Қаржылық тәуекелдер
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ 5
І. БАНКТІК ТӘУЕКЕЛДЕРДІҢ СИПАТТАМАСЫ ЖӘНЕ ОЛАРДЫ САҚТАНДЫРУ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ 8
1.1. Тәуекелдерді сақтандырудың экономикалық алғы шарттары және қажеттілігі 8
1.2. Банктік тәуекелдердің ұғымы және түрлері 12
1.3. Банктік тәуекелдерді сақтандырудың ерекшеліктері 20
ІІ. ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ БАНКТІК САҚТАНДЫРУДЫҢ ҚАЗІРГІ ЖАҒДАЙЫН ТАЛДАУ 24
2.1. Қазақстан банк жүйесінің тәуекелдерін талдау 24
2.2. Қазақстан Республикасындағы банктік сақтандырудың ерекшеліктері 30
2.3. Банктік тәуекелдерді сақтандырудың шет елдік тәжірибесі 35
3. ҚАЗАҚСТАНДА БАНКТІК ТӘУЕКЕЛДЕРДІ САҚТАНДЫРУДЫ ЖӘНЕ БАСҚАРУДЫ ЖЕТІЛДІРУ ЖОЛДАРЫ
3.1. Қазақстан Республикасында банктік тәуекелділіктерді сақтандыруды жетілдіру 42
3.2. Қазақстандағы банктік тәуекелдерді қысқарту әдістері 46
ҚОРЫТЫНДЫ 50
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 55
КІРІСПЕ
Тақырыптың өзектілігі. Нарықтық экономика жағдайларында кез-келген кәсіпкерлік қызмет сақтандырусыз
Жуырдағы уақытқа дейін тәуекелділікті сақтандыру ғылымы қаржылық менеджменттің салаларының
Тәуекел дегеніміз - кез келген өндірушінің, соның ішінде
Банктік сферада жаңа экономикалық қатынастардың қалыптасуы шарасыз оның қаржылық
Банктердің қаржылық шамасыздығы клиенттер жағынан сенімсіздіктің себепшісі болады да,
Бүгінгі таңда банк тәуекелділіктерін сақтандыру маңызды мәселеге айналып отыр,
Банктік бизнес тек қолма-қол және қолма-қолсыз ақша түрлерімен ғана
Банк ісінде тәуекелділіктердің маңыздылығы мен шарасыздығы банктік қызметтің басында
Жұмыстың мақсаты мен міндеттері. Зерттеу жұмысының негізгі мақсаты –
банктік тәуекелдердің сипаттамасы және оларды сақтандырудың ерекшеліктерін зерттеу;
Қазақстан Республикасы банк жүйесінің және шет елдердегі банктік сақтандыруға
Қазақстанда банктік тәуекелдерді сақтандыруды жетілдіру жолдарын іздестіру.
Дипломдық жұмыс кіріспе, үш бөлім және қорытынды бөлімнен, қолданылған
Бірінші тарауда жалпы сақтандырудың нарықтық экономикадағы ролі мен қажеттілігі,
Екінші тарау банктік тәуекелдерді сақтандыруды талдауға арналған. Мұнда қазіргі
Үшінші тарауда Қазақстан Республикасындағы коммерциялық банктердегі банктік сақтандырудың қазіргі
Зерттеу объектісі. Зерттеу объектісі ретінде жалпы Қазақстан Республикасы бойынша
Диплом жұмысы барысындағы зерттеу жұмысының теориялық және әдіустемелік негіздерін
Жұмыстың ақпараттық негізі ретінде ҚР Статистикалық агенттігінің мәліметтері, Қазақстан
Жұмыстың практикалық маңыздылығы – мұндағы зерттеу нәтижелері мен қорытындылары
І. БАНКТІК ТӘУЕКЕЛДЕРДІҢ СИПАТТАМАСЫ ЖӘНЕ ОЛАРДЫ САҚТАНДЫРУ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ
1.1. Тәуекелдерді сақтандырудың экономикалық алғы шарттары және қажеттілігі
Қазіргі кезеңде Қазақстан экономикасы барлық бағыттар бойынша дамумен ипатталады.
Экономикадағы мемлекеттің белсенді ролі шаруашылық жүргізуші субъектілердің ісіне билік
Социалистік экономикалық жүйеге тән мемлекеттік басқарудан арылған қазіргі кәсіпкерлер,
Нарықтық экономика жағдайларында кез-келген кәсіпкерлік қызмет сақтандырусыз жүзеге асырылуы
Көптеген экономикалық процесстердің қызмет етуі мен дамуына белгісіздік элементтері
Нарықтық орта тәуекелділік түсінігінен ажырамасыз байланыста, тәуекелділік қаупі осы
Тәуекелділік бұл – банкті нәтижесінде шығындарға немесе жоспарланған табыспен
Тәуекелділік дегеніміз – кез келген өндірушінің, соның ішінде банктің
Кәсіпкерлікті сақтандыру негізінен нарықтық кеңістіктің адам көріп білмейтін жағдайларынан
Нарықтық экономика жағдайларында коммерциялық, биржалық, валюталық, қаржылық, техникалық, құқықтық,
Кез-келген кәсіпкерлік қызметтің түпкі мақсаты табыс алу, іске салынған
Табысты жоғалтуды (немесе қолдан жіберіп алуды) тудыратын себептердің барлығын
табиғи апаттар, авариялар және сол сияқты басқа да оқиғалар
нарықтық конъюнктураның өзгерістері, әріптестер тарапынан келісімдерді бұзу;
жаңа техниканы немесе технологияларды, басқа да техникалық және технологиялық
Факторлардың аталған үш тобы да сақтандыру саласына қосылуы тиіс.
Көптеген елдерде сақтандыру көлемінде ең үлкен үлес алатыны –
Нарықтық экономика жағдайларында сақтандырудың өзі де коммерциялық қызмет саласы
Сақтандыру өнімдерінің ассортиментін кеңейту мүмкіндіктерін іздеу жолында сақтандыруға кәсіпкерлік
Коммерциялық тәуекелдерді сақтандыру объектісі ретінде ақшалай немесе басқалай ресурстарды
Коммерциялық сақтандыру бойынша сақтандырушы ұйымның жауапкершілігі нарықтық конъюнктураның қолайсыз,
Сақтандыру сомасы келісім бойынша жауапкершіліктің шегі ретінде сақтанушының өтініші
Сақтандырудың негізгі арналымы белгілі бір мерзімнен кейін сақтандырылған операциялар
Сақтандыру сомасын орнату көзқарастарына қарай сақтандырудың мазмұны да өзгереді.
Сақтандырудың мақсаты инвестициялық салымдардың мүмкін болатын шығындарынан қорғау болғандықтан,
Айта кету керек, келісімнің мерзімін анықтау кезінде мүліктік сақтандырумен
Сақтанушы кәсіпкерлік қызметтің тез өтелуіне тырыса отырып, объективті түрде
Бұл сақтандырудың ерекшелігі сақтандыру өтемақылары сақтандыру мерзімінің соңында, яғни
Сол себепті сақтандыру мерзімін келісу кезінде ғылыми негізделген ұсыныстарға,
Шындығына келгенде, сақтандыру өтемақысы сақтандыру келісімінің мерзімі бітпей жатып
Сақтандыру келісімін жасау барысында сақтанушының міндеттерін қарастырып кету қажет,
Басқа сақтандыру түрлеріндегі секілді, сақтандыруға қабылдау тәртібіне және сақтандыру
Бір сөзбен айтқанда, әрбір сақтандыру компаниясы өзінің жауапкершілігіне алған
Сақтандыруды ең төменгі франшизаны (мысалға, 5%) орнату арқылы немесе
Коммерциялық тәуекелдерді сақтандыру бойынша жарналардың мөлшерлемелері (тарифтері) көптеген факторларға
1.2. Банктік тәуекелдердің ұғымы және түрлері
Тәуекелдердің пайда болу көздерін және себептерін дұрыс түсіну үшін
Пайда болу көздеріне қарай ішкі және сыртқы тәуекелдерді ажыратуға
Басқарылмайтын тәуекелдерге келесілер жатады:
Апаттық тәуекел – бұл жер сілкінісі, тасқынның, дауылдың, өрттің
Саяси тәуекел - бұл саяси биліктің немесе мемлекетпен
Жалпы экономикалық тәуекел – елдің экономикалық жағдайының төмендеуі, яғни
Елдік тәуекел – шетелдік серіктестер мен несие берушілер үшін
Сонымен қатар, сыртқы басқарылмайтын тәуекелдерге қаржылық тәуекелдердің бір
Депозиттік тәуекел - бұл сыртқы ортадан салымдарды, депозиттерді,
Несиелік тәуекел - бұл қарыз алушының қаржылық жағдайының
Валюталық тәуекел – бұл әлемдік нарықта шетел валюта бағамының
Пайыздық тәуекел – бір немесе бірнеше құралдар түрлері бойынша
Инвестициялық тәуекел - әлемдік нарығының конъюнктурасының өзгеруі, спекуляция,
Жартылай басқарылатын тәуекелдер – бұл сыртқы ортада қалыптасқан, бірақ
Банк бағытының тәуекелі - банк қызметінің мақсаттылығы
Банк бағытының тәуекелі банк дамуының приоритеттерін дұрыс емес таңдауын
Клиент тәуекелі мен контрәріптестік тәуекел - банкті шығындарға
Ішкі тәуекелдер - бұл банк ішінде пайда болатын
Стратегия тәуекелі - бұл ішкі стратегияны, құралдарды қолдану приоритетін
Құрылым тәуекелі – шешім қабылдау мүмкіндігіне кедергі жасайтын немесе
Басқару тәуекелі - банкте мамандандырылмаған және авантюралық басқарудың
Кадрлық тәуекел - кадрларды дұрыс таңдамау немесе ұйымда
Ынталандыру тәуекелі - келесілерді қамтиды: қызметкерлерді дәлелсізжоғары ынталандыру тәуекелі;еңбектің
Қоқан-лоққы көрсету тәуекелі - қылмыстық топтармен, туған туысқандарына
Бақылау тәуекелі - банктің бөлек бөлімшелерінің қызметтеріне,
Қаржылық тәуекелдер - банктің қаржылық қызметімен байланысты тәуекелдер.
Қаржыландыру тәуекелдер - банктің өзінің операцияларының қаржыландыруға немесе нарықта
Өтімділік тәуекелі – төлемдер бойынша есеп айырысуға мүмкіндіктің жоқтығына
Диверсификация тәуекелі – бөлек қарыз алушыларға, не бағалы қағаздардың
Операция түрлері бойынша тәуекелдер - әрбір нақты құралдардың ерекшелігіне
Сауда тәуекелі - депозиттер, бағалы қағаздар,валюталар,қаржылық құралдар және
Пайданың төмендеу тәуекелі – банктік тәуекедердің біреуін бірнеше түрлерін
Баланстан тыс операциялар тәуекелі – бұл тәуекел көбінесе
Операциондық тәуекелдер - банктің бөлімшелерді басқару деңгейінде банктің
Ақпараттық тәуекелдер – банк операциялардың нәтижесінде әсер ететін қажетті
Қызметкерлермен байланысты тәуекелдер - қызметкерлердің ерекше тәртібінің салдарынан
Техниканы қолданумен байланысты тәуекелдер – компьютерлік немесе басқа да
Саяси жалпы экономикалық факторлар сыртқы ортада пайда болады және
Дегенмен сыртқы тәуекелдердің біразын басқаруға болады. Егер банк бағытының
Банктің қаржылық тәуекелдерді көбісі пайда болу көздері бойынша екі
Жалпы банктік тәуекелдер бір-бірімен тығыз байланысты. Мысалы, Юэринг Банктің
Бұл мысал тек қана сауда тәуекелін көрсетпей, сонымен қатар
1.3. Банктік тәуекелдерді сақтандырудың ерекшеліктері
Банктердің қызметі несиелік-қаржылық және құқықтық операциялардың спецификалық белгілерімен негізделетін,
Банктік операцияларды басқа кәсіпкерлік қызметінен өзгешеліктерін көрсететін келесідей белгілерді
Екіншіден, банк жүйесінің жағдайы елдегі экономикалық жағдайға айтарлықтай әсер
Үшіншіден, банктер өз мүдделерінің алдына ең бірінші кезекте клиенттердің
Банктік несиелеу операцияларын қорғаудың ең қолайлы, кеңінен танымал және
Банктік сақтандырудың спецификалық ерекшелігі тек олардың несиелік-депозиттік операцияларының анықталмағандығымен
Банктік тәуекелдерді сақтандыру, коммерциялық тәуекелдерді сақтандыру секілді, сақтандырудың ең
Банктік тәуекелдермен байланысты ерікті сақтандырудың алуан түрлері бар:
несиелердің қайтарылмау тәуекелін сақтандыру (сақтанушы – банк);
несиелерді қайтармағаны үшін қарыз алушылардың жауапкершілігін сақтандыру (сақтанушы –
тұтыну несиелерін сақтандыру (сақтанушы – жеке тұлға);
коммерциялық несиелерді сақтандыру (вексельдерді және басқа да несиелік қағаздар
депозиттерді сақтандыру (сақтанушы – банк немесе жеке тұлға).
Банктік тәуекелдерді кешенді сақтандырудың түрлері де кездеседі:
банк жұмысшыларының алааяқтығы;
банктердің жалған ақша белгілерін қабылдауы;
бағалы қағаздарды қолдан жасау немесе жоғалту;
банк ғимаратында орналасқан ақша бірліктерінің, бағалы тастардың және металдардың,
Осы орайда банктерде сақтандыру бойынша кешенді қызметтерді таңдаумен ғана
Әлемдік тәжірибе банк қызметімен байланысты тәуекелдерден сақтанудың көптеген кепілдіктерін
жеке басының пайдасын ойлап, заңсыз әрекет ететін банк қызметкерлерінің
банк ғимаратында немесе оның клиентінде орналасқан ақша бірліктерінің, бағалы
аталған құндылықтардың тасымалдау барысындағы, соның ішінде бронирленген инкассаторлық машиналарда
чектердің, вексельдердің, кепілдіктердің, депозиттік сертификаттардың, кассалық ордерлердің, қолхаттардың қолдан
акциялардың, облигациялардың, акцияларға арналған сертификаттардың, купондардың, бағалы қағаздардың және
банктердің жасанды ақша бірліктерін қабылдауы.
Сақтандырудың жеке түрі банктерді қоқан-лоққыдан қорғайды. Банктік практикаға электрондық
оңай олжа табу үшін сақтандырылған банктің компьютерлік жүйесіне жалған
ақша бірліктерінің машиналарын немесе есептеу орталығына қызмет ететін компьютерлік
компьютерлерді қолдану туралы нұсқауларды қасақана дұрыс құрастырмау;
компьютердегі ақпараттарды, дискеталарды жойып жіберу немесе оларды тасымалдау кезінде
банк клиентінің қасақана банктің компьютерлік жүйесіне енгізген жалған бұйрықтарын
басқа да қаржы мекемелерінің және есеп палаталарының қылмыстық әрекеттері.
Банктерге сақтандыру қызметін көрсету жоғарыда аталған сақтандыру түрлерімен шектелмейді.
ІІ. ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ БАНКТІК САҚТАНДЫРУДЫҢ ҚАЗІРГІ ЖАҒДАЙЫН ТАЛДАУ
2.1. Қазақстан банк жүйесінің тәуекелдерін талдау
Қазақстандық банктер бүгінде өз дамуының критикалық кезеңіне өтуде. Қазақстан
Реттеу жүйесін нығайту қазақстандық банктердің әрі қарай жылдам дамуын
Қазақстанның банк жүйесі соңғы он жыл ішінде динамикалық түрде
Қазақстан банк жүйесінде бүгінде 33 банк қызмет етуде. Бүкіл
Банк жүйесіндегі несиелеудің күрт көтеріліп кетуі алаңдатушылық тудырады. Банктердің
Қолда бар жетістіктерге қарамастан, Қазақстанның коммерциялық банктерінің несие қабілеттілігін
Экономикалық және салалық тәуекелдер – қазақстандық банктердің қысқа және
Экономикалық тәуекел. Қазақстанда экономикалық қолайлы жағдайлар қалыптасқан, алайда экономикадағы
Қолда бар мәліметтерге сүйенсек, Қазақстан экономикасының 80%-ын бар болғаны
Несиелермен байланысты тәуекелдер. Қалыптасқан қолайлы макроэкономикалық конъюнктура қазақстандық банктердің
Соңғы жылдары халықты несиелеу корпоративтік несиелеумен салыстырғанда қарқынды жүргізілуде.
Сонда да қаржылық делдалдық жүйесі жылдам даму үстінде және
Қазақстан банктерінің жылдам дамуы жақын уақыттарда жалғаса беруі мүмкін,
Қарыздар құрылымында банк жүйесінің 2005 жылы мұнай, газ және
Несиелердің 50%-дан астамының номиналы шет ел валютасында көрсетілгендіктен немесе
Соңғы кезге дейін қазақстандық банктер несиелерінің көлемін негізінен ішкі
Салалық тәуекелдер. Халықаралық деңгейде Қазақстанның банк жүйесі өзінің ауқымы
Қаржылық тенденциялар. Қазіргі таңдағы активтердің жоғары деңгейі тереңде жатқан
1-кесте – Банктердің берілген несиелерінің тәуекел деңгейі, % бойынша
Несиелер 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006
Стандартты 72,0 55,0 69,0 70,0 60,0 56,0 58,0 72,0
Стандартты емес 20,0 33,0 26,0 20,0 0 0 0
Қанағатсыз 2,0 4,0 2,0 5,0 0 0 0 0
Күмәнді жоғары тәуекел деңгейімен 2,0 3,0 1,0 2,0 0
Күмәнді 1-шi топ 0 0 0 0 27,0 35,0
Күмәнді 2-ші топ 0 0 0 0 3,0 1,0
Күмәнді 3-ші топ 0 0 0 0 5,0 4,0
Күмәнді 4-ші топ 0 0 0 0 1,0 1,0
Күмәнді 5-ші топ 0 0 0 0 2,0 1,0
Үмітсіз 4,0 5,0 2,0 3,0 2,0 2,0 1,0
Ақпарат көзі: «Анализ рисков банковского сектора Республики Казахстан» //
Казахстана, по материалам аналитического обзора компании «Standard & Poor’s»,
Сводный отчет по классификации активов и условных обязательств и
ним банками второго уровня РК по состоянию на 01.01.2006
Жоғарыда келтірілген 1 кестеден және 4 суреттен байқайтынымыз, Қазақстан
Қазақстанда қызмет етпейтін, немесе проблемалық, несиелердің жоқтығына қарамастан төмен
Қорытындылай келе Қазақстандық банктердің рейтінгілеріне оң әсер етуші факторларды
бұрыңғыдай экономикалық өсудің қолайлы макроэкономикалық жағдайлары мен перспективалары;
әрі қарай өңдеуді қажет етсе де қолдануға жарарлық
банктік бизнестің өсіп келе жатқан диверсификациясы – бірінші кезекте
банктердің қазіргі экономикалық жағдайға сәйкес табыстылығы.
Ал банктердің рейтингіне кері әсер етуші факторларға мыналарды жатқызуға
шикізат тауарларының бағаларының ауытқуына және сыртқы өзгерістерге қатты тәуелді
активтердің өте жылдам өсуінен туындаған банк капиталына деген
несиелеудің айтарлықтай өсуі, бірақ экономикалық және саяси құлдырау кезіндегі
несие қоржындарының және ресурстық базаның жоғары концентрациясы. /20, 174
2.2. Қазақстан Республикасындағы банктік сақтандырудың ерекшеліктері
Қазіргі уақытқы дейін қандай-да бір деңгейде банктік сақтандырумен айналысып
Қазақстан республикасында банктік жүйенің жақсы дамуы банктік тәуекелді басқарудың
Социалистік дәуірде банкті сақтандыру ұғымы болған емес. Біріншіден
Тек ХХ ғасырдың 80-ші жылдары Қазақстанда екінші деңгейлі банктердің
Бәріміз білетіндей, кәсіпкерлік тәуекел тек нарықтық экономикаға тән. Кез
Банктік қызметте кездесетін тәуекелдердің ішінен мына тәуекелдер өте қауіпті
Қазақстан республикасында банктік сақтандырудың пайда болуы банктік операциялардың ең
Әміршіл-әкімшіл дәуірдің әдеті бойынша сақтандыру белсенділігі жоғарыдан көрініс табатын,
Бұл ережелерге сәйкес Мемлекеттік сақтандырудың жергілікті органдары банктермен және
Сақтандыру обьектісі ретінде қарыз алушының несие беруші мекеме алдындағы
Сақтандыру келісімі бойынша сақтандырушы кредиторға қарызгердің қайтармаған несиесін
Сақтандырушының жауапкершілігі сақтанушы кредиторға келісімде белгіленген соманы төлем
Сақтандыру келісімі сақтанушының жазбаша арызы негізінде жасалады. Арыз бен
Сақтандыру оқиғасы орын алған жағдайда сақтанушы арыз беру
Сақтандыру өтемақысының мөлшері қайтарылмаған қарыздың сомасына қарай сақтандырушының
Сақтандырушы сақтандыру өтемақысын төлеуден мынадай жағдайларда бас тартуына болады:
егер сақтанушы сақтандыру тәуекелін сараптау үшін маңызды жағдайлар туралы
егер сақтанушы сақтандыру шарттары бойынша өзіне жүктелген міндеттерді орындамаған
Кеңес Одағының ыдырауымен және Қазақстан Республикасының егемендік алуымен көптеген
Қазақстандағы несиелік сақтандыру тарихын зерттеу ондағы қарама-қайшылықтарды анық көрсетеді.
Алайда, 1992-1993 жылдары орын алған несиелердің жаппай қайтарылмауы салдарынан
Өздерінің күткендерінен банктердің көңілі қалғандықтан қарыз алушылардың жауапкершілігін сақтандыру
2 кесте – Қазақстандағы несиелерді сақтандырудың динамикасы
Көрсеткіштер 1993 1994 1995 1996 1997 2004 2005 2006
Сақтандырылған несиелердің көлемі 164320 118554 62933 6000 7155 -
Сақтандыру төлемдерінің сомасы 8500 11030 18219 0 0 -
Сақтандыру сомасының шығындылық деңгейі,% 5,2 9,3 29 0 0
Ақпарат көзі: Отчет АФН на 01.01.2007 г. «О
Отчет АФН на 01.01.2007 г. «О страховых премиях по
Кестеден байқағанымыздай сақтандырылған несиелердің сомасы жыл санап төмендеп кеткен.
Керісінше сақтандыру төлемдерінің сомасы 1995-ші жылға дейін тек қана
Нәтижесінде 1996-ші жылдан бастап сақтандыру төлемдерін жүзеге асыру мүлдем
Сонымен, Қазақстан Республикасында шет елдік тәжірибеде кеңінен қолданылатын кешенді
Бүгінгі таңда банктік сақтандырудың жағдайы былайша бейнеленеді. Жеке тұлғалардың
Осылайша сақтандыру Қазақстан Республикасының банк және несие жүйесінің
Бұл, бірінші кезекте, отандық сақтандыру компанияларының қаржылық қабілітсіздігімен негізделеді,
Банктерге тән тәуекелдердің бірі – бұл олардың салымшылар алдындағы
3 кесте – Коммерциялық банктердің 2001-2005 жылдары тартқан қаражаттары,
Салымшылардың категориялары 2001 ж. 2002ж. 2001 жылға %
Барлық салымдар, соның ішінде 444,8 603,3 135,6 731,2
Заңды тұлғалар 258,7 345,9 133,7 388,0 112,2 605,5
Үлесі, % 58,2 57,3 -0,9 53,1 -4,2 57,5 +4,4
Жеке тұлғалар 186,1 257,4 138,3 343,2 133,3 448,0
Үлесі, % 41,8 42,7 +0,9 46,9 +4,2 42,5 -4,4
Солардың ішінде ұжымдық сақтан-дыру жүйесінде сақтандырылған - -
Соның ішінде 3 банк бойынша - - -
Үлесі, % - - - 69,1 - 63,3 -5,8
Ақпарат көзі: Бюллетень Нацбанка РК за 2001-2005 годы
2002 жылдың басымен салыстырғанда тартылған депозиттердің сомасы 608,7 млрд.
Азаматтардың депозиттерінің заңды тұлғалардың салымдарынан жоғары қарқындармен өсуі халықтың
2.3. Банктік тәуекелдерді сақтандырудың шет елдік тәжірибесі
Банктік бизнестің қауіпсіздігін қамтамасыз ету әрқашан да нарықтық экономикалы
Банктерді техникалық, материалдық, қаржылық және ақпараттық қауіпсіздендіру жүйесімен қатар
Тәуекел және бизнес, жоғарыда айтып кеткеніміздей, – бір-бірінен ажырамас
Халықаралық банктік сақтандырудың негізінде банктердің сақтандыру бойынша міндеттемелері жатыр.
ВВВ бойынша бірінші және сақтандырудың маңызды объектілерінің бірі ретінде
банктерді тонау кезіндегі сыбайластық;
несиелермен жасалатын алааяқтық операциялар (несиелерді жалған тұлғаларға беру);
электрондық ақша аударымдарының бағыттарын өзгерту және тағы сол сияқты.
Лоялсыздық дегеніміз жеке басының пайдасы үшін жұмысшылардың заңсыз алааяқтық
Сақтандырудың екінші объектісіне банк қарамағындағы мүліктер жатады. Бұл жерде
Сақтандырудың үшінші объектісі – бұл тасымалдау кезіндегі ақшалар болып
Сақтандырудың төртінші объектісі ретінде банктің жасанды құжаттармен операциялар кезінде
Сақтандырудың келесі, бесінші реттегі, объектісінің негізіне нәтижесінде жалған болып
Жоғарыда аталған сақтандыру объектілерінен басқа банктерді кешенді сақтандыру бойынша
80-жылдардың басында АҚШ-та банктік сақтандыруға көңілі толмаған банктер мен
Ллойд сақтандыру қоғамының жасап шығарған полисі еуропалық және америкалық
Компьютерлік қылмыстардан сақтандыру полисін алу заңнамаға сәйкес АҚШ-та да,
Шынында да, ақша аударымдарын жүзеге асыратын, сондай-ақ өздерінің клиенттерінің
Ллойд полисі тәуекел факторларына сәйкес сақтандырудың бірқатар объектілерін көрсете
банктердің компьютерлік жүйесін заңсыз бұзып кіруден сақтандыру;
сақтанушы үшін уақытша жұмыс істейтін персоналдың лоялсыздығынан сақтандыру;
электрондық мәліметтерді сақтандыру;
банктің электрондық байланыс құралдарын сақтандыру;
сақтанушының заңды жауапкершілігін сақтандыру;
алааяқтық телефондық нұсқаулар бойынша ақша аударымдары нәтижесіндегі шығындардан сақтандыру;
банктің компьютерлік жүйесін компьютерлік вирустардан сақтандыру.
Қазіргі кезде шет елдерде пластикалық карталардың эмитенттерін сақтандыруға қатты
ескірген «ваучерлік жүйеден» POS-терминалдар (сауда орындарындағы) түріндегі есеп айырысу
картадағы бар ақшаларды бақылау жүйесі; бұл ақшаларды шешіп операциялары
жоғалған карталарды басқа тұлғалардың қолдануынан сақтандыру;
карталарды қолдан жасау немесе оны өзгертуден сақтандыру. /30/
Банктік ортаның маңызды элементі ретінде банктік депозиттерді және салымдарды
4 кесте – Шет елдердегі депозиттік сақтандырудың негізгі шарттары
Мемлекет Салымның мөлшері, депозиттер сомасынан % түрінде Шығынды өтеудің
АҚШ 0,23 100 000
Жапония 0,012 68 000
Канада 0,1 50 000
Германия 0,03 салымнан 30%
Бельгия 0,02 17 000
Испания 0,12 12 000
Венгрия 0,2 13 000
Люксембург 0,5 17 000
Дания - 40 000
Франция - 70 400
Норвегия - 250 000
Ұлыбритания 0,3 75%, алайда 34 200-нан жоғары емес
Италия - 200 лираға дейін – 100%, 200-1000 лира
Ақпарат көзі: Гусева А.Е.«Зарубежный опыт страхования банковских депозитов»//Банковское дело,2000,
Кестеден байқайтынымыз, Батыс елдерінде банктердің клиенттер алдындағы жауапкершілігі заңмен
Қазақстандық банктердің депозитіттік операцияларындағы бірқатар артықшылықтарды да, кемшіліктерді де
салымдарды сақтандыру жүйесін белсендетудің мүмкіндіктерін анықтайтын банктердің депозиттік саясаты.
кадрлық менеджмен банктік персоналдың біліктілігін арттыруды және потенциалды салымшылармен
мәселелерді уақытында анықтауға бағытталған банктік маркетинг.
Сыртқы әсер ету ортасын қалыптастыратындар:
салымшылар – жеке тұлғалар, олардың ақпараттық қамтамасыз етілуіне және
салымшылар – заңды тұлғалар, қор нарығының дамуымен депозиттік шоттардағы
бәсекелестер, өзінің агрессивті саясатымен клиенттерді тартып алуы мүмкін. /31,
Қазақстандық банктердің қызметінде аталған артықшылықтар мен кемшіліктердің бәрі де
3. ҚАЗАҚСТАНДА БАНКТІК ТӘУЕКЕЛДЕРДІ САҚТАНДЫРУДЫ ЖӘНЕ БАСҚАРУДЫ ЖЕТІЛДІРУ ЖОЛДАРЫ
3.1. Қазақстан Республикасында банктік тәуекелділіктерді сақтандыруды жетілдіру
Қазақстан Республикасында банктік жүйенің қарқынды дамуы тәуекелділікті басқару әдістерін
Социалистік кезеңде банктік тәуекелділікті сақтандыру болмаған. Біріншіден, жоспарлы экономика
Банкік бизнесте үнемі кездесетін көптеген тәуекелділік түрлерінің ішінен бірнеше
Банктік бизнес тек қана қолма-қол және қолма-қолсыз ақша түрінде
Банктік тәуекелділіктерді сақтандыру коммерциялық банктердің сенімділігін арттыруға мүмкіндік туғызады,
Екінші деңгейлі банктердің босаңдауы тікелей көрініс экономиканың жалпы жағдайында
Банктік сақтандыру мәселелері бойынша сақтандыру компаниялары мен банктер арасындағы
Банктер мен сақтандыру компаниялары арасындағы қарым-қатынас сақтандырудың бірнеше
1991 жылдан 1994 жылға дейін Қазақстанда сақтандыру компаниялары коммерциялық
Несиелерді сақтандырудың қайғылы тарихы, сақтандыру компанияларының банктер алдында
Осылайша, несиелерді сақтандыру нарығындағы жағдай, банктер жағынан да, сақтандыру
Сақтандыру объектісі болып, қарыз алушының қарыз беруші мекеме алдындағы
Банктер мен сақтандыру компаниялары арасындағы ара-қатынас жалпы жақындасу
Оған қоса, банктік сақтандырудың қажеттілігі біздің ойымызша, нарық жағдайындағы
Банк ісінің қазіргі даму жағдайында банктік сферадағы тәуекелділіктерді сақтандыру
Қазіргі кезде, сақтандыру компаниялары мен банктердің өзара ынтымақтастығының
Өз кезегінде, сақтандыру компаниялары мен банктердің өзара бірігіп
Бірінші - кезеңде банктік құрал жабдықтары және кассалық операцияларды
Екінші кезеңде - банктік тәуекелділіктерді сақтандыру.
Үшінші кезеңде - сақтандыру полистарын сату үшін банктік
Төртінші кезеңде – банкке қосымша клиенттерді тарту үшін сақтандыру
Қазіргі кездегі техникалық жабдықтау және құралдардың бар болуы банктерге
Жалпы даму тенденцияларын алмағанда, Қазақстанда банктік сақтандыру батыстағы сақтандыру
Шетелдік сақтандыру қауіпсіздік тәжірибесін есепке ала отырып, Қазақстан Республикасындағы
Біріншіден, ол сақтандыру өнімін таңдау, ол банктік жұмыс орындары
Екіншіден, полистерді беру процедурасы қатаң түрде қалыптасқан болуы керек,
Үшіншіден, банктік жұмыс орындарынан сатылған полистар туралы ақпаратты алу,
Төртіншіден, бұл банктік персоналды оқытуға дайындау, операция жасаушылар үшін
Сақтандыру компанияларының мақсаты болып сақтандыру өнімін жетілдіру ғана емес,
Қаржылық қызмет көрсету орталығы қаржылық өнімдерді саралап таратудың жаңа
Берілген Қазақстан Республикасындағы сақтандыру компанияларының және банктер ынтымақтастығы “түйіндеу”
Бүгінгі күнде банктер өздерінің мүлкі мен банктік тәуекелділіктерді сақтандыру
Сақтандыру компанияларына жаңа қызмет сфераларын ойластыру қажет, яғни ең
3.2. Қазақстандағы банктік тәуекелдерді қысқарту әдістері
Сондықтан Қазақстанның банк жүйесін жақсартудағы алғашқы қадам банктердің меншікті
Тәуекелдерді сапалы және сауатты басқара білу коммерциялық банктің ұзақ
Мүмкін болатын тәуекелдер туралы білу аса қажет, алайда бұл
Сол себепті қандай да бір несиелік, депозиттік және басқа
Банктердің меншікті капиталын жоғарылату әдістері өте аз. Бұл ең
Банктік пассивтерді тартудың бірнеше әдістері бар, халықтың салымдарын тарту,
Халықтың салымдарына келетін болсақ, онда Қазақстан Республикасындағы халықтардың ақшалай
Банктік жүйеге деген сенімділікті тудыру үшін 1999 жылдың соңында
Қор қызметкерлері салымшылардың сақтандыру саласында шетелдік тәжірибе қолданады.
Жеке тұлғалардың салымдарын (депозиттерін) міндетті ұжымдық кепілдендіру (сақтандыру) жүйесінің
барлық ірі банктердің топтық сақтандыру жүйесіне міндетті тәртіпте кіруі;
жеке тұлғалардың жедел салымдарын сақтандыру теңге, АҚШ доллары және
салымшыларға депозиттерді 400 000 теңге дейін 100% өтеудегі кепілдік:
сақтандыру жарналары сақтандыруға жататын депозит сомасынан 0,125% - 0,375%
қордың жарғылық капиталы 2 млрд теңге;
сақтандыру жағдайы туындағанда салымшыларға өтемдер сақтандыру қорынан төленеді, егер
қор қатысушы банктер үшін нарықтағы жұмысы бойынша қандай да
Бірақ ұсынылып отырған схема төмендегідей кемшіліктерге ие.
Мысалы, 400 000 теңге сақтандырылу сомасы бүгінгі күні халықты
Банк активтерін жоғарылатудағы потенциалды факторлардың бірі көлеңкелі экономикаға бір
Банктік қызметтегі пайыздық тәуекелді шектеу үшін қазіргі кезде әлемдік
Нарықтағы пайыздық ставкалар деңгейінің өзгеруіне байланыссыз берілген деңгейде банк
Жүзбелі пайыздық ставкалар индикаторын құру артықшылығы активтері мен пассивтерді
Жүзбелі пайыздық ставкалар индикаторын енгізу несиелер бойынша пайыздық ставкалар
Жүзбелі пайыздық ставкалар индикаторын құру халықаралық тәжірибемен бірге Ұлттық
Осылайша, Қазақстанның қаржы саласының тұрақты пайыздық ставкалар практикасынан жүзбеліге
Банктік істің халықаралық стандарттары ретінде қазіргі уақытта тәуекелдерді басқару
Тәуекелдерді сақтандырумен қатар банк қызметіне тән тәуекелдерді басқарудың және
банктердің қызметін, олардың клиенттерін, контрагенттерді және жеткізушілер мен делдалдарды,
пайыздық мөлшерлемелердің динамикасын бағалау; қарыз алушының қаржылық тұрақтылығы неғұрлым
қолайсыз жағдайлардан несиелерді сақтандыру;
хеджирлеу (қаржы нарығының туынды қаржы құралдарын қолдана отырып несиелік,
өте үлкен тәуекел кезінде қарыз алушының өтінішінен бас тарту;
тәуекелдердің диверсификациясы. Ол мынадай түрлерден көрініс табуы мүмкін:
жалпы несиелеу көлемін сақтай отырып көптеген клиенттерге несиелерді барынша
үлкен сомадағы несиелерді беру үшін консорциумдар құру арқылы несиелер
көптеген салымшылардан барынша төмен сомада депозиттер тарту, бағалы қағаздар
берілген несиелер бойынша жеткілікті мөлшерде кепілдіктер алу. Соңғы талапты
Банктік тәуекелдерді реттеу қарыз алушының қаржылық жағдайын ғана бағалауға
ҚОРЫТЫНДЫ
Нарықтық экономика жағдайларында кез-келген кәсіпкерлік қызмет сақтандырусыз жүзеге асырылуы
Тәуекел бұл – банкті нәтижесінде шығындарға немесе жоспарланған табыспен
Банктің қаржылық тәуекелдерді көбісі пайда болу көздері бойынша екі
Банктердің қызметі несиелік-қаржылық және құқықтық операциялардың спецификалық белгілерімен негізделетін,
Банктік тәуекелдерді сақтандыру, коммерциялық тәуекелдерді сақтандыру секілді, сақтандырудың ең
Банктік тәуекелдермен байланысты ерікті сақтандырудың алуан түрлері бар:
несиелердің қайтарылмау тәуекелін сақтандыру (сақтанушы – банк);
несиелерді қайтармағаны үшін қарыз алушылардың жауапкершілігін сақтандыру (сақтанушы –
тұтыну несиелерін сақтандыру (сақтанушы – жеке тұлға);
коммерциялық несиелерді сақтандыру (вексельдерді және басқа да несиелік қағаздар
депозиттерді сақтандыру (сақтанушы – банк немесе жеке тұлға).
Банктік тәуекелдерді кешенді сақтандырудың түрлері де кездеседі:
банк жұмысшыларының алааяқтығы;
банктердің жалған ақша белгілерін қабылдауы;
бағалы қағаздарды қолдан жасау немесе жоғалту;
банк ғимаратында орналасқан ақша бірліктерінің, бағалы тастардың және металдардың,
Қазақстандық банктер бүгінде өз дамуының критикалық кезеңіне өтуде. Қазақстан
Қазақстан банк жүйесінде бүгінде 33 банк қызмет етуде. Бүкіл
Банк жүйесіндегі несиелеудің күрт көтеріліп кетуі алаңдатушылық тудырады. Банктердің
Несиелердің 50%-дан астамының номиналы шет ел валютасында көрсетілгендіктен немесе
Жоғарыда келтірілген талдаудан байқайтынымыз, Қазақстан банк жүйесінің несиелерінің құрамында
Қазақстанда қызмет етпейтін, немесе проблемалық, несиелердің жоқтығына қарамастан төмен
Қорытындылай келе Қазақстандық банктердің рейтінгілеріне оң әсер етуші факторларды
бұрыңғыдай экономикалық өсудің қолайлы макроэкономикалық жағдайлары мен перспективалары;
әрі қарай өңдеуді қажет етсе де қолдануға жарарлық
банктік бизнестің өсіп келе жатқан диверсификациясы – бірінші кезекте
банктердің қазіргі экономикалық жағдайға сәйкес табыстылығы.
Ал банктердің рейтінгіне кері әсер етуші факторларға мыналарды жатқызуға
шикізат тауарларының бағаларының ауытқуына және сыртқы өзгерістерге қатты тәуелді
активтердің өте жылдам өсуінен туындаған банк капиталына деген
несиелеудің айтарлықтай өсуі, бірақ экономикалық және саяси құлдырау кезіндегі
несие қоржындарының және ресурстық базаның жоғары концентрациясы.
Қазақстандағы несиелік сақтандыру тарихын зерттеу ондағы қарама-қайшылықтарды анық көрсетеді.
Бүгінгі таңда банктік сақтандырудың жағдайы былайша бейнеленеді. Жеке тұлғалардың
Осылайша сақтандыру Қазақстан Республикасының банк және несие жүйесінің
Шетелдік сақтандыру қауіпсіздік тәжірибесін есепке ала отырып, Қазақстан Республикасындағы
Біріншіден, ол сақтандыру өнімін таңдау, ол банктік жұмыс орындары
Екіншіден, полистерді беру процедурасы қатаң түрде қалыптасқан болуы керек,
Үшіншіден, банктік жұмыс орындарынан сатылған полистар туралы ақпаратты алу,
Төртіншіден, бұл банктік персоналды оқытуға дайындау, операция жасаушылар үшін
Сақтандыру компанияларының мақсаты болып сақтандыру өнімін жетілдіру ғана емес,
Тәуекелдерді сапалы және сауатты басқара білу коммерциялық банктің ұзақ
Мүмкін болатын тәуекелдер туралы білу аса қажет, алайда бұл
Сол себепті қандай да бір несиелік, депозиттік және басқа
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
Назарбаев Н.А. «Послание народу Казахстан «Казахстан – 2030» от
Жуйриков К.К., Назарчук И.М. «Страхование: теория, практика, зарубежный опыт»,
Лаврушин О.И. Основы банковского менеджмента, М. ИНФРА – М,
Ларионова И.Р. Кредитные риски. // Экономика
Овчаров А.О. Методы управления банковскими рисками, Банковские услуги М.
Жуйриков К.К. «Рынок и бизнес: страхование рисков», Алматы –
Соколов Ю.А., Амосова Н.А. «Система страхования банковских рисков», Москва
Новиков И.А. Стратегия управления банковскими рисками, Алматы Каржы-каражат, 1998г.
Корнилова Л.П. Влияние рисков на надежность банков, автореф. на
Виниченко И.О. Риск процентной ставки, Банковские технологии, М. 1998
Аленичев Д.В. Страхование валютных рисков, банковских и экспортных коммерческих
Корнилова Л.П. Причины возникновения и сущность банковских рисков, Тауар,
Полищук А.И. Новые банковские услуги и продукты, Банковское дело,
Бор М.З., Пятенко В.В. Менеджмент банков. Организация, стратегия, планирование,
Белых Л.П. Устойчивость коммерческих банков. Как избежать банкротства, М.ЮНИТИ,
«Роль и место страхования в системе управления рисками банков».
«Анализ рисков банковского сектора Республики Казахстан» // Рынок ценных
Севрук Велисова Т. Банковские риски, Б.м. Дело лтд., 1994
Сводный отчет по классификации активов и условных обязательств и
Кредитное страхование .: перевод с английского .-М.: Издательство СО
Соколинская Н.Э. Банковские риски. // Деньги и кредит.- 1993.-N
Страхование риска невозвратности кредита. Экономика и жизнь.1994.N 6
Сатубалдин М.С. «Проблемы страхования банковских рисков в Республике Казахстан»
Правила добровольного страхования ответственности заемщиков за непогашение кредитов №3
Сатубалдин М.С. «Страхование банковских рисков: проблемы и пути решения»
Отчет АФН на 01.01.2007 г. «О страховых выплатах по
Отчет АФН на 01.01.2007 г. «О страховых премиях по
«Международный опыт страхования банковских рисков» // Банки Казахстана, 2005,
Кейси Ф. Комплексное страхование банков (В.В.В.). Страховая защита от
Гусева А.Е. «Зарубежный опыт страхования банковских депозитов» // Банковское
Бабичев М.Ю. Банковское дело. М: Экономика, 1994
Киселев В.В. «Управление банковским капиталом» // М. Экономика, 1996
Коломина Е.В., Шахов В.В. «Словарь страховых терминов», Москва «Финансы
Усоскин В.М. Современный коммерческий банк. М: Вазар-Ферро, 1994
Масленников В.В. «Зарубежные банковские системы», Москва - 2001
Постановление Правления Национального банка РК от 04.07.2003 г. №201
Сборник нормативных правовых актов Национального Банка Республики Казахстан, по
Барнгольц С.Б. Предварительная оценка платежеспособности и финансовой устойчивости ссудозаемщика
Масленченков Ю., Команов Б. «Предпринимательский риск и кредитное страхование»
Гамидов Г.М. Банковское и кредитное дело. М: Банки и
www.banker.kz
Бюллетень Нацбанка РК за 2001-2005 годы
8
Банктік тәуекелдер
Жартылай басқарылатын
Әкімшілік тәуекелдер
Банк бағытының тәуекелі
Банк клиентінің тәуекелі
Контр әріптестіктің тәуекелі
Стратегия тәуекелі
Құрылым тәуекелі
Басқару тәуекелі
Ынталандыру тәуекелі
Кадрлық тәуекелі
Қиянат ету тәуекелі
Бақылау тәуекелі
Басқарылмайтын
Қаржылық тәуекелдер
Саяси
Жалпы экономикалық
Апаттық тәуекел
Елдік тәуекел
5. Депозиттік тәуекел
6. Несиелік тәуекел
7. Валюталық тәуекел (10)
8. Пайыздық тәуекел
9. Инвестициялық тәуекел(12)
Қаржыландыру тәуекелі
Өтімділік тәуекелі
Диверсификация тәуекелі
Операциялар түрі бойынша тәуекел
Сауда тәуекелі
Баланстан тыс операциялар бойынша тәуекел
Пайданың төмендеу тәуекелі
Операциялық тәуекелдер
Ұйымдастыру тәуекелі
Аппараттық тәуекелі
Қызметшілерге байланысты тәуекелдер
Сыртқы
Ішкі
1 сурет – Банктік тәуекелдердің жіктелуі
Банктік сақтандырудың артықшылықтары
Банктер үшін
Сақтандырушылар үшін
Қаржылық қызметтер спектрін кеңейту
Қарым-қатынастарды нығайту
Клиенттік базаны кеңейту
Жалпы жарнама
Активтерді ортақ қолдану
Несиелік ресурстардың қосымша көзі
Сақтандыру өтемақысын төлеу кепілдігі
Еңбекті ынталандырудың қосымша көзі
Әкімшілік шығындардың төмендеуі
Банктік персоналдың біліктілігін көтеру
Банктің имиджін және репутациясын қолдану
1 сурет – Банктік сақтандыру артықшылықтары
3 сурет – Коммерциялық банктердің 2005 жылғы несие қоржынының
4 сурет – Қазақстандық банктердің берілген несиелерінің тәуекелдік деңгейі
Банктік сақтандыру объектілері
Банк жұмысшыларының лоялсыздығы
Банк меншігіндегі және қарамағындағы мүліктер
Тасымалдау барысындағы ақшалар
Жасанды құжаттармен жасалмған операциялар
Жалған валюталарды қабылдау
Басқа да тәуекелдер
5 сурет – Шет елдік практикадағы банктік тәуекелдерді сақтандыру
Қаржы тәуекелдерін басқару
Тәуекелдердің мәні мен түсінігі
Қаржылық тәуекелдердің сыныпталуы
Қаржылық менеджер тәуекел
Тәуекел мәні, функциялары және жіктелуі
Қаржылық тәуекелділік және оның фирма қызметіне әсер етуі жайлы ақпарат
Қаржы тәуекелінің нарықтық экономикадағы мәні және оны басқарудың теориялық негіздері
Тәуекелді басқару негіздері
Банктердің ішкі тәуекелі туралы
Кәсіпкерлік тәуекелдердің жіктелуі