- салық бар игіліктерге пропорционалды түрде қоғам мүддесіне
- салық табыс мөлшері мен әлауқаттылық деңгейіне тәуелді
Салық төмендегідей қызметтерді атқарады:
- фискалды (тіркелген) немесе жұмылдыру, қызметі. Осы қызметте
- бөлу қызметі, мемлекет қаржыны қайта бөлуді әртүрлі
- реттеуші қызметі, мемлекет салықтың көмегімен тұтыну және
- ынталандыру қызметі, мемлекет өндіріс пен техникалық прогресті
шектеу қызметі, мемлекет салық саясаты арқылы кейбір өндіріс
бақылап-есептеу қызметі, мұнда кәсіпорын мен тұрғындар топтарының, қаржы
Салық сипаты тұрғысынан тікелей және жанама болып бөлінеді.
Жанама салықты мемлекет тікелей емес, баға арқылы айландыра
Салықтан алынатын сома - салықтың негізі аталады. Мысал
Салыққа жеңілдіктер салық сияқты белгілі тәртіпке негізделген заң
- салық объектісінің алынбайтын минимумы;
- кейбір адамдарды салық төлеуден
-салық негізінен босату;
-салык несиесі (салықтың белгілі көлемін алуды ұзарта түсу)
және т.б. Салық өсімі - салық салу бірлігіне
Әдетте салық өсімі пайыз түрінде белгіленеді.
Салық өсімі үш түрге бөлінеді.
Бірінші түрі - прогрессивтік салық өсімі. Мұның мәнісі
Екінші түріне салық өсімінің пропорционалды өсім жатады.
Үшінші түрінде - регрессивтік салық өсімі жатады. Регрессивтік
Қазақстан Республикасында жалпы мемлекеттік салықтар бар.
Олар мемлекетгік бюджетгі реттеудің қайнар көзі саналады. Жыл
Жалпы мемлекеттік салыққа жататындар: заңды және жеке тұлғалардың
Жергілікті салық пен алымға жататындар: занды және жеке
Салықтардың ішіндегі - салығы ерекше орын алады. Табыс
Табыс салығы мынандай түрде қолданылады: пайда салығы, жұмыс
Прогрессив салық туралы әңгіме еткенде, ғалымдар жоғары (көтеріңкі)
4. Бюджет шығыстарын қалыптастыру негіздері
Мемлекеттiк бюджет - араларындағы өзара өтелтiн операцияларды есепке
Мемлекеттiк шығындар мәні сонда, яғни ол мемлекеттiк саясатты
Бюджеттің құрылымы жан-жақты қарастырылған. Бюджеттiң шығыстары, жалпы алғанда,
Бюджет кодексі бюджеттiң құрылымы мынадай бөлiмдерден тұрады:
1) кiрiстер:
2) шығындар;
3) операциялық сальдо;
4) таза бюджеттiк кредит беру:
5) қаржы активтерiмен жасалатын операциялар бойынша сальдо:
6) бюджет тапшылығы (профицитi);
7) бюджет тапшылығын қаржыландыру (профицитiн пайдалану):
Жалпы алғанда бюджет шығындары негізінен қайтарылмайтын негiзде бөлiнетiн
Ал мемлекеттік шығындары мынадай түрлерге бөлiнедi:
1) мемлекеттiк мекемелердiң қызметiн қамтамасыз ететiн шығындар;
2) тұрақты сипаты жоқ iс-шараларды ұйымдастыру мен өткiзуге
3) мемлекеттiк тапсырысқа арналған шығындар - мемлекеттiк саясатты
4) жеке тұлғаларға ақшалай төлемдер - қызметкерлерге еңбегi
5) субсидиялар - мемлекеттік мекемелер және қоғамдық бірлестіктер
6) ресми трансферттер - бюджеттiң бiр деңгейiнен екiншiсiне,
7) мемлекеттiң мiндеттемелерiн орындауға арналған шығындардың өзге де
Мемлекеттің функцияларын іске асыру мүмкін, егерде олар материалдық
Мемлекетгік шығыстар мақсатты белгілеулер бойьшша қатаң іске асыруға
Мемлекеттік бюджет шығыстары жүйесі бірнеше факторлармен шарттанады, олардың
Мемлекеттің барлық шығыстары негізінде мемлекеттік бюджетте шоғырланған құралдар
өндірістік қорларды ұлғайту мен өндірістің үздіксіз процесін қамтамасыз
қоғам мүшелерінің әлеуметті-мәдениеттік мұқтаждықтарын қанағаттандыру үшін.
Бірінші топқа - мемлекеттік бюджеттің экономиканы қаржыландыруға бағытталған
Осы екі топ арасындағы арақатынас бюджеттің тиімділігін анықтайды.
Бюджет түрлері бойынша шығыстарды қалыптастыру ерекшеліктері олардың арнаулары
• басқару органдар арасындағы функцияларды шектеу;
• мекемелердін бағынушылығы;
• мекемелердің іс-әрекет шекарасы;
• шығыстарды тиісті бюджетке апару.
Республикалық бюджеттін шығыстары келесі бағыттар бойынша қаржыландыру үшін
жалпы сипаттағы мемлекетгік қызметтер;
қорғаныс, қоғамдық тәртіп, қауіпсіздік;
құқықтық, соттық, құқық қорғау қызметтері;
білім беру;
денсаулық сақтау;
әлеуметтік көмек және әлеуметтік қамтамасыз ету;
мәдениет, спорт, туризм және ақпарат кеңістігі;
тұрғын үй-коммуналдық шаруашылығы;
ауыл, орман, су, балық шаруашылықтары мен қоршаған ортаны
өнеркәсіп, құрылыс және жер қойнауын пайдалану;
көлік және коммуникация;
басқа да бағыттар.
Осыған сәйкес, бірақ тиісті әкімшілік аумақтарға арналған шығыстар
Бюджет жүйесінің әрбір деңгейінің шығыстар құрамы мен қалыптасуы
Республикалык және жергілікті бюджеттер шығыстарының лимиті бюджеттік жоспарлау
Ағымдағы бюджеттік бағдарламалар үшін бюджет шығыстарының лимитін есептегенде
ағымдағы бюджеттік бағдарламалар бойынша шығындардың жалпы сомасы (бюджеттік
бекітілген натуралды нормалар;
тиісті қаржы жылдағы ағымдағы бюджеттік бағдарламалар
көлемі;
орташа мерзімді фискалды саясатта анықталған бюджет
шығыстарының өсуі немесе төмендеуі;
ағымдағы қаржы жылда аяқталатын ағымдағы бюджеттік
бағдарламалар (оларды алып тастау).
5. Қазақстан Республикасындағы бюджет тапшылығы
Әр бюджетте оның кіріс жөне шығыс бөлігін теңестірген,
профицитті құрайды. Ол мемлексттік борышты өтеуге бағытталады немесе
Тапшылықтың ұйғарымды деңгейі деп елдің жалпы ішкі өнімге
Бюджет тапшылығы экономиканың жай-күйін қамтып көрсетеді, ал оның
елдің экономикасында өндірістің жалпы құлдырауы;
қоғамдық өндіріс шығындарынын өсуі;
айналысқа тауар жиынымен жабылмайтын ақшаны шектен тыс шығару;
бюджеттің шығыстарында экономиканың даму деңгейіне
сәйкес келмейтін едәуір әлеуметтік шығыстардың басымдығы;
әскери-өнеркәсіп кешенін ұстауға жұмсалатын әскери
шығыстарды, басқару шығыстарын қаржыландырудьщ қомақты
ауқымы;
"көлеңкелі" экономиканың ірі ауқымды айналымы;
ұлттық шаруашылықтағы өнімсіз шығыстар мен ысыраптар;
Бюджет тапшылығын төмендетудің мынандай әдістері болады:
шығыстар тұрақты, кірістер өседі;
кірістер тұрақты, шығыстар азаяды;
3) кірістер өседі, шығыстар азаяды (тапшылық 2 еседен
Тапшылықты қаржыландыру-оны жабу үшін қосымша ақша қаражаттарын іздестіру.
Бюджет тапшылығын қаржыландырудың жолдары:
Ақша белгілерін шығару. Бұл жол теріс әлуметтік-экономикалық салдарлары
ақша эмиссиясы айналысқа ақша белгілерін тікелей шығаруда
да, жанама түрде мемлекеттік бағалы қағаздар шығару және
коммсрциялық банктер озінің резервтерін көбейтеді және банктік
мультипликатордың арқасында айналыстағы ақшаның санын
көбейтеді.
Мемлекеттік қарыздар. Бұл жағдайда қаржыландыруға бос
ақша қаражаттары бар компаниялар, банкгер және т.б. қатысады.
Шетелдік қарыздар. Оларды Дүниежүзілік валюта қоры,
басқа халықаралық қаржы ұйымдары, үкіметтер, банктер береді.
Ұлттық байлықты пайдалану. Бұл орайда мемлекет басқа
субъектілерге өзінің активтерін сатады.
Салықтардың мөлшерлемелерін көбейту бюджет тапшылығын қаржыландырудың әдісі емес,
Бюджеттің кірістерін көбейтуге және шығыстарын қысқартуға, бюджет тапшылығын
Бюджет тапшылығына қатысты фискалдық саясат үш тұжырымдамаға негізделеді.
1. Жыл сайынгы теңгерілетін бюджет. Мұндай бюджет мұндаға
Бюджетті теңгеру саясаты сонымен бірге инфляцияны үдетуі мүмкін.
Циклдік негізде теңгерілетін бюджет. Бұл түжырымдамаға
сәйкес бюджет жыл сайын емес, экономикалық циклдың барысында
мен ұзақтығы бойынша бірдей болмайтындығы, мұның өзі
бюджеттің циклдік теңгерімділігін бұзатындығы бұл тұжырымдаманың әлсіз буыны
Қаржының функциялық тұжырымдамасының мақсаты макроэкономикалық тұрақтылыққа, инфляциялық емес
Циклдік негізде және функциялық қаржы тұжырымдамасында теңгерілетін бюджеттің
Қорытынды
Қазақстан Республикасының өзге заң актiлерiнде, оның есебiнен шығыстар
Республикалық маңызы бар қаланың, астананың, жергiлiктi мемлекеттiк басқару
Сонымен бірге, ауданның (облыстық маңызы бар қаланың) жергiлiктi
Осы курстық жұмысты жазу барысында мемлекеттік шығыстар түрлі
Солардың кейбірін атап та кетуге болады.
- жалпы сипаттағы мемлекеттiк қызмет көрсетулер;
- қорғаныс, қоғамдық тәртiп, қауiпсiздiк;
- құқық, сот, қылмыстық-атқару қызметi;
- бiлiм беру
- денсаулық сақтау
- әлеуметтiк көмек және әлеуметтiк қамсыздандыру:
- мәдениет, спорт, туризм және ақпараттық кеңiстiк:
- экономикалық қызметтi реттеу:
Сондай-ақ кадрларды қайта даярлауды және аталған мемлекеттiк мекемелер
- жоғарыда аталған бағыттар бойынша бюджеттік инвестициялық жобалар
- орталық мемлекеттiк басқару органдарының Қазақстан Республикасының заңдарында
Ал Орталық мемлекеттiк органдар мен олардың аумақтық бөлiмшелерiн
Курстық жұмыста қаралып отырған әлеуметтік-мәдени шараға жұмсалатын, мәдениетке
Олай болса, қорытындылай келе айтар болсақ, еліміз халқының
Қолданылған әдебиеттер
1. Ілиясов Қ. Қ. Құлпыбаев С. Қаржы: Оқулық.-Алматы:2005.-552
2. Бохаев Д. Қаржы нарығының экономикалық мәні мен
[Мәтін] / Бохаев Д// Экономика негіздері=Основы экономики.-2006.-
№1.-Б. 5-9
3. Дулатов Ы. Мемлекеттің қаржы жүйесі және
5. Жұманова Б. Инвестиция тиімділігін бағалау методологиясы// Жаршы.-
6. Қазақстан Республикасының қаржысы: Статистикалық жылнама= Статистический ежегодник:
7. Мамыров Н.Қ., Тілеужанова М.Ә. Макроэкономика: Оқулық.-
Алматы: Экономика, 2003.- 432 б.
8. Молдабекова А. Ш. Қазақстанда халықтың қаржы
дамуы [Мәтін]: экономика ғылымдарының кандидаты ғылыми
дәрежесін алу үшін дайындалған диссертацияның авторефераты/
Молдабекова А. Ш.- Алматы: Б. ж., 2006.- 29
9. Өскенбаев Е. Мемлекеттің
10. Экономикалық теория: Оқу құралы / Әубәкіров Я.А.,
2
Мемлекет шығыстарының экономикалық мазмұны
Мемлекет шығыстарының экономикалық мазмұны туралы
Бюджеттік құқық
Қазақстан Республикасындағы бюджет тапшылығы
Шаруашылық және мәдени саладағы мемлекеттік бюджеттің рөлі
Мемлекеттік бюджеттің мәні және мазмұны
Жергілікті бюджет түсімдері
Бюджет құрылысы
Қазақстан Республикасындағы мемлекеттік бюджет тапшылығы мен мемлекеттік қарызды жою жолдары
Қазақстан Республикасының бюджет жүйесі және бюджет құрылымы